Śląskiego w Katowicach - Zaranie Śląskie. Seria druga, 2015, R. 1

1934-1949

P o z a k o ń c z e n i u I w o jn y ś w ia to w e j w 1918 r., k tó r a p r z y n io s ła u p a d e k m o c a rs tw o m śro d k o w o e u ro p e js k im , n o w o pow stające w ich obszarze państw a, w ty m i P o ls k a , p r z y s tą p iły d o k s z ta łto w a n ia sw o ich g ran ic. W alk a o s p o rn e te ry to ria i ro z s trz y g n ię c ie p rz e b ie g u g ra n ic tr w a ły k ilk a lat, w p r z y p a d k u G ó rn e g o Ś ląska d o p ie ro p o trz e c h p o w s ta n ia c h śląskich (w la ta c h 1919-1921) i p rz e p ro w a d z o n y m p le b isc y c ie (w m a r c u 1921 r.) u d a ło się ro z s trz y g n ą ć o je g o p rz y n a le ż n o śc i te r y to ria ln e j i w łączyć część je g o o b sz a ru d o II R zeczy p o sp o litej. U tw o rz o n e w 1922 r.

w o je w ó d z tw o ślą s k ie z a jm o w a ło 1,1%

c a łk o w iteg o o b s z a ru p a ń s tw a polsk ieg o , z a m ie s z k iw a ło je 4,4% o g ó ln e j lic z b y m ie s z k a ń c ó w k r a ju . J e d n a k p o p r z y łą c z e n iu w sch o d n iej części G ó rn e g o Śląska, m a ją te k p rz e m y sło w y P o lsk i w z ró sł n ie m a l tr z y k ro tn ie 1. G ó rn y Śląsk, ja k o te re n siln ie u p rz e m y sło w io n y , b y ł z a m ie s z k i

w a n y g łó w n ie p rz e z lu d n o ś ć ro b o tn ic z ą , n ie w y k w a lif ik o w a n ą d o o b ję c ia s t a n o w is k n a n iż s z y c h i ś r e d n ic h szc z e b la c h a d m in is tra c ji, je d y n ie n ie w ie lk i o d se te k sta n o w iła r o d z im a in te lig e n c ja id e n ty fi

k u ją c a się z p o lsk o ścią. D lateg o z m ia n a p rz y n a le ż n o ś c i p a ń stw o w e j w sc h o d n ie j czę śc i G ó rn e g o Ś ląska w ią z a ła się z k o n ie c z n o ś c ią ro z w o ju ż y c ia p u b li c z n e g o o ra z p r z y s to s o w a n ia g o d o p o tr z e b

p a ń s tw o w o ś c i p o ls k ie j. A b y z a c h o w a ć c ią g ło ś ć d z ia ła ln o ś c i in s ty tu c ji a d m i n i

stra c y jn y c h i p u b lic z n y c h , n ie z b ę d n y m stało się u z u p e łn ie n ie b ra k ó w k ad ro w y c h ( p o trz e b o w a n o k ilk u ty s ię c y n auczycieli, sęd zió w i p raw n ik ó w , in ży n ieró w , lekarzy, policjantów , u rz ę d n ik ó w celnych i w ykw a

lifikow anych p raco w n ik ó w poczty, u rz ę d u s k a rb o w e g o o ra z b a n k u ) . N a p o tr z e b y d o ra ź n e j d z ia ła ln o ś c i a d m in is tra c y jn e j, część p o lsk iej k a d r y u rz ę d n ic z e j z o sta ła s p r o w a d z o n a z te r e n ó w d a w n e j G alicji, j e d n a k k o n ie c z n e b y ło r o z b u d o w a n ie p o lsk ieg o życia k u ltu ra ln e g o o ra z rozw ój ro d z im e j in te lig e n c ji n a G ó rn y m Śląsku, p o p rz e z p o w o ła n ie sz e re g u in s ty tu c ji n a u k o w y c h , k u ltu r a ln y c h i o ś w ia to w y c h 2.

W o b e c p o stu lo w a n y c h p o tr z e b p o d ję c ia p r o b le m a ty k i ślą sk ie j p r z e z n a u k ę p o l s k ą 3, p la n o w a n o u tw o rz e n ie n a te r e n ie przyłączonej części G ó rn e g o Śląska szkoły w yższej. P o ra z p ie r w s z y p r o p o z y c ję tę zgłosili p o d c z a s p o s ie d z e n ia S ejm u U sta w o d aw czeg o w lu ty m 1921 r. p o sło w ie ks.

S tan isław A d a m sk i o ra z W o jciech S o siń - sk i4, p o w o d o w a n i z a p e w n e p rz y k ła d e m W ie lk o p o lsk i, g d z ie p o z a k o ń c z e n iu p o w s ta n ia u tw o rz o n o w 1919 r. U n iw e rsy te t im . A d a m a M ic k ie w ic z a 5 - je d n a k ja k to ju ż zo stało w cześniej w sp o m n ia n e w p rz y p a d k u G ó rn e g o Ś ląska p o d o b n e p o s tę p o w anie nie było m ożliw e z racji niew ielkich

sił n a u k o w o -d y d a k ty c z n y c h . D z ia ła ln o ść n a u k o w ą sta ra ły się ro zw ijać sto w arzy sze

n ia, m i n . T o w arzy stw o P rz y ja c ió ł N a u k n a Śląsku, Śląskie T ow arzystw o L iterackie, T o w arzy stw o F ilo zo ficzn e n a Ś ląsku o raz Polskie T ow arzystw o H istoryczne. K olejne in sty tu cje o c h a ra k te rz e n a u k o w y m , zw ią

zan e z sz e ro k o p o ję ty m i n a u k a m i h u m a n isty czn y m i, u tw o rz o n o p o 1926 r., k ie d y w ład zę n a te r e n ie w o je w ó d z tw a sp ra w o w a ł M ic h a ł G ra ż y ń s k i6. In s ty tu t P e d a g o g ic z n y p o w s ta ł w K a to w ic a c h w 1928 r., p la c ó w k a M u z e u m Ś ląskiego p o w o ła n a została p rzez Sejm Śląski w styczniu 1929 r., w ty m te ż r o k u ro z p o c z ę ło d z ia ła n ie Ślą

skie K o n s e rw a to riu m M u zy czn e, je d n a k n ie by ło placó w k i, k tó r a k o o rd y n o w a ła b y b a d a n ia te m a ty c z n e z w iązan e z p o ls k im G ó rn y m Ś ląsk iem 7. W zw iązk u z ty m w o je w o d a G ra ż y ń s k i p o s ta n o w ił n a w ią z a ć k o n ta k ty z o ś r o d k ie m n a u k o w y m , k tó r y m ógłby p o d ją ć się b a d a ń śląskoznaw czych, jego w y b ó r p a d ł n a bliskie m u środow isko krak o w sk iej P olskiej A k a d e m ii U m ie ję t

n o ś c i8 (P A U ), g d z ie fu n k c ję s e k r e ta rz a g e n e r a ln e g o p e łn i ł je g o m i s tr z z o k r e su s tu d ió w - p ro f. S ta n isła w K u trz e b a 9.

Jak p is z e J u lia n D y b ie c p o o d z y s k a n iu p rz e z P o lsk ę n ie p o d le g ło ś c i zasięg p ra c a k a d e m ii ro z s z e rz y ł się m .in . o z ie m ie G ó r n e g o Ś lą s k a . M o ż liw o ś ć b a d a n ia n o w y c h te r e n ó w o ra z p rz e c iw d z ia ła n ia p ro p a g a n d z ie n ie m ie c k ie j s k ło n iły u c z o nych d o zo rg an izo w an ia system atycznych p ra c o b e jm u ją c y c h c a ło ść tej d z ie ln ic y 10.

W p iś m ie d o w o je w o d y z 23 lu te g o 1928 r.

p ro fe so r S tan isław K u trz e b a d o n o s ił, że o d b y ło się w PA U z w o ła n e p rz e z s e k re ta r z a g e n e ra ln e g o z e b ra n ie h is to r y k ó w k ra k o w sk ic h , in te re su ją c y c h się d z ie ja m i Śląska. K u trz e b a p rz e d s ta w ił szczegółow y p r o g r a m w y d a w n ic tw a p u b lik a c ji z b io ro w e j p o ś w ię c o n e j d z ie j o m Ś lą s k a d o k o ń c a X IV w iek u , k tó r y z o s ta ł p rz y ję ty w całości n a zg ro m a d z e n iu . Jak w yjaśniał, zain tereso w an ie PA U b a d a n ia m i śląskim i w y n ik a ło z teg o , że b y ły to n a jb a r d z ie j

z a n ie d b a n e z ie m ie w n a u c e o ra z z racji p rz y g o to w a n e g o p rz e z N ie m c ó w n a ro k 1929 zbio ro w eg o dzieła o Śląsku. W zw iąz

k u z ty m p ro s ił w o je w o d ę o su b w en cję, ja k o że akcja A k a d e m ii była z g o d n a z lin ią z a m ie rz e ń w o je w o d y „ p o d n ie s ie n ia k u l

t u r y p o lsk iej i sa m o w ie d z y n a ro d o w e j n a Śląsku, ja k ró w n ież zainteresow ania całego sp o łe c z e ń stw a tą p ra s ta rą zie m ią p ia sto w ską” 11. P ro ś b a PA U z o s ta ła p rz y c h y ln ie r o z p a tr z o n a p r z e z w o je w o d ę śląskiego, k tó r y p rz y z n a ł n a jej rea liz a c ję su b w e n cję w y n o s z ą c ą 50 0 0 0 z ł12. P o z y sk u ją c w sp a rc ie w o je w o d y śląskiego, A k a d e m ia p o sta n o w iła zorganizow ać system atyczne p ra c e o b e jm u ją c e d o celo w o cało ść ziem śląskich. W w ynilcu p ra c cz ło n k ó w a k a d e m ii, p rz y w sp ó łp ra c y u c z o n y c h z różn y ch o śro d k ó w , u ru c h o m io n o W y d a w n ic tw a Śląskie, w ra m a c h k tó ry c h u k azały się licz

n e p u b lik a c je i serie w y d aw n icze. Były to m .in .: tr z y to m o w a H istoria Śląska, Prace A n tropologiczne, Prace Biologiczne, Prace E k o n o m ic z n e , P race E tn o g ra ficzn e, P ra  ce Geologiczne, Prace Prehistoryczne, Prace H isto ry c zn e i Prace J ę zyko w e13. S zeroko z a k ro jo n e b a d a n ia w y k o p alisk o w e n a Ślą

sku, p ro w a d z o n e p rz e z Józefa Ż u ro w sk ie go, z ao w o co w ały w y d a n ie m p rz e z n ieg o i R o m a n a Ja k im o w ic z a A tla s u g ro d z isk śląskich1*.

K o n sek w en cją rozw ijających się b a d a ń n a d Ś ląsk iem b y ło p o w o ła n ie 27 m a r c a 1933 r. w ra m a c h PA U K o m ite tu W y d a w n ic tw Ś ląskich PAU, k tó re g o cele m m ia ło być k o o rd y n o w an ie p rac śląskoznaw czych p ro w a d z o n y c h p rz e z p o ls k ic h u czo n y ch , w y w o d z ą c y c h się z r ó ż n y c h o ś r o d k ó w bad aw czy ch i rep rezen tu jący ch ró ż n e dys- cypliny. P rzed staw icielam i Śląska zasiad a

jący m i w K om itecie n a w n io sek w ojew ody m ieli się stać: K. W olny (m arszałek Sejm u Ś ląskiego), E. S z ra m e k (p rezes T P N n Ś ), T adeusz K rupczyński (naczelnik W ydziału O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o W o je w ó d z tw a Ś ląskiego), T. D o b ro w o lsk i (d y re k to r M u z e u m Śląskiego) o raz sam M . G raży ń sk i15.

N a p o sied zen iu 24 lutego 1933 r. w ojew oda zaznaczył, że zależy m u , aby K o m itet p o ło żył nacisk n a prace o zn aczen iu aktualnym , p ra k ty c z n y m , p iln a w e d łu g n ie g o b y ła k o n ie c z n o ś ć p o d ję c ia s tu d ió w n a d p r e h is to rią Ś ląska o ra z s tu d ió w języ k o w y ch . Jed n ak w m iesiąc pó źn iej, 27 m a rc a 1933 r., n a in a u g u r a c y jn y m p o s ie d z e n iu K W Ś 16 G ra ż y ń sk i stw ierd ził, że z u w ag i n a z b li

żający się te r m in w y g a śn ię c ia K o n w en cji G en ew sk iej (co ja k p rz e w id y w a ł m o g ło w yw ołać z n a c z n e re p e rk u sje m ię d z y n a ro d o w e 17), K W Ś p o w in ie n ro zw ijać szcze

gólnie b a d a n ia h u m a n isty c z n e ora z stu d ia n a d a k tu a ln y m s t a n e m g o s p o d a r c z y m Ś ląsk a i s t o s u n k a m i d e m o g r a fic z n y m i.

N a ty m te ż s p o tk a n iu w o je w o d a p o ra z p ie rw s z y p rz e d s ta w ił z a m ia r u tw o rz e n ia In s ty tu tu Śląskiego, k tó r y w ra z z T P N n Ś m ia ł zająć się d z ia ła ln o ś c ią p o p u la r y z a to rsk ą w przeciw ieństw ie d o gru n to w n y ch stu d ió w n a u k o w y ch p ro w ad zo n y ch prz e z K W Ś 18. O s to p n iu z a a w a n so w a n ia p ra c n a d p o w s ta n ie m In s ty tu tu św iad czy list z k w ie tn ia 1933 r., w k tó r y m w o je w o d a ślą sk i p o w ia d a m ia ł s e k r e ta r z a PAU, że z o b ie c a n y c h A k a d e m ii 70 tys. zł m o ż e p rz e k a z a ć je d y n ie 4 0 ty s. zł, p o n ie w a ż Sejm Ś ląsk po zo stałe 30 tys. zł przeznaczył n a d z ia ła n ia I n s ty tu t u . D o p ie r o w w y p a d k u , g d y b y te n n ie u r u c h o m ił jeszcze specjaln y ch p rac, cała su m a z o stan ie p rz e k a z a n a A k a d e m ii19.

W z o re m d la w o jew o d y p rz y tw o rz e n iu In s ty tu tu Ś lą s k e g o był z a p e w n e d z ia ła ją cy w T o ru n iu I n s ty tu t B a łty c k , z a ło ż o n y w 1926 r. (M . G ra ż y ń s k zasiadał w jego k u r a to r iu m 20). C e le m tej p la c ó w k było, ja k za p isa n o w sta tu c ie , b a d a n ie sto su n k ó w g o sp o d arczy ch , p o lity czn y ch i n a ro d o w o ścio w y ch w y b rz e ż a b a łty c k e g o p o d k ą te m zw iązanych z n im in teresó w p o ls k c h p o p rz e z g ro m a d z e n ie m a te ria łó w n a u k o w ych zw iązanych z w y b rzeżem b a łty c k m , w y d a w a n ie d z ie ł n a u k o w y c h słu ż ą c y c h o b r o n ie in t e r e s ó w P o ls k i z w ią z a n y c h z B a łty k e m o raz u trzy m y w an ie p ra c o w n i

i b ib lio te k w sp ie ra ją c y c h d z ia ła ln o ś n a u k o w ą w z a k re s ie s p ra w in te re s u ją c y c h P o lsk ę n a d B a łty k ie m 21. W p ie r w s z y m o k re s ie is tn ie n ia I n s ty tu tu B a łty c k ie g o o p r ó c z s u b w e n c ji p r z y z n a n y c h p r z e z w o je w o d ę n a p u b lik a c je z w ią z a n e ze Ś lą s k ie m 22,w s p a rc ia u d z ie la ł m u ta k ż e S k a rb Ś ląski, k tó r y d o to w a ł c z ę śc io w o d z ia ła ln o ś ć t o r u ń s k e j p la c ó w k 23. Z teg o o k resu zachow ała się k o re s p o n d e n c ja m ię d z y z w ią z a n y m z In s ty tu te m B a łty c k m R. L u tm a n e m a w o je w o d ą M . G ra ż y ń - s k m , k tó r y w liście z 30 w rz e śn ia 1933 r.

w y ja śn ia ł, że n ie m o ż e p rz y z n a ć n o w ej su b w en cji n a w y d a w n ic tw a In s ty tu tu B ał

ty c k e g o z w iązan e ze Ś lą s k e m , p o n ie w a ż w n a jb liż sz y m czasie p la n u je u ru c h o m ić In s ty tu t Ś lą s k , „ k tó ry sa m p o d ją ł tę d z ia łalność p ro p ag an d o w ą”24. W p aźd ziern ik u w ojew oda M . G ra ż y ń s k zaw iad am iał prof.

K u trzeb ę, że p rz y s tę p u je d o o rg a n iz o w a n ia In s ty tu tu Ś lą s k e g o , k tó r y b ę d z ie się z a jm o w a ł n a m ie js c u o rg a n iz o w a n ie m

„ p e w n y c h p rz e d s ię w z ię ć ty p u p r o p a g a n d o w eg o o ra z w y d a w n ic tw a m i, m a ją c y m i c h a r a k te r n ie c o te n d e n c y jn y ” 25. J e d n o cześn ie zw ra c a ł się z p ro ś b ą b y g e n e ra ln y s e k e ta r z PAU zgodził się n a w stąpienie do k u ra to riu m In sty tu tu , któ re m iało s k a d a ć się o p ró c z n ie g o z m a rs z a łk a S ejm u Ślą

s k e g o i w o je w o d y 26. P ro fe so r K u trz e b a o d n ió s ł się p r z y c h y ln ie d o p r o ś b y w o jew o d y , w c h o d z ą c ty m s a m y m w s k a d

k u ra to riu m In s ty tu tu 27.

P ie r w s z e p o s ie d z e n ie w s p r a w ie I n s ty tu tu Ś lą s k e g o o d b y ło się 29 lis to p a d a 1933 r., a n a s tę p n ie p la c ó w k a ja k o s t o w a rz y sz e n ie z o s ta ła w p is a n a d o re je s tr u sto w a rz y sz e ń i zw ią z k ó w U rz ę d u W oje- w ó d z k e g o Ś lą s k e g o p o d n u m e re m 28 n a m o c y decyzji w ojew ody ślą sk e g o z d n ia 15 g ru d n ia 1933 r.28. In a u g u ra c y jn e p o sie d z e n ie, n a k tó ry m p r o k a m o w a n o p o w sta n ie In s ty tu tu Ś lą s k e g o w K ato w icach o d b y ło się 28 lu te g o 1934 r. W z ię li w n im u d z ia ł p rz e d s ta w ic ie le z a k a d ó w p r a c y i in s ty tu c ji, k tó r e z g ło s iły c h ę ć fin a n s o w e g o

w s p ie ra n ia In s ty tu tu , o ra z c z ło n k o w ie i n d y w id u a ln i. O d n ic h w sz y stk ic h In s ty tu t o trz y m a ł su b w en cję w y so k o ści 54 tys. zł29.

D o z a d a ń n o w o p o w s ta łe g o I n s ty tu t u n ależ ało p ro w a d z e n ie d z ia ła ln o śc i n a u k o wej w z a k re s ie z a g a d n ie ń o d n o s z ą c y c h się d o s p r a w ś lą s k ic h , ze sz c z e g ó ln y m u w z g l ę d n ie n i e m p r o b l e m a t y k i w y n i k a ją c e j z a k tu a l n y c h p o t r z e b r e g io n u , a n a s t ę p n ie z a p o z n a w a n ie c z y n n ik ó w rz ą d o w y c h i s p o łe c z e ń s tw a z w y n ik a m i ty c h b a d a ń p rz e z w y d a w a n ie k o m u n ik a tów, p ra c n a u k o w y c h , p is m p o p u la rn y c h , u r z ą d z a n ie o d c z y tó w , z e b r a ń d y s k u s y j

nych itp 30. P o n iew aż p o w o ła n ie In s ty tu tu m ia ło ró w n ie ż p o d s ta w y p o lity c z n e (w al

k a z w p ły w a m i n ie m c z y z n y n a G ó rn y m Ś ląsk u p o p rz e z p rz e r w a n ie n ie m ie c k ie j p rz e w a g i w k s z ta łto w a n iu o p in ii o p rz y n a le ż n o śc i Śląska, jeg o h is to rii i w sp ó łcze

s n o ś c i)31 z o sta ł o n u z n a n y za in s ty tu c ję r z ą d o w ą i p o d p o r z ą d k o w a n y w ła d z o m w o je w ó d z k im 32. J a k m ó w ił w o je w o d a M . G r a ż y ń s k i p la n d z ia ł a ln o ś c i I n s t y tu tu Ś ląsk ieg o b ę d z ie u s ta la n y z a le ż n ie o d s t w i e r d z o n y c h p o tr z e b p o d k ą te m in te r e s ó w p a ń s tw o w y c h - w p o d o b n y s p o s ó b p o s tę p u ją te ż in s ty tu c je n ie m ie c kie. By w yw iązać się z n aczeln eg o zadania, czyli b u d z e n ia z a in te re so w a n ia sp raw am i ślą sk im i, k o n ie c z n e b y ło u s ta le n ie s ta n u i p o tr z e b n a u k o w y c h 33.

I n s ty t u t o fic ja ln ie r o z p o c z ą ł d z ia ła l

n o ś ć 16 m a ja 1934 r. W sk ła d je g o k ie r o w n ic tw a w chodzili: d y re k to r (jed n o cześn ie se k re ta rz ) o ra z z a rz ą d (p ię c iu c z ło n k ó w w y b ie ra n y c h p o d c z a s w a ln e g o z e b ra n ia o ra z c z te re c h m ia n o w a n y c h „ z u r z ę d u ” - p rz e d s ta w ic ie le U rz ę d u W o je w ó d z k ie g o Ś ląskiego, T P N n Ś o ra z Z w ią z k u O b ro n y K re s ó w Z a c h o d n ic h ; n a c z e le z a r z ą d u w la ta c h 1934-1939 sta l in ż . E. K w iatk o w sk i). S ta n o w is k o d y r e k to r a o d 16 m a ja 1934 r. z a jm o w a ł d r R . L u tm a n , k tó r y z n a ł się z w o je w o d ą M . G r a ż y ń s k im z c z a só w w a lk p o w s ta ń c z y c h , a d o ś w ia d c z e n ie w k ie r o w a n i u p la c ó w k ą z d o b y ł

w In s ty tu c ie B a łty c k im w T o ru n iu , gdzie był zastęp cą d y re k to ra 34. W In sty tu cie Ślą

sk im sta n o w isk o z a stę p c y d y re k to ra p o w ie rz o n o A. W rzo sk o w i. P rz y In s ty tu c ie Śląskim d ziałała także K om isja Rew izyjna o r a z K o m is ja R o z je m c z a . C z ło n k o w ie In s ty tu tu d zielili się n a c z te ry k ateg o rie:

w spierających, zw yczajnych, h o n o ro w y c h i k o r e s p o n d e n tó w 35. S k lad K u ra to r iu m In s ty tu tu z m ie n ił się w 1935 r., k ie d y to m ie jsc e K. W o ln e g o zają ł K aro l G rzesik, n o w y m a r s z a łe k S ejm u Ś ląskiego36.

Z a p e w n e z a r ó w n o R . L u tm a n j a k i M . G raży ń sk i p o stan o w ili w działalności In s ty tu tu Ś ląskiego w y k o rz y sta ć w z a k re sie o rg a n iz a c ji i f o r m p r a c y s p r a w d z o n e ro z w ią z a n ia z In s ty tu tu B ałtyckiego.

P o d sta w o w ą fo r m ą d z ia ła ln o ś c i w y d a w nicze j o b u In s ty tu tó w b y ły tzw. k o m u n i

k aty - niew ielkie w swojej ob jęto ści d ru k i, p r e z e n tu ją c e w s p o s ó b m o n o g r a fic z n y d a n e z a g a d n ie n ia , a d re s o w a n e g łó w n ie n a ry n e k czytelniczy o raz d o u ży tk u p rzez p ra s ę , w c e lu p o p u la r y z o w a n ia te m a ty k i śląskiej lub p o m o rsk iej. O b a In s ty tu ty w y d aw ały ró w n ie ż w iększe p ra c e , k tó re g r u p o w an e były w serie. P o d o b ień stw a w idać ró w n ie ż w ty tu ła c h p u b lik a c ji: I n s ty tu t B ałty ck i w y d a w a ł P a m ię tn ik i In s ty tu tu B ałtyckiego o ra z Polskie Pom orze. Z ie m ia i lu d zie, a I n s ty tu t Ś ląski - P a m ię tn ik i In s ty tu tu Śląskiego o ra z Śląsk. Z ie m ia i lu  dzie, a ta k ż e w s tru k tu r z e o rg a n iz a c y jn e j p la c ó w e k , k tó r e n ie z a tr u d n ia ł y w ie lu p rac o w n ik ó w , ale b u d o w a ły sieci k o n ta k tó w i w s p ó łp ra c o w a ły p rz y k o n k re tn y c h p ro jek tach z n au k o w cam i z całego k ra ju 37.

Jak o k re ś lo n o w sta tu c ie g łó w n y m z a d a n ie m In s ty tu tu była o rg a n iz a c ja b a d a ń n a u k o w y c h d o ty c z ą c y c h m n ie js z o śc i n a rodow ych, zag ad n ień g o spodarczych oraz so cjaln y ch , d o p ie ro w n a stę p n e j k o le jn o ści w y m ie n ia n o p ra c e n a u k o w e z zak resu n a u k h u m a n is ty c z n y c h : h is to rii, a r c h e o lo g ii, e tn o g ra fii, p iś m ie n n ic tw a , ję z y k o z n a w stw a 38, a ta k ż e g eografii, e k o n o m ii i b ib lio g ra fii39. J e d n ą z n ajw a ż n ie jsz y c h

Katowicach..

m o n o g r a f ii r e g io n u b y ła o p r a c o w a n a p rz e z I n s ty tu t p u b lik a c ja z 1936 r. S ta n i p o tr z e b y n a u k i p o ls k ie j o Ś lą s k u p o d re d a k c ją R. L u tm a n a . W to m ie z n a la z ły się p ra c e m .in . K. N its c h a o ję z y k o z n a w stw ie, M . K siążkiew icza i E. P assen d o rfera o g e o lo g ii, B. O lsz e w ic z a o k a rto g ra fii, A . W r z o s k a o g e o g ra fii, M . G ła d y s z a

0 e tn o g r a f ii, K. P io tr o w ic z a o h is to r i i 1 W. O g ro d z iń s k ie g o o p iś m ie n n ic tw ie . P o z y c ja o b e jm o w a ła s z e r o k i w a c h la rz d z ie d z in , p rz e d s ta w ia ją c k o m p le k s o w o p o tr z e b y n a u k i p o lsk iej o Ś ląsku40.

D o r o k u 1939 I n s ty tu t Ś ląsk i w s p ó ł

p r a c o w a ł z 305 n a u k o w c a m i i w y d a ł:

9 4 s a m o d z ie l n e p o z y c je w s z e ś c iu s e ria c h , 17 eszy tó w k w a rta ln y c h „W ykazu lite r a tu r y bieżącej o Ś ląsku”, 14 n u m e r ó w

„ Z a ra n ia Ś ląskiego”, 1 z eszy t c z a so p ism a anglojęzycznego „Silesian A ffairs”, 4 m ap y o r a z 150 k o m u n i k a tó w w c z te r e c h s e riach . Ł ącznie In sty tu t w y d ał d o w y b u ch u II w o jn y św iatow ej 285 ró ż n e g o ro d z a ju p u b lik a c ji41. D o p e łn ie n ie m d z ia ła ln o ś c i w y d a w n ic z e j In s ty tu tu b y ło o rg a n iz o w a n ie w ie c z o ró w d y sk u sy jn y c h i od czy tó w , p o p r z e z k tó r e c h c ia n o s p o p u la ry z o w a ć w ie d z ę o re g io n ie w ś ró d sp o łe c z e ń stw a . W ty m celu o rg a n iz o w a n o c o m ie się c z n e z e b ra n ia n a u k o w e Żyw y d z ie n n ik 4,1 o ra z tzw. p ią tk i In s ty tu tu Śląskiego, w ra m a c h k tó r y c h o d lis to p a d a 1928 r. d o m a r c a 1939 r. o d b y ło się 12 odczytów , cieszących się z a in te re s o w a n ie m słu ch aczy , p o n ie w a ż p r z e p r o w a d z a n o je re g u la rn ie . O d la ta 1938 r. In s ty tu t Śląski o d p o w ia d a ł ceż za o d c z y ty o d b y w ające się w ró ż n y c h n - g io n ach kraju . D ziała ln o ść p o p u la ry z a to r

sk ą u z u p e łn ia ły o d c z y ty p ro w a d z o n e n a a n te n ie ro z g ło śn i R a d ia K atow ice, gdzie w la ta c h 1934-1936 w y e m ito w a n o 120 a u dycji o ró żn y ch zakresach tem aty czn y ch 43.

I n s t y t u t Ś lą s k i o d 1934 r. in ic jo w a ł, n ie u d a n e w o s ta te c z n y m r o z r a c h u n k u , zab ieg i o u tw o rz e n ie p la c ó w k i n au k o w ej w e W ro cław iu . P o czątk o w o u w ażan o , że u tw o rzen ie stałej stacji naukow ej p o w in n o

się p rz e p ro w a d z ić n a zasad zie fa k tó w d o k o n an y ch : n a jp ie rw w y g e n e ro w a ć śro d k i n a stałe u trz y m y w a n ie p ra c o w n ik ó w n a uk o w y ch w e W rocław iu, k tó rz y p ro w a d z i

liby ciągle b a d a n ia , a d o p ie ro pó źn iej p o d ją ć k ro k i d y p lo m a ty c z n e , zm ie rz a ją c e d o u sa n k c jo n o w a n ia tej sy tu a c ji44. R ó w n ież w ro c ła w s k i k o n s u l p o p ie r a ł ta k ą d ro g ę d z ia ła n ia 45. W 1936 r. k w e stia p la c ó w k i naukow ej w e W ro cław iu zyskała p o p arcie w o je w o d y M . G ra ż y ń s k ie g o 46. K o m is ja B u d ż e to w a S e jm u Ś lą sk ie g o u c h w a liła d o d a tk o w ą su b w en cję n a u ru c h o m ie n ie stacji n au k o w ej47. Je d n a k p o w y m ian ie k o re s p o n d e n c ji z a m b a s a d ą p o ls k ą w B erh - nie, u zn an o , że delegow anie prz e z In sty tu t i A k a d e m ię sw ych w sp ó łp ra c o w n ik ó w d o W ro cław ia n a p ew ien o kres czasu m ia ło tę d o b rą stronę, że b e z p o trzeb y u b ieg an ia się 0 z g o d ę w ła d z n ie m ie c k ic h s tu d ia m o g ły być p row adzone. W ejście n a d ro g ę praw n ą m o g ło b y p ro w a d z ić d o n ie p o trz e b n y c h k o m p l ik a c j i i u t r u d n i e ń 48. P r o p o n o w a n y m p r z e z a m b a s a d ę r o z w ią z a n ie m b y ło u tw o rz e n ie teg o ty p u p la c ó w k i p rz y U n iw ersy tecie W ro c ła w s k im lu b p o p rz e z p rzy d zielen ie k ie ro w n ik a stacji n au k o w ej d o w ro c ła w sk ie g o k o n s u la tu p o ls k ie g o , ja k o r e f e r e n ta k u lt u r a ln o - n a u k o w e g o , p rz y c z y m o p ła c o n y b y łb y o n p rz e z I n s ty tu t Śląski lu b PA U49.

N a p o c z ą tk u 1939 r. kw estia u tw o rz e n ia p la c ó w k i w e W ro c ła w iu zeszła n a d alszy plan, bo w iem ja k d o n o sił R. L u tm an w cza

sie sw ojej b y tn o ś c i w P o z n a n iu i W a rs z a w ie d o w ie d z ia ł się, że is tn ia ły p la n y u tw o rz e n ia o s o b n e g o In s ty tu tu P o m o rsk ie g o 1 W ielk o p o lsk ieg o d la b a d a n ia z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z p r o b le m e m n ie m ie c k im n a P o m o r z u i w W ie lk o p o ls c e o r a z n a s ą s ie d n ic h te r e n a c h p o g r a n ic z a p o ls k o - n ie m ieck ieg o . W e d łu g teg o p ro je k tu , I n s ty tu t B a łty c k i m ia łb y o g ra n ic z y ć sw ój zak res d z ia ła n ia w y łączn ie d o z a g a d n ie ń b a łty c k ic h i m o rsk ic h , n a to m ia s t o b e c n y W y d zia ł P o m o rz o z n a w c z y In s ty tu tu B ał

tyckiego m ia łb y zostać w y o d ręb n io n y j ako

o so b n y In s ty tu t z za k re s e m d z ia ła n ia r o z sz e rz o n y m n a W ie lk o p o lsk ę . In s ty tu t te n m ia łb y o tr z y m a ć n a z w ę In s ty tu tu Z ie m Z a c h o d n ic h . W z w ią z k u z ty m i p r o je k tam i, z a is tn ia ła k o n ie c z n o ś ć k o o rd y n a c ji p o c z y n a ń , ja k o że d z ia ła ln o ś ć p o s z c z e góln y ch in s ty tu tó w m ia ła się k rzy żo w ać.

S zczególne w a ż n e b y ło p o c z y n ie n ie ty ch zabiegów d la „c a ło k sz ta łtu z a g a d n ie ń p o l

sk o - n ie m ie c k ic h i z a g a d n ie ń N ie m c ó w w Polsce”50. R. L u tm a n w raz z S. K u trzeb ą p o d e jm o w a li k ro k i w spraw ie k o n fe re n c ji p o ro z u m ie w a w c z e j, je d n a k p o m im o p o czątk o w e g o e n tu z ja z m u p rz e d s ta w ic ie li ró ż n y c h in sty tu tó w , p rz e d s ię w z ię c ie n ie doszło do sk u tk u z p o w o d u w ew nętrznego sk o n flik to w a n ia 51.

D z ia ła ln o ś ć I n s ty tu t u p r z e r w a n a z o s ta ła p r z e z w y b u c h II w o jn y św iato w ej.

Po w k ro c z e n iu d o K atow ic, N ie m c y z a jęli je g o sied zib ę. W w y n ik u rek w izy cji zasobów , z n is z c z e n iu u le g ły u rz ą d z e n ia , zaś w y d aw n ictw a, b ib lio tek a i ak ta zostały b ą d ź to z n is z c z o n e , b ą d ź r o z p r o s z o n e . N ie u d a ło się ró w n ie ż u ra to w a ć s p u ś c i

z n y I n s ty tu tu z n a jd u ją c e j się w g m a c h u P olskiej A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i o ra z w y d aw n ictw , k tó r e b y ły w s k ła d a c h w C ie szynie i W arszaw ie. Z a ró w n o p ra c o w n ic y ja k i w s p ó łp r a c o w n ic y I n s ty tu tu s p o tk a li się z re p r e s ja m i w ła d z olcupacyjnych:

pro f. S. K u trz e b a , ks. p ro f. К . M ic h a lsk i, T. D o b ro w o lsk i i p ro f. W. S e m k o w ic z z o stali o s a d z e n i w o b o z ie k o n c e n tra c y jn y m w S a c h s e n h a u s e n , ks. E. S z ra m e k z m a r ł w obozie w D ach au , K. G rzesik i K. W olny m u sieli o p u ś c ić Śląsk, z m a rli w e Lwow ie, M . G ra ż y ń sk i u d a ł się n a em ig rację. R ó w n ie ż R. L u tm a n , k tó re g o n a z w is k o fig u ro w a ło w h itle ro w s k ie j k s ię d z e g o ń czej o p u śc ił Ś ląsk i w czasie w o jn y p ra c o w a ł w e L w ow ie w b ib lio te c e Z a k ła d u N a r o do w eg o im . O sso liń sk ic h , a n a s tę p n ie o d 1942 r. u k ry w a ł się w W a rs z a w ie 52.

P o p o w r o c ie d o K a to w ic 12 lu te g o 1945 r. R. L u tm a n d o s ta ł o d p e łn o m o c n ik a r z ą d u d la Śląska, g en . A le k s a n d r a

Z a w a d z k ie g o i p.o. w o je w o d y p p łk . Jerze

g o Z ię tk a p o le c e n ie re a k ty w a c ji I n s ty tu tu 53. P ierw sza sied zib a była zlokalizow ana p rz y ul. L ig o n ia 7 w b u d y n k u P olskiego Z w ią z k u Z a c h o d n ie g o , je d n a k w k ró tc e In s ty tu to w i p rz y d z ie lo n o w ła sn e lo k u m , m ie sz c z ą c e się p rz y ul. W arszaw skiej 37, gdzie fu n k c jo n o w a ł, p o u k o ń c z e n iu p ra c r e m o n to w y c h , o d 16 c z e rw c a 1945 r.54.

P rz e d In s ty tu te m Ś ląskim o d p ierw szy ch c h w il d z ia ł a ln o ś c i s ta n ę ły n o w e z a d a n ia , w y n ik a ją c e z p o w o je n n y c h realiów . Z m ia n a s y tu a c ji s p o łe c z n o -p o lity c z n e j sp ra w iła , że to co w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m b y ło m a rz e n ie m , p o w o jn ie stało się fa k te m d o k o n a n y m . N ie m a l cały h i s to ry c z n y Ś ląsk z n a la z ł się w g ra n ic a c h P aństw a Polskiego, przez co p roblem atyka p o d e jm o w a n y c h b a d a ń z o sta ła n a n o w o z d e f in io w a n a . R . L u tm a n p r z e d s ta w ił tr z y n o w e k ie r u n k i, ja k ie sta ły p rz e d I n sty tu te m . P ie rw s z ą k w e stią był p ro b le m n a ro d o w o śc io w y , d ru g ą - scalen ie ziem śląsk ich z P o lsk ą, a trz e c ią - p rz e m ia n y sp o łe c z n e zw iązan e z m ie sz a n ie m się k u l

tu r lu d n o ś c i m iejsco w ej i n a p ły w o w e j55.

N a p ie rw s z y m p o w o je n n y m z e b ra n iu organizacyjnym członków Instytutu, które o d b y ło się 15 lis to p a d a 1945 r., w y b ra n o za rz ą d w składzie: k u ra to r O sk a r K o tu la z K atow ic (przew odniczący zarządu), prof.

Stanisław K ulczyński re k to r U niw ersytetu W ro cław sk ieg o (p ierw szy p rz e w o d n ic z ą cy ), d r R. L u tm a n ( s e k re ta r z z a rz ą d u ) , C zesław P ilichow ski z P o zn an ia, inż. Ig n a

cy B orejko d y re k to r C en traln eg o Z a rz ą d u P rz e m y s łu H u tn ic z e g o , ks. d r B olesław K o m in e k z O p o la , p ro f. inż. W ła d y sła w K u c z e w sk i r e k to r P o lite c h n ik i Ś ląskiej, d r Józef Lisak d y rek to r W yższego S tudium N a u k S p o łe c z n o -G o s p o d a rc z y c h w K ato w icach, d r Jó zef P ie te r d y re k to r In s ty tu tu P e d a g o g icz n eg o w K atow icach, d r Paw eł R ybicki d y re k to r B iblioteki Sejm u Śląskie

go o ra z in ż . F ry d e ry k T o p o lsk i n ac z e ln y d y re k to r C en traln eg o Zw iązku P rzem ysłu W ęglow ego56. F unkcję dyrek to ra In sty tu tu

' t o

Katowicach..

p o n o w n ie p e łn ił R. L u tm a n a , a je g o z a stę p c a m i zostali: p o d o b n ie ja k p rz e d w o j

n ą A. W rzo sek , k tó r y był ró w n o c z e śn ie k ie ro w n ik ie m d ziału g eograficznego o ra z K. P o p io łe k re d a k to r d z ia łu w y d a w n ic z e go i k ie ro w n ik d ziału historycznego, se k re ta rz e m zo stał n a to m ia s t J. L ew ań sk i57. Po rezy g n acji R. L u tm a n a z p e łn ie n ia fu n k cji d y re k to ra je s ie n ią 1948 ro k u k a to w ic k im o d d z ia łe m In s ty tu tu Z a c h o d n ie g o k ie r o w a ł K. P o p io łe k 38. W sk ła d K u ra to riu m w eszli: W ła d y s ła w G o m u łk a m i n is te r Z ie m O dzyskanych, S. K utrzeba, a p o jego śm ie rc i K. N its c h p re z e s PAU, p ro f. S ta

W dokumencie Zaranie Śląskie. Seria druga, 2015, R. 1 (Stron 42-53)