Środowisko rodzinne

Najbardziej znaczącym środowiskiem dla życia i rozwoju dziecka jest rodzina. W tym środowisku dziecko zaczyna poznawać otaczający świat i nawiązywać z nim kontakty, a przez to w okresie największej psychicznej plastyczności rozwija się uczuciowo115. Klimat wewnątrzrodzinny ma poważny wpływ na rozwój wewnętrznego bogactwa człowieka w wymiarze duchowym i uczuciowym. Sprzyja on rozwojowi „całej palety uczuć” oraz ich doświadczaniu, przeżywaniu, przyjmowaniu, okazywaniu i odwzajemnianiu¹¹⁶. Dlatego, jak zauważa E. Sozańska, „bardzo ważne w życiu rodziny jest życie razem, tworzenie niepowtarzalnej atmosfery domu, która sama już wychowuje. W takiej atmosferze wspólna zabawa i praca, spacery, rozmowy, przytulenia, uczą dziecko miłości i otwierają na system wartości funkcjonujący w tej rodzinie”117.

Do prawidłowego rozwoju uczuciowego dziecka potrzebne jest spokojne życie rodzinne, nie zaburzone wielkimi konfliktami i awanturami między rodzicami, ponieważ dziecko niezależnie od wieku przeżywa je bardzo silnie¹¹⁸. Im rodzina jest lepiej zorganizowana, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno-ekspresyjną wobec swych członków i stanowi oparcie uczuciowe dla dzieci i dorastającej młodzieży119.

W osiąganiu równowagi uczuciowej bardzo ważne jest, aby emocje przyjemne mogły przynajmniej częściowo łagodzić ujemne skutki psychologiczne emocji nieprzyjemnych. Do około drugiego roku życia można to osiągnąć poprzez kontrolowanie środowiska, w którym przebywa dziecko, aby doznawało jak najwięcej uczuć przyjemnych i tylko minimum uczuć nieprzyjemnych. W następnych latach życia wraz ze wzrostem samodzielności dziecka taka

113 Por. J.R. Prada Ramírez, Psicologia e formazione. Principi psicologici utilizzati nella formazione per il sacerdozio e la vita consacrata, dz. cyt., s. 144.

114 Por. D. Kornas-Biela, Pedagogika prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu, dz. cyt., s. 118.

115 Por. E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak 2006, s. 111.

116 Por. J. Skrobot, Uczucia w rodzinie dotkniętej problemem alkoholowym, w: Świat ludzkich uczuć, red. W. Szewczyk, Tarnów: Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos 1997, s. 119.

117 Sozańska. E., Rodzina jako środowisko wychowania w wartościach, „Łódzkie Studia Teologiczne” 23 (2014), nr 3, s. 49.

118 Por. Z. Putkiewicz, Potrzeba uczuć, Warszawa: Nasza Księgarnia 1982, s. 122.

119 Por. Z. Tyszka, Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, w: Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, red. T. Pilch. I. Lepalczyk, Warszawa: Wydawnictwo Żak, s. 149.

197 kontrola nie jest możliwa. Można jednak nadal wspomagać rozwój równowagi uczuciowej, udzielając dzieciom pomocy w rozwijaniu tolerancji na emocje, a zwłaszcza w nabywaniu umiejętności znoszenia skutków emocji nieprzyjemnych¹²⁰. Według badaczy zajmujących się rozwojem, dziecko obok tolerancji na przykre emocje musi nabyć umiejętność panowania nad emocjami i stanami przyjemnymi jak np. radość, miłość, ciekawość. Nabyte kompetencje rozpoznawania jednych jak i drugich stanów, pozwalają na radzenie sobie z nieprzyjemnymi emocjami i uczuciami121.

Wśród kryteriów dojrzałości uczuciowej, oprócz równowagi emocjonalnej, wymienia się m.in. umiejętność wyrażania i nazywania uczuć. To wyrażanie uczuć w rodzinie, charakteryzuje w znacznym stopniu styl wychowania, który stwarza warunki do dzielenia się swoimi uczuciami i przeżyciami lub zamyka na gotowość ich wyrażania.

Zdaniem A. Marcke, najkorzystniejszy klimat do wyrażania wszystkich uczuć stwarza, zazwyczaj pomijany w klasyfikacjach, tzw. personalistyczny styl wychowania. Zakłada on, że oprócz ciała i psychiki, człowiek jako osoba stworzona na obraz i podobieństwo Boże posiada także duchowość. Dlatego w relacjach międzyosobowych i w odniesieniu do Boga może kierować się takimi wartościami, jak miłość i odpowiedzialność. Cechami charakterystycznymi tego stylu jest zatem: odniesienie do Boga, uznanie wartości i godności, kierowanie się wartościami, odpowiedzialność, przebaczenie, gotowość pomocy, zrozumienie, pełna akceptacja, otwartość, empatia, zaufanie do siebie, dobry przykład, dialog uznający prawa dziecka¹²². Stosowanie przez rodziców i wychowawców personalistycznego stylu wychowania stwarza najlepsze warunki do wyrażania uczuć w rodzinie i społeczeństwie oraz ich pozytywnego kształtowania ku dojrzałości uczuciowej. Ponadto rodzina, która wdraża w proces wychowania taki styl, staje się, zgodnie z nauczaniem Jana Pawła II, „pierwszym i najlepszym seminarium powołania do życia poświęconego Królestwu Bożemu”¹²³.

W środowisku rodzinnym, oprócz właściwego stylu wychowania dla dojrzewania uczuciowego, istotną rolę odgrywają osoby znaczące, cieszące się autorytetem¹²⁴. Szczególnie młodzi ludzie są wrażliwi na wzorce osobowe i poszukiwanie autorytetów, na których mogliby się wzorować oraz, z którymi mogliby się identyfikować125. Obecność w wychowaniu

120 Por. E.B. Hurlock, Rozwój dziecka, tłum. M. Tyszkowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1985, s. 405-406.

121 Por. tamże, s. 406.

122 Por. A. Marcke, Style wychowania a wyrażanie uczuć, w: Świat ludzkich uczuć, dz. cyt., s. 198-199.

123 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Watykan: LEV 1981, nr 53.

124 Por. A. Rynio, Autorytet osób znaczących w kształtowaniu osobowości dojrzałej, „Ethos” 10 (1997), nr 1, s. 125.

125 Por. B. Zarzycka, Psychologiczne czynniki ułatwiające i utrudniające formację kapłańską, „Studia Ełckie” 19 (2017), s. 563.

198 człowieka odpowiednich modeli, które prezentują pewien zintegrowany, stały i spójny poziom rozwoju uczuciowego jest podstawowym czynnikiem, który sprzyja stabilnemu i zrównoważonemu rozwojowi uczuciowemu. Tymi modelami na wcześniejszych etapach życia są rodzice i rodzina (rodzeństwo, i pozostali krewni) natomiast w późniejszym okresie inne grupy społeczne (nauczyciele, postaci i bohaterowie telewizyjni, filmowi)¹²⁶.

W odniesieniu do wszystkich dorosłych postaci znaczących (rodziców, rodzeństwa, bliskich krewnych, nauczycieli) należy zauważyć, że ich konkretne, autentyczne świadectwo ma dla młodego człowieka w okresie dzieciństwa i dorastania większą wartość wychowawczą niż wszystkie informacje, nauki, nakazy i zalecenia. „Modele”, które ci ludzie przedstawiają dzieciom i nastolatkom, są fundamentalne i niezastąpione w procesie kształtowania ich odpowiedniej świadomości i psychoseksualnej tożsamości. „Świadectwo”, które dorośli mogą ofiarować dziecku i nastolatkowi, wyraża się w ich sposobie bycia i zachowania tak na poziomie osobistym, jak i relacyjnym. Nie mały wpływ ma tutaj oprócz słów, komunikacja niewerbalna: postawy, wygląd, mimika, ton i rytm głosu¹²⁷.

Spośród osób znaczących matka jest tą osobą, która niejako inicjuje rozwój społeczny dziecka, tworząc z nim więź emocjonalną i obdarzając je miłością bezwarunkową (matczyną). Jednak dla kształtowania się dojrzałości uczuciowej to nie wystarcza. Potrzeba nadto działań zwanych miłością warunkową (ojcowską), która wiąże się z koniecznością stawiania i egzekwowania wymagań. Wzajemne uzupełniające się oddziaływanie rodziców na dziecko sprawia, że zaczyna ono zauważać konsekwencje swoich zachowań zarówno korzystnych (radość, zadowolenie), jak i niekorzystnych (cierpienie, przykrość). W ten sposób dziecko uczy się, że zaspokajanie własnych przyjemności nie jest sprawą najważniejszą oraz rozwija zdolność dostrzegania cudzych potrzeb, uczuć i przeżyć, czyli nabywa umiejętność tzw. empatii wyuczonej, to jest wchodzenia w czyjeś położenie¹²⁸.

W kontekście rozwoju dojrzałości uczuciowej mężczyzny musi przyjść taki moment, w którym młody chłopak odseparuje się psychicznie od matki i przez identyfikację ze swoim ojcem nauczy się od niego, co to znaczy być silnym i odpowiedzialnym mężczyzną129. Zdaniem

126 Por. F. Decaminada, Maturità affettiva e psicosessuale nella scelta vocazionale. Una prospettiva psicologica, dz. cyt., s. 69.

127 Por. tamże, s. 135.

128 Por. E. Budzyńska, Rodzina środowiskiem wychowania prospołecznego, w: Rodzina – źródło życia i szkoła miłości, red. D. Kornas-Biela, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2000, s. 258.

129 Por. D. Kornas-Biela, Męskość, ojcostwo - kryzys i wyzwanie, „Cywilizacja” 17 (2006), s. 107. „Identyfikacja jest pewną formą naśladownictwa właściwą przede wszystkim dzieciom, bo opiera się na silnym związku uczuciowym z osobą-wzorcem. Dzieci najczęściej identyfikują się z rodzicami – syn z ojcem, córka z matką. Identyfikują się, to znaczy mniej lub bardziej świadomie chcą się upodobnić do osoby-wzorca, nie tylko przyjmują jej sposoby postępowania, ale i jej przekonania, cele życiowe, jej ideały. Jest to wielka, niedoceniana szansa wychowawczego oddziaływania wszystkich wychowawców na wychowanków, ale zobowiązuje to do stania się

199 G. Rymaszewskiej, nawet najlepsza matka nie jest w stanie nauczyć chłopca, co to znaczy być mężczyzną. Gdyż już w połowie drugiego roku życia, chłopiec zaczyna rozumieć, że jest inny niż matka. Ze względu na płeć, matka jest dla niego ucieleśnieniem „inności”, zaś ojciec „identyczności”. Chłopiec musi więc poprzez wspólne działania doświadczyć więzi z ojcem, aby mógł go podziwiać i być przez niego podziwianym¹³⁰.

Zdaniem D. Kornas-Bieli, „obecność mężczyzny w życiu chłopca jest warunkiem koniecznym, chociaż niewystarczającym do uformowania prawidłowej tożsamości płciowej. Poprzez naśladownictwo ojca oraz identyfikację z nim, chłopak chce być jak ojciec, przyjmuje cechy ojca (a więc męskie), jego system wartości i norm, nabywa psychicznych komponentów płci męskiej”¹³¹. J. Augustyn również jest zdania, że „ojcostwo jest fundamentalnym doświadczeniem mężczyzny, ponieważ poprzez nie osiąga on pełną dojrzałość swojego męskiego życia. Dzięki ojcostwu dorosły mężczyzna odchodzi od swojego ojca, matki, a także od własnego dzieciństwa, by samemu stać się dojrzałym mężczyzną”132. Świadectwo dojrzałości uczuciowej ojca, jakie winien on dać swojemu synowi, powinno się wyrażać „w zdolności kierowania własnym życiem, w pokonywaniu męskiego pożądania, w odpowiedzialności za siebie i bliźnich, w chęci do poświęcenia się i ponoszenia ofiary, w twórczej pracy, w umiejętności nawiązywania relacji”¹³³. Zaczerpnięte w rodzinie i wyuczone od rodziców wzory postępowania i zachowania szybko zostają weryfikowane w grupie rówieśniczej¹³⁴.