• Nie Znaleziono Wyników

W II tysiącleciu p.n.e., którego pierwsza połowa nazywana jest środkową epoką brązu, Mezo-potamia pozostawała centrum cywilizacyjnym Bliskiego Wschodu. Zachowało się tam najwięcej źródeł pisanych. Gdy Amoryci wniknęli na obszary o wysokim stopniu rozwoju położone w Me-zopotamii, ulegli akulturacji – mezopotamizacji. Przejęli przy tym władzę polityczną. Pisali pismem klinowym w języku babilońskim, odmianie języka akadyjskiego, a w swoim języku za-pisywali tylko imiona. Nie ma żadnej inskrypcji wykonanej w języku amoryckim. W XX i XIX wieku p.n.e. nastąpiło rozdrobnienie polityczne, władzę w poszczególnych miastach w całej Mezopotamii i Syrii sprawowały lokalne dynastie amoryckie. W Syrii istniało państwo Yamchad ze stolicą w Halab.

Okres Isin-Larsa to okres rywalizacji dwóch państw, która została dokładnie udokumen-towana tekstami i inskrypcjami. Mezopotamia w okresie Isin-Larsa miała charakter amorycki. Istniały 3 kolejne fazy konsolidacji i rozpadu państw amoryckich. Poszczególni władcy podej-mowali liczne wyprawy wojenne.

Na początku XVIII wieku p.n.e. do władzy doszedł Hammurabi, szósty władca I amo-ryckiej dynastii z Babilonu. Hammurabi panował w latach 1792-1750 p.n.e., według chrono-logii średniej. Przez pierwsze lata konsolidował swoją władzę, a następnie rozpoczął podboje. Najpierw podbił Isin i Larsę, a potem podporządkował sobie Mari i całą Mezopotamię. W inskrypcjach władca pisał, że składał ofiary w Niniwie oraz zdobył Elam, ale nie była to raczej prawda. Powstało Imperium Babilońskie ze stolicą w Babilonie, które po śmierci Hammu-rabiego rozpadło się i nastąpił powrót do rozbicia politycznego.

Amoryci kontynuowali stosowanie stylu rzeźby statuarycznej, reliefu, gliptyki i architektury znanego z wcześniejszych okresów. Wprowadzili jednak częściowo swój panteon bóstw.

Tell Asmar (Esznunna) jest stanowiskiem, na którym w czasach III dynastii z Ur zbu-dowano świątynię władcy Ur jako wyraz uznania i szacunku dla niego. W czasach amoryckich Esznunna była ośrodkiem władzy lokalnej dynastii. Świątynia władcy z Ur została przekształ-cona w świątynię bóstwa amoryckiego. Elegancja architektury okresu amoryckiego wynika w dużym stopniu z wiedzy geometrycznej i matematycznej. Jej zastosowanie widać wyraźnie w konstrukcji pałacu w Tell Asmar.

Stanowisko archeologiczne Tell Harmal mieści ruiny miasta Szaduppum, w którym znaj-dowało się 5 świątyń i centrum administracyjne. Wzniesiono tam rekonstrukcje budowli z cegły wypalanej na oryginalnych fundamentach. Szaduppum było małym miasteczkiem z ob-warowaniami. Zabytki przeniesiono do Muzeum Irackiego w Bagdadzie. Wejścia do świątyni, prowadzącego przez ząbkowany portal, strzegły 2 niewielkie lwy. Na zewnątrz świątyni znaj-dował się postument, na którym ustawiano stoły ofiarne posąg bóstwa wynoszony ze świątyni. Na stanowisku odkryto ponad 3000 tabliczek z pismem klinowym, w tym starobabiloński zapis eposu o Gilgameszu, który wtedy został skompilowany z 5 niezależnych eposów. Późniejszy egzemplarz eposu został zdeponowany w słynnej bibliotece Aszurbanipala w Niniwie w VII w. p.n.e. Na tabliczkach zapisywano często zadania matematyczne i geometryczne, np. obliczenie długości przekątnej kwadratu.

Stela Hammurabiego wykonana została z bazaltu lub diorytu. Zawiera listę praw cywil-nych, karnych i handlowych. Jest to raczej spis praw, a nie kodeks w dzisiejszym znaczeniu. Pierwszy usystematyzowany kodeks powstał dopiero w czasach Justyniana. Stela powstała w Sippar, a w XII wieku p.n.e. została wywieziona do Elamu. Znaleziono ją w Suzie. Cała stela ma ponad 2 metry wysokości. Na rzeźbie znajdującej się w jej górnej części przedstawiono stojącego Hammurabiego, w nakryciu głowy podobnym do Gudei, przed Szamaszem, bogiem słońca i sprawiedliwości. Szata Hammurabiego przypomina togę Ur-Nammu i Gudei, jedno jego ramię jest odsłonięte. Przedstawienie Szamasza jest podobne do przedstawienia Nammu na steli Ur-Nammu. Hammurabi adoruje siedzącego boga Szamasza. Zarówno Hammurabi, jak i Szamasz są ukazani z profilu. Szamasz trzyma pręt mierniczy lub rylec pisarski oraz skręcony w kółko sznur mierniczy. Są to atrybuty władzy, boskie insygnia. Hammurabi nie otrzymuje ich od Szamasza, może co najwyżej podejść i je dotknąć. Podobne atrybuty mają także Gudea i Ur-Nammu na swoich przedstawieniach.

Rzeźba statuaryczna z tych czasów zachowała się w kilku egzemplarzach. W Luwrze znaj-duje się odlana z brązu figurka z dłonią i twarzą pokrytą złotem. Na rzeźbie ukazano poddanego klękającego i podnoszącego palec do nosa, co jest znakiem modlitwy. Przedstawiona osoba jest sługą, a nie władcą, gdyż ma krótką brodę.

Rzeźba przedstawiająca prawdopodobnie głowę Hammurabiego wykonana została w ka-mieniu i znaleziona w Suzie. Jest to przedstawienie Hammurabiego w starszym wieku, widoczne są jego zmarszczki. W tych samych czasach, w XVIII wieku p.n.e., powstały portrety pesymi-styczne Amenemhatów w Egipcie. Podobnie jak głowa Hammurabiego, są to przedstawienia zmęczonego, podstarzałego władcy.

W I połowie II tys. p.n.e. produkowano liczne przedmioty terakotowe wyciskane z formy. Zdobiły je motywy przedstawiające boginie, śpiewy, tańce, sytuacje rozrywkowe i akty seksualne, tzw. łoża Isztad. Bogini została wymodelowana, a nie odciśnięta w formie. Poja-wia się wiele elementów demonicznych, np. szpony, oraz boskich, np. bransoleta, sznurek z kółkiem. Odciskane z formy przedmioty terakotowe znajdowały się w domowych kapliczkach. Jedna z terakotowych rzeźb, stanowiąca ilustrację do literatury, przedstawia pokonanie potwora przez Gilgamesza. Na innych plakietkach przedstawiano m.in. ludzi przy pracy (np. snyce-rza wykonującego instrument), tresera małp, sceny rozrywkowe. Na kultowym przedstawieniu rzeźbiarskim znajdującym się w świątyni bogini Isztad jest naga i uskrzydlona. Inny terako-towy przedmiot przedstawia dwie tancerki, muzyków oraz małpy będące uczestnikami imprezy charakteryzującej się lekkością obyczajową.

Z Babilonii przenosimy się na północ wzdłuż Tygrysu i Eufratu. Istniały tam liczne lo-kalne państwa z dynastiami amoryckimi. Zachowała się korespondencja dyplomatyczna między władcami. Na północy amorycki władca Szamszi-Adad I, stworzył Królestwo Górnej Mezo-potamii.

W Mari (Tell Hariri) nad Eufratem w wiekach XX-XVIII p.n.e. rządziła lokalna dyna-stia, która została wypędzona przez Samszi-Adada I. Po upadku jego państwa przedstawiciele lokalnego dynastii powrócili i odzyskali władzę. Miasto zostało założone już w I połowie III tys. p.n.e. Najważniejszym jego zabytkiem jest Pałac Zimri-Lima, lokalnego władcy, który został pokonany przez Hammurabiego. Budynek jest konstrukcją wielofazową i powstawał od III tysiąclecia p.n.e. aż do czasów Zimri-Lima, który był ostatnim władcą mieszkającym w pałacu. Pałac został spalony przez Hammurabiego w czasie najazdu. Gwałtowny pożar pałacu sprawił, że zachowało się w nim dużo depozytów umożliwiających rozpoznanie funkcji poszcze-gólnych pomieszczeń, których budowla miała ponad 200. Były zlokalizowane wokół dziedzińców i mieściły m. in. magazyny i pokoje dla posłańców. Pałac był częściowo obwarowany.

Dziedziniec 131 pełnił funkcję sali tronowej lub sanktuarium. Wyróżnia się absydopodobnym podium wychodzącym wgłąb dziedzińca. Dziedziniec 106, sala 64 i sala tronowa 65 tworzyły

najważniejszy ośrodek władzy i religii. W sali 64 stały posągi dawnych deifikowanych władców. Na południowej ścianie dziedzińca 106, na którym rosła palma, znajdowało się malowidło ścienne. W środkowej części malowidła były dwa panele ze sceną inwestytury Zimri-Lima dokonanej przez Isztad. W tle znajdują się m.in. palmy i ludzi wspinający się na nie, sfinksy oraz bóstwa. Czytelnie zachowanych malowideł ze Starożytnego Wschodu jest zaledwie kilka, dlatego malowidło to jest wyjątkowo cenne.

Inwestytura Zimri-Lima jest sceną wyobrażającą Zimri-Lima stojącego przed Isztad. Władca odziany jest w strój inny niż Hammurabi, jest bosy, a na głowie ma hełm. Isztad ukazywana była na dwa sposoby – ze skrzydłami lub jako wojowniczka. Była boginią miłości, płodności i wojny. Na przedstawieniu ma tiarę z rogami, naszyjnik, łuk i kołczany na ple-cach, stoi na postumencie w postaci lwa, który był jej symbolem. W lewej ręce trzyma topór. Isztad posiada symbole władzy w postaci pręta i pierścienia, a Zimri-Lim jest upoważniony do dotknięcia pręta. Jest to najbliższy znany w sztuce kontakt władcy z insygniami boskimi. Poprzez dotknięcie spływa na niego boski blask i splendor.

Z tej epoki pochodzi pochodzą również przedstawienia statuaryczne. Z pałacu Zimri-Lima w Mari pochodzi rzeźba bogini trzymającej wazę wykonana z wapienia. Bogini na przed-stawieniu ma doskonale wymodelowane usta i tylko jedną parę rogów. Została znaleziona w sanktuarium przed salą tronową i można ją utożsamiać z boginią z malowidła trzymającą ży-ciodajną wodę.

Z Mari pochodzi również znaleziona w Babilonie głowa władcy Puzur-Isztara z III tys. p.n.e. znajdująca się w Berlinie. Później odnaleziono korpus pasujący do tej głowy, który znajduje się w Stambule. Rzeźba wykonana została w twardym bazalcie. Rogi na głowie kończą się równo z brzemieniem opaski i świadczą o tym, że władca został później deifikowany. Posąg znaleziono w depozycie babilońskim z VI w. p.n.e. Strój jest kompromisem pomiędzy typowym strojem z Mari a strojem babilońskim Hammurabiego.

W I połowie II tys. p.n.e. rozwinęło się miasto Aszur nad Tygrysem. Zakładało one swoje kolonie kupieckie.

Miasto Kanesz (stanowisko Kültepe) w środkowej Anatolii było jedną z kupieckich kolonii Asyrii w Kapadocji. Władcy asyryjscy eksportowali cynę i wełnę do Anatolii, a importowali z Anatolii do Aszur srebro i złoto. W Anatolii handlowano miedzią, ale nie sprowadzano jej do Asyrii. Handel był nisko opodatkowany. W Kanesz znaleziono ponad 10 tys. tabliczek, zawierających korespondencję handlową oraz rodzinną między mężczyznami w Kanesz i ich żonami znajdującymi się w Aszur. Poruszano tematy podobne do dzisiejszych, np. zdrowie, niepokój o bliskich. W Kanesz znajdował się pałac i cytadela. Osada kupiecka położona była poniżej cytadeli. Pieczęci cylindryczne z Kanesz były wykonywane w stylu anatolijskim. Dopiero w tym okresie, czyli w XX-XIX w. p.n.e., pismo klinowe zostało introdukowane w Anatolii przez piśmiennych Asyryjczyków. Dawniej uważano, że nastąpiło to w czasach Sargona.

Szmaszi-Adad I pochodził z Terqa nad Eufratem, był Amorytą. Został stamtąd wypę-dzony. Dotarł do Babilonii, a potem zdobył Aszur i Ekallatum, którego lokalizacja nie została dotąd ustalona. Zbudował Królestwo Górnej Mezopotamii. Panował według średniej chrono-logii w latach 1814-1782 p.n.e. W skład jego państwa weszło m. in. Mari. Państwo istniało tylko w okresie panowania Szmszi-Adada I i rozpadło się szybko po przejęciu władzy przez jego następcę, podobnie jak państwo Hammurabiego. Szamszi-Adad pozostawił po sobie najwięcej budowli w Aszur, kształtując całą północną dzielnicę świątynno-administracyjną. W formie ukształtowanej przez Szamszi-Adada istniała ona aż do VII w. p.n.e. Istniała tam świątynia boga Aszura. Nazwa Aszur może odnosić się do kraju, miasta lub boga.

plan prostokąta. Ziggurat w Ur był pierwszą tego typu budowlą w historii Mezopotamii. W Aszur Szamszi-Adad wybudował ziggurat kwadratowy o boku 60 metrów. Zabudowaniami Aszur z okresu jego panowania były też Stary Pałac i świątynia Aszura, która wyróżniała się istnieniem dwóch cell. Pałac w Aszur przypomina częściowo pałac w Mari. Badania nie wykazały, gdzie znajdowały się przejścia pomiędzy pomieszczeniami. W obrębie pałacu istniały otwarte dziedzińce, pozbawione sklepienia.

Miasto Aszur nie było główną rezydencją Szmaszi-Adada. Jego główną stolicą było Szubat-Enlil, “siedziba Enlila” nad Chaburem w Syrii. Nazwa miasta wiąże się z wprowadzeniem przez Szamszi-Adada w Aszur wywodzącego się z południa kultu Enlila. W Szubat-Enlil znajduje się budowla z długą cellą, w stylu północnym.

Jedynym zabytkiem ikonograficznym przedstawiającym Szamszi-Adada jest dwustronna stela znaleziona w Turcji. Przedstawia ona władcę, który pokonuje nieprzyjaciela zabijając go toporem. Szata jest podobna do szaty Zimri-Lima, ale nie zachowała się głowa Szmaszi-Adada, więc nie wiemy do dziś jak władca wyglądał.

Szamszi-Adad wzniósł w Tell Rimah (Karana) budowlę w stylu południowomezopotam-skim, będącą połączeniem świątyni z zigguratem. Jej cella jest szeroka, ma więc styl typowo mezopotamski. W Tell Rimah znajdują się trzy półkolumny będące imitacją pni palmy. Palma, znana z malowidła w Mari, była znakiem obfitości i owocowania. Kolumny zostały uformowane z cegły, składanej w odpowiedni sposób. Fasady otynkowano, aby zabezpieczyć je przez erozją. Poprzez nałożenie tynku traciły jednak swój rzeźbiarski urok.

Amoryci wywodzili się z północnej Syrii, gdzie również istniały państwa amoryckie, z któ-rych najważniejsze było królestwo Yamhad ze stolicą w Halab, czyli dzisiejszym Aleppo. Architektura z tych czasów nie zachowała się w Aleppo ze względu na powstanie na jej miej-scu późniejszej cytadeli. Architektura pałacowa państwa Yamhad zachowała się na stanowi-sku Tel Açana (Alalach) w Turcji, blisko granicy syryjskiej. W mieście znajduje się Pałac Yarim-Lima o prostym układzie z jedną cellą. Prostokątny plan budowli jest powtarzany w architekturze sakralnej północnej Syrii i nad Chaburem przez wiele wieków. Rzeźba amorycka nawiązywała do okresów wcześniejszych. W Alalach znaleziono głowę władcy Yamhad, być może Yarim-Lima. Władca ma jedynie krótko przystrzyżony zarost, pozbawiony jest długiej brody.

W Syrii znajduje się miasto Ebla (Tell Mardich), w którym na terenie pałacu G znaleziono bibliotekę. Wieki XIX-XVIII p.n.e., czyli czasy amoryckie, to drugi ważny okres w dziejach Ebli. Udekorowano wtedy bramę miejską ortostatami, kamiennymi płytami ustawionymi przy murze zbudowanym z cegły mułowej. Jest to jeden z pierwszych przykładów ich wykorzystania. Ortostaty nie były wtedy jeszcze dekorowane reliefami. Amoryci wznieśli w Ebli także świątynię z cegły murowej na wypalanej podbudówce. Baseny kultowe to dwudzielne pojemniki wykute w kamieniu, zdobione rzeźbami o treści religijnej. Nie powstawały one nigdy w Mezopotamii, a jedynie w północnej Syrii. Na jednym z basenów w Ebli przedstawiono składanie przez władcę ofiary bóstwu lub deifikowanemu władcy. Broda była uważana za atrybut bóstw. Styl przedstawień wywodziły się jednak z Mezopotamii.

W Ebli znaleziono się wiele przedstawień ikonograficznych. Znajduje się tam m.in. bazal-towa stela Isztad, pokryta reliefem z czterech stron, która przypomina późniejsze obeliski asyryjskie. Ukazano na niej sceny kultowe. Przedstawiono uskrzydloną kaplicę Isztad, a sama bogini znajduje się w jej wnętrzu. Poniżej ukazano scenę ofiarną przy kaplicy-ołtarzu, na którym stoją dwie piramidki. Poniżej znajdują się przedstawienia gry na bębnach oraz lwa z dodat-kową paszczą na ogonie, z pyska którego wylewa się życiodajna woda. Lew jest utożsamiany z boginią Isztad. Ukazano też nagiego mężczyznę stającego się ofiarą. Stela charakteryzuje się tematyką typowo asyryjską, zaś ikonografią typowo mezopotamską.

W Lewancie, nad brzegiem Morza Śródziemnego, znajduje się miasto Byblos. Była to faktoria wykorzystywana przez przez Egipcjan do kontaktów handlowych z Asyrią. W XVIII wieku p.n.e. powstała tam Świątynia Obelisków z rozległym temenosem, dziedzińcami i wyniesionym postumentem na posąg bóstwa. Na terenie świątyni znajduje się dużo obelisków. Obeliski w Egipcie pojawiły się w Średnim Państwie, a najpowszechniej były stosowane w No-wym Państwie. Obeliski w Byblos, w odróżnieniu od egipskich, pozbawione są inskrypcji oraz przedstawień ikonograficznych. Mogły symbolizować poszczególne bóstwa. Świątynia Obeli-sków jest prawdopodobnie nawiązaniem do architektury egipskiej i powstających tam świątyń. W obrębie świątyni znaleziono depozyt wotywnych figurek zdobionych złotymi blaszkami, stano-wiący. dar dla świątyni. Figurki, odlewane w jednej formie, swoim stylem również nawiązywały do sztuki egipskiej.

W Byblos znaleziono złoty ryton do wylewania libacji przed bogami. Zdobiony jest repuso-wanym niby-reliefem z przedstawieniami nawiązującymi do sztuki egipskiej. Jest on kolejnym dowodem na eklektyczny charakter stylu sztuki Lewantu, która łączy elementy asyryjskie, me-zopotamskie i egipskie.

W Tell Meszrife (Qatna) nad Orontesem w Syrii w 2001 roku odkryto zejście do komory grobowej, w której znajdowały się dwie bazaltowe rzeźby ze środkowej epoki brązu przedsta-wiające deifikowanych władców. Ich zadaniem było pełnienie straży przy wejściu do grobu z trzema komorami, w którym pochowano kolejnych władców Qatny. Uzupełniają one doskonale rzeźbę asyryjską. Ich głowy są wykonane w tym samym stylu, co głowa Yarim-Lima.

W Anatolii mieszkały ludy protohetyckie. W II tys. p.n.e. pojawił się tam pierwszy lud indoeuropejski – Hetyci. Jest to pierwsza w historii odnotowana z całą pewnością obecność ludów indoeuropejskich gdziekolwiek na świecie. Obecność określonego ludu można stwierdzić jednoznacznie tylko poprzez odczytanie zapisu jego języka.

Kupcy asyryjscy żyjący w Kanesz, w Anatolii, mieszkali w domach wzniesionych na pla-nach anatolijskich i posługiwali się ceramiką anatolijską. W Kanesz znaleziono przedmioty ceramiczne – naczynie zoomorficzne oraz naczynie ceramiczne będące kopią z naczynia meta-lowego brązowego. Tego rodzaju ceramiczne kopie naczyń brązowych zaczęły powstawać już we wczesnej epoce brązu. Naczynie to jest zabarwione na czerwono i wypolerowane, aby uda-wało miedź. Czasem barwiono naczynia ceramiczne na szaro, by udawały srebro. W Kadesz znaleziono też grot oszczepu z krótką inskrypcją przypisującą jego własność władcy o imie-niu Anitta, który był już Indoeuropejczykiem. Anitta, władca księstwa, dokonał podbojów i zapoczątkował budowę państwa starohetyckiego.