Funkcjonowanie moralne człowieka można ująć w modelu świadomości moral-nej (por. Strus, 2004, 2006). Zdaniem Gasiula (2003) świadomość moralna wyrasta z całej kompozycji dyspozycji osobowościowych, jest objawem sposobu spełniania się osobowości i stanowi jednocześnie jeden z wymiarów ogólnej świadomości człowieka. Jednak z jednej strony wśród różnych form świadomości (np. religijnej, społecznej) to świadomość moralna jest najbardziej wyraźnym efektem wpływów społecznych oraz dążenia człowieka do zrozumienia rzeczywistości, z drugiej strony zaś żaden z wymiarów świadomości nie może być odseparowany od świadomości moralnej. Świadomość przenikać ma całą złożoność psychiczną człowieka, jest również po-wiązana z zachowaniami motywacyjnymi i uczuciami.
Według Gasiula (2003) świadomość moralna „jest zdolnością i stanem uspo-sabiającym do dostrzegania i oszacowania wagi danych sposobów postępowania” (s. 10). Obejmuje ona trzy aspekty: zdolność do rozumowania moralnego, zdolność do odczuwania moralnego (wrażliwości moralnej) oraz sprawność postępowania moralnego. Takie rozumienie nawiązuje do tradycyjnego ujmowania całości życia psychicznego w układzie poznanie – uczucia – motywy. Skoro więc świadomość moralna obejmuje trzy aspekty, a także biorąc pod uwagę fakt, iż człowiek jest zorganizowaną wewnętrznie jednością (a więc każde naruszenie jakiegoś elementu będzie prowadzić do naruszenia pozostałych), istotną kwestię stanowi jakość relacji pomiędzy jej komponentami. Brak zgodności pomiędzy postępowaniem a rozumo-waniem moralnym czy między odczua rozumo-waniem moralnym a zachoa rozumo-waniem prowadzi do dysharmonii, poszukiwania sposobów jej redukcji oraz likwidacji wiążących się z nią napięć. Efekty owej dysharmonii, a także stosowane sposoby jej rozwiązywa-nia wyznaczać będą jakość rozwoju świadomości moralnej, a w rezultacie również rozwoju osobowości. Tutaj też należy poszukiwać źródeł zachowań patologicznych.
Z kolei Gołąb (1973) świadomość moralną definiuje jako sferę świadomych przeżyć, których treść stanowią wiedza (poznanie) moralna i ustosunkowania (emo-cje) moralne. Nawiązując do koncepcji świadomości ekstraspekcyjnej Lewickiego oraz świadomości latentnej autorstwa Tomaszewskiego, autor ten przyjmuje, że ów
zespół przeświadczeń i ustosunkowań, odnoszących się do rzeczywistości moralnej, jest niekoniecznie świadomy w sensie aktualnym, lecz uświadamialny (świadomy potencjalnie).
Gołąb stworzył swój teoretyczny model świadomości moralnej w oparciu o skrótowo przedstawioną wyżej regulacyjną teorię osobowości Reykowskiego. I tak w systemie struktur poznawczych, który odpowiada za odbieranie, przechowywanie i przetwarzanie informacji o rzeczywistości, wyróżnić można różne podsystemy. Jeśli kryterium takiego podziału uczynimy typ informacji o rzeczywistości, to świadomość moralna obejmuje cały podsystem wymagań (układ informacyjny skupiający wiedzę na temat tego, jaka powinna być rzeczywistość: świat zewnętrzny i sam podmiot) oraz tę cześć systemu wartości (zawierającego wiedzę, o tym jakie elementy rzeczy-wistości mają szczególne znaczenie dla podmiotu, tzn. wyzwalają u niego emocje), która dotyczy wartościowanych moralnie stanów rzeczy. Ponadto z punktu widzenia funkcjonowania świadomości moralnej oraz jej regulacyjnego potencjału ważne jest także wyróżnienie podsystemu „ja” (wiedza podmiotu o tym jaki jest, jaki powinien być oraz jaki chce być) oraz podsystemu „nie-ja” (wiedza dotycząca tego jakie są, jakie powinny być albo jakie podmiot chciałby, żeby były obiekty spoza „ja”, np.: przedmioty, ludzie, grupy, ideologie) w obrębie systemu poznawczego jednostki. Doj-rzałe struktury poznawcze, również te tworzące świadomość moralną, zbudowane są hierarchicznie, przykładowo w podsystemie wymagań jedne wymagania (np. „trzeba odrabiać lekcje”) włączone są w obręb innych, bardziej ogólnych (np. „trzeba być dobrym uczniem”); podobnie jest w podsystemie wartości – jedne zajmują pozycję podrzędną, inne nadrzędną.
W zamierzeniu autora prezentowany model miał w sposób ogólny określać, kiedy świadomość moralna wywiera regulacyjny wpływ na zachowania człowieka. W toku rozwoju moralnego zmieniają się wyznaczniki postępowania moralnego – od fazy, w której respektowanie norm zależy wyłącznie od regulatorów emocjonalnych (np. pragnienia aprobaty społecznej), „do etapu, kiedy funkcję sterującą pełni świa-domość moralna: część systemu struktur poznawczych” (Gołąb, 1973, s. 171). Owo przejście odzwierciedla „ogólno-osobowościową” zmianę rozwojową polegającą na tym, że mechanizmy poznawcze przejmują kontrolę nad mechanizmami popędowo--emocjonalnymi i zachowaniem, nadając mu znamiona organizacji i celowości (por. Reykowski, 1975). Aby jednak tak się stało, musi zostać spełnione szereg warunków. Gołąb wymienia trzy istotne warunki pełnienia przez świadomość moralną roli regulacyjnej: dojrzałość mechanizmów popędowo-emocjonalnych, rozwój struktur poznawczych odzwierciedlających obszar „nie-ja” oraz spójność struktur poznaw-czych. Drugi z wymienionych warunków określa zdolność jednostki do spostrzegania interesów pozaosobistych. Warunek trzeci dotyczy wymaganego braku znacznych
niezgodności pomiędzy poszczególnymi typami struktur poznawczych (np. duże rozbieżności między idealnym obrazem rzeczywistości a jej obrazem realnym), a także innych niekonsystencji w obrębie systemu poznawczego.
W innym miejscu Gołąb (1987a, 1987b) przyjmuje, że treścią świadomości moral-nej, nazywanej przez niego również sumieniem, są przeżycia afektywne i intelektualne dotyczące wartości różnych czynów, zwłaszcza zaś powinności oraz ideałów postę-powania – idee te mogą mieć postać poczuć oraz przekonań. Świadomość moralną opierającą się na poczuciach Gołąb nazywa sumieniem emocjonalnym. Wskazuje ona podmiotowi, jakie zachowania są niewłaściwe (złe), a jakie właściwe (dobre), nie towarzyszy temu jednak jasna świadomość, dlaczego tak właśnie jest. Odczucia dotyczące wartości zachowań i powinności moralnych – repulsje bądź propulsje – generowane są bowiem przez procesy przedświadome, świadomości dostępny jest jedynie końcowy efekt działania tych procesów. Sumienie emocjonalne funkcjonuje zatem w oparciu o mechanizmy afektywne działające poniżej progu świadomości; stanowi jedną z sił uczestniczących w ścieraniu się motywów poprzedzających dzia-łanie i jest pierwotną ontogenetycznie postacią świadomości moralnej.
Składnikami sumienia intelektualnego są z kolei przekonania, czyli struktury poznawcze, oparte o mechanizmy językowe i będące składnikami budowanej przez jednostkę koncepcji świata oraz własnej osoby. Przekonania moralne pozwalają for-mułować moralne sądy, uzasadniać je i łączyć w większe układy. A zatem świadomość moralna oparta na przekonaniach pozwala na takie rozeznanie w dobrych i złych czynach, w którym podmiot jasno zdaje sobie sprawę (uświadamia sobie) z racji uważanych przez niego za wystarczające dla uzasadnienia swoich przeświadczeń moralnych.
Gołąb (1987a, 1987b) wyraża przekonanie, że poza wcześniejszym okresem rozwoju obie scharakteryzowane instancje moralne współistnieją i wzajemnie na siebie oddziałują, choć oczywiście można spodziewać się różnic indywidualnych w poziomie rozwoju i sile sumienia emocjonalnego i sumienia intelektualnego. W przedstawionej koncepcji widać bardzo wyraźne analogie do przedstawionych na początku tego podrozdziału dwóch modeli funkcjonowania moralnego. Według Gołąba (1987a, 1987b) sumienie emocjonalne kształtuje się już w pierwszych latach życia zgodnie z twierdzeniami psychoanalityków i badaczy reprezentujących teorie uczenia się, natomiast rozwój sumienia intelektualnego opisuje podejście poznaw-czo-rozwojowe.