N a p y ta n ie ja k c zęsto i g d z ie k rz y ż u je się dzisiaj św ia d o m o ść h is to ry c z n a Polaków , N ie m c ó w i C z e c h ó w z G ó rn y m Śląskiem , m o ż n a o d p o w ie d z ie ć n a stę p u ją c o :
P o s trz e g a n ie G ó rn e g o Ś ląsk a w z b io ro w ej ś w ia d o m o ś c i h is to ry c z n e j w P o l
sce, N ie m c z e c h i R e p u b lic e C z e s k ie j, z r ó ż n y m n a s ile n ie m , je s t e p iz o d y c z n e . M o ż e n a js iln ie js z e w P o ls c e , c o w y n i
k a z o b e c n y c h g ra n ic p o lity c z n y c h , ale i w ty m p r z y p a d k u p a m ię ć t a m a c h a ra k te r b a rd z o w ybiórczy.
O d w o łu ją c się d o a n a liz y L e c h a M . N ijak o w sk ieg o 62 m a m y d o c z y n ie n ia n ie ty lk o w Polsce, ale ró w n ie ż p o ró w n u ją c to d o N ie m ie c i R e p u b lik i C zeskiej, z w ie lo śc ią w sp ó ln o t p a m ięci. D la p o lsk iej je s t to p rz e d e w sz y stk im id e a n ie p o d le g ło ś c i i su w e re n n o śc i p a ń stw a polskiego, d la n ie m ieckiej o dzw ierciedlenie d ram aty czn y ch e u ro p e jsk ic h p ro c e s ó w z w iązan y ch z m i
g ra c ja m i i o p u sz c z e n ie m p rz e z N ie m c ó w E u ro p y Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j, a d la C ze
c h ó w in te g ra ln o ś c i p a ń stw o w e j. D zisiaj w tr z e c h p a ń s tw a c h je d y n y m e le m e n te m w sp ó ln y m w p a m ię c i o G ó rn y m Śląsku je s t k o n flik t n a ro d o w o śc io w y w X IX i X X w iek u , a w n im ta k ie a sp e k ty ja k w a lk a o g ranice, s p o ry ideologiczne, k o n se k w e n cje d em o g raficzn e, g o sp o d a rc z e i sp o łe c z n e k lę s k N ie m ie c p o 1918 i p o 1945 ro k u .
G ó r n y Ś lą s k , m i m o r e n e s a n s u r e g io n a l i z m u w P o ls c e i w R e p u b lic e
C z e c h o s ło w a c k ie j p o 1989 ro k u , w z r o s tu z a in t e r e s o w a n i a n a u k o w c ó w ty m z a g a d n i e n ie m , ro z lic z n y c h b a d a ń p o r ó w n a w c z y c h i in t e r d y s c y p l in a r n y c h , s z c z e g ó ln ie z z a k r e s u h i s to r i i E u r o p y Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j63, p o z o sta je w n a- lizow anych trz e c h p a ń stw ach n aro d o w y ch w łaściw ie o b s z a re m n ie z n a n y m . Id e n ty fi
k a c ja r e g io n u je s t ste re o ty p o w a i j e d n o s tro n n a w e w sz y stk ic h tr z e c h p a ń stw a c h . W o g ó le n ie z a u w a ż a się w o d b io r z e s p o łe c z n y m o lb rz y m ic h z m ia n w naszej w ie d z y o G ó rn y m Ś ląsku, co je s t re z u lta te m b a d a ń w c ią g u o s ta tn ic h d w u d z ie s tu lat.
S z o k u ją c e je s t, ż e z p e r s p e k ty w y W a r szaw y, B e rlin a i P ra g i d la ś w ia d o m o ś c i h is to ry c z n e j n ie są w a ż n e ta k d o k ła d n ie o p is a n e z ja w is k a o c h a ra k te rz e o g ó ln o e u r o p e js k im , p rz e b ie g a ją c e in a c z e j n a G ó r n y m Ś lą s k u ja k : k o n f e s jo n a liz a c ja w X V I-X V I II w ieku, p re k u rs o rs k a i in n o w a c y jn a ro la in d u s tria liz a c ji n a G ó rn y m Śląsku, o ry g in a ln y d o r o b e k arty sty cz n y , b ę d ą c y e fe k te m w ie lo w ą tk o w y c h w p ły w ó w k u ltu r o w y c h , o r y g i n a ln a h is to r ia Ż y d ó w n a G ó rn y m Śląsku. O b ra z G ó r n e go Ś ląska dalej b u d o w a n y je s t w o p a rc iu o arch aiczn e stereo ty p y z ro d z o n e w dobie k o n flik tu n a ro d o w o ś c io w e g o n a p r z e ło m ie w ie k ó w X IX i XX.
Sukces sp o p u la ry z o w a n ia h is to rii G ó r
n ego Śląska, w p ro w a d z e n ia jej d o o g ó ln o p o lsk iej n a rra c ji, u z a le ż n io n y je s t dzisiaj, m o im z d a n ie m , o d d w ó c h c z y n n ik ó w :
K o n ty n u o w a n ia z ta k i m s u k c e s e m p r o w a d z o n y c h b a d a ń h i s t o r y c z n y c h z p r z e ło m u w ie k ó w X X i X X I, k tó r e z a p o c z ą tk o w a ły ta k w a ż n e d la G ó r n e g o Ś lą s k a b a d a n i a tr a n s g r a n i c z n e i i n t e r d y s c y p lin a rn e . D z isia j m o ż e m y p o w ie d zieć , że p o s ia d a m y d o b rz e o p ra c o w a n e k o m p e n d ia w ie d z y (s y n te z y h is to rii Ślą
ska, e n c y k lo p e d ie , s ta le a k tu a liz o w a n e b ib lio g ra fie ), p o k a z u ją c e n a s z a k tu a ln y s t a n w ie d z y . Z a d a n i e m n a n a jb liż s z ą p r z y s z ło ś ć je s t k o n ty n u o w a n ie b a d a ń w ty c h o b s z a ra c h , g d z ie n a d a l w y stę p u ją
w y ra ź n e d e fic y ty 64 i w te n sp o s ó b w z b o g ac a n ie w ie d z y sp ecjalistycznej, k tó r a n a p e w n o p o k a ż e n o w e in te re su ją c e w ęzły sk rz y ż o w a n e j h is to rii i ic h w p le c e n ie d o ju ż is tn ie ją c e g o k a ta lo g u . Je d n o c z e ś n ie m u s im y r ó w n ie ż szy b k o , d la z d y n a m i
z o w a n ia ty c h b a d a ń r ó w n o le g le u d o s tę p n ia ć m a te ria ły ź ró d ło w e p rz e z stale ro z b u d o w u ją c e się zaso b y cyfrow e. Tutaj z p e w n o ś c ią d la G ó rn e g o Śląska n a jw ię k szy m z b io re m d y sp o n u je o b e c n ie Śląska B iblioteka Cyfrow a, a ostatn ie propozycje d ig ita liz a c ji p e łn e g o z a so b u c z a so p ism d o 1918 ro k u p o w in n y być w s tę p e m d o p e łn e g o d o s tę p u n a c a ły m św ie c ie d o c z a so p ism śląsk ich . P o d o b n e in ic ja ty w y k a to w ic k ie g o A rc h iw u m P ań stw o w eg o , d ig italizo w an ia całych zesp o łó w (zespoły d o ty c z ą c e p o w s ta ń śląskich, o b e c n ie A r
c h iw u m K siążąt P szczyńskich), nareszcie u ła tw ią i p rz y s p ie sz ą b a d a n ia .
D r u g i w a r u n e k p rz e ło m u w p o s t r z e g a n iu G ó rn e g o Ś ląsk a w ią ż e się z ty m , co w s p o m n i a n y ju ż L e c h M . N ija k o w - s k i n a z y w a w iz ją „ m o d e lu w s p ó ln o ty n a r o d o w e j”65. R e a liz a c ja w p o lity c e h i sto ry c z n e j m o d e lu „ k o n s e rw a ty w n e g o ”, c h a ra k te ry s ty c z n e g o d zisiaj d la w s z y s t
k ic h a n a liz o w a n y c h p a ń s tw , o z n a c z a z p e rs p e k ty w y g ó rn o śląsk iej e g zy sto w a
n ie te g o r e g io n u w z b io ro w e j p a m ię c i h is to ry c z n e j ty lk o w y b ió rczo , w k o n te k ście je d n e j z tr z e c h k u ltu r n a ro d o w y c h . W m o d e lu „ k ry ty c z n y m ” a k c e p tu je m y is tn ie n ie w ielości n a rra c ji h isto ry c z n y c h , w ie lo ś c i w s p ó ln o t p a m ię c i. W m o d e lu
„lib eraln o -k o n serw aty w n y m ”, zachow uj ąc n a d r z ę d n o ś ć n a ro d o w e j (p a ń s tw o w e j) n a r r a c ji h is to ry c z n e j, d o p u s z c z a m y d o o tw artej p rz e s trz e n i pu b liczn ej n ie je d n o - k ro tn ie p rz e c iw sta w n e e le m e n ty in n y c h w sp ó ln o t p a m ięci.
Tylko d w a o sta tn ie m o d ele d ają n a d z ie ję n a p rz e trw a n ie o ry g in a ln e j i n ie p o w ta rz a ln e j h is to rii i k u ltu ry G ó rn e g o Śląska ja k o re g io n u . D a ją te ż szan sę n a d o s trz e żenie go w p rz e s trz e n i europejskiej, gdzie
ró ż n o r o d n o ś ć i o d rę b n o ś ć k u ltu ro w e g o i h is to ry c z n e g o d z ie d z ic tw a , ale za ra z e m o d rz u c e n ie n a c jo n a liz m u (ta k ż e o c z y w i
śc ie te g o r e g io n a ln e g o ) , tr a k to w a n e są ja k o s a m o is tn a w a rto ś ć a tr a k c y jn a d la k a ż d e g o E u ro p ejc zy k a.
T ylko o d n a s i o d n a sz y c h są s ia d ó w z a leży, ja k im ślad em p ó jd z ie m y u p o w sz e c h n ia ją c w ie d z ę o G ó rn y m Śląsku. D o b rą m e t o d ą b y ło b y o d n a jd y w a n ie i p o p u la ry z o w a n ie n o w y ch w ęzłów (sk rzy żo w ań ) h is to r ii, w y k ra c z a ją c y c h p o z a s te r e o ty p o w e i w y b ió rc z o tr a k to w a n e p o ję c ia u k sz ta łto w a n e w X IX і X X w ieku, ja k m a to m ie js c e d o tej p o r y za ró w n o w Polsce, N ie m c z e c h , ja k i C zech ach .
Przypisy
1 M. Aus, Polska obsesja historyczna? Jak histoire croiseé i kom paratystyka p o zw ala
ją zrewidować pew ien stereotyp, w: Polsko- niemieckie miejsca pam ięci, red. R. Traba, H. H. H ahn, t. 4: Refleksje metodologiczne.
Warszawa 2013, s. 57.
2 A. R Grabski, D zieje historiografii, Po
znań 2002, s. 730-731.
3 Tamże, s. 764 i nast.
4 W. M ichael, В. Z im m e rm a n n , Penser l’histoire croisée. Entre empirie et réflexivité,
„A nnales. H istoire, Sciences Sociales” 2003, n r 1, s. 16-18 (w w w .cairn.info/revue-anna- les-2003-1-page-7.htm, dostęp: 2.09.2014).
5 M. Middell, Rezension zu: Werner, M i
chael; Zim m ermann, Bénédicte (Hrsg.): De la comparaison à l’histoire croisée, Paris 2004, H -Soz-u-K ult, 29.04.2005 (h ttp ://h so z k u lt.
geschichte.hu-berlin.de/rezensionen, dostęp:
I.09.2014).
6 M. Csáky, Pamięć transnarodowa - f e nomen hybrydyczny? Kultura jako przestrzeń kom unikacji, w: Polsko-niem ieckie miejsca pam ięci, red. R. Traba, H. H en n in g H ahn, t. 4: Refleksje metodologiczne. Warszawa 2013, s. 45- 46.
7 Węzły pam ięci niepodległej Polski, red.
Z. Najder i in., K raków-W arszawa 2014.
8 Tamże, s. 7.
9 Tamże, s. 14.
10 Tamże.
11 R. Kaczmarek, Ś/^sfc, w: Węzły pamięci..., s. 767-770.
12 C. O b ra c h t-P ro n d z y ń sk i, K aszubi, w: Węzły pam ięci..., s. 291-295.
13 J. Małłek, M azury, w: Węzły pam ięci..., s.
456-458-14 E. C. Król, Niemcy, w: Węzły pam ięci..., s. 474-
479-15 M. Bogucka, Wisła, w: Węzły pam ięci..., s. 901-904.
16 L. Trzeciakowski, Germanizacja, w: Wę
zły pam ięci..., s. 200-204.
17 I. Kąkolewski, Krzyżacy, w: Węzły p a mięci..., s. 376-380.
18 L. M azan, Rota, w: W ęzły p a m ięci..., s. 667-668.
19 I. Kąkolewski, M albork, w: Węzły p a mięci..., s. 446.
20 Z. Najder, Francja, w: Węzły pam ięci..., s. 189-192.
21 A. Nowak, Polska Organizacja Wojskowa, w: Węzły pam ięci..., s. 577.
22 A. Hall, Narodowa Demokracja, w: Wę
zły pam ięci..., s. 464-469.
23 P. M. Majewski, Zaolzie, w: Węzły p a m ięci..., s. 948-950.
24 A. K roh, Spisz, w: W ęzły p a m ięci..., s. 721-722.
25 Ł. Sobechowicz, Kotwica, w: Węzły p a mięci..., s. 348.
26 M. Trąba, Zagłębie Dąbrowskie, w: Wę
zły pam ięci..., s. 933.
27 W. Roszkowski, Centralny Okręg Prze
mysłowy, w: Węzły pam ięci..., s. 119.
28 W. Roszkowski, Gdynia, w: Węzły p a mięci..., s. 198.
29 M. Trąba, Częstochowa, w: Węzły p a mięci..., s. 149.
30 L. Trzeciakowski, Praca organiczna w Wielkopolsce, w: Węzły pam ięci..., s. 626.
31 J. Kochanowski, Kolaboracja, w: Węzły pam ięci..., s. 322.
32 M. H albw achs, D as Gedächtnis und seine sozialen Bedingungen, F ra n k fu rt am M ain 1985; tenże, Das kollektive Gedächtnis.
Frankfurt am M ain 1985.
33 D e u tsc h e E r in n e r u n g s o r te , re d . E. François, H. Schulze, 1.1-3, M ünchen 2001 і nast.
34 M. Eiden, G edächtnisgeschichte, H i
storische Schlesienforschung. Methoden, The
men und Perspektiven zwischen traditioneller Landesgeschichtsschreibung u n d m oderner Kulturwissenschaft, hg. von Joachim Bahlcke, K öln-W eim ar-W ien 2005, s. 478-481.
35 H. Schulze, Versailles, w: Deutsche Er
innerungsorte. Eine Auswahl, red. E. François, H. Schulze, M ünchen 2005, s. 214-228.
36 P. Reichel, Auschwitz, w: Deutsche Er
innerungsorte..., s. 309-332.
37 E. H ahn, H. H ahn, Flucht und Vertrei
bung, w: Deutsche Erinnerungsorte..., s. 332-350.
38 H. Schulze, Versailles, w: Deutsche Er
innerungsorte..., s. 224.
39 Tamże, s. 228.
40 P. Reichel, Auschwitz, w: Deutsche Er
innerungsorte..., s. 309.
41 Tamże.
42 E. H ahn, H. H. H ahn, Flucht und Ver
treibung, w: Deutsche Erinnerungsorte..., s. 332.
43 Tamże, s. 350.
44 Deutsch-Polnische Erinnerungsorte. Pols
ko-niemieckie miejsca pam ięci (http://w w w . cbh.pan.pl/im ages/stories/pliki/pdf/PN M P/
D-P_EO_lista_hasel_2011-05_online_doc.pdf;
dostęp: 2.09.2014).
45 Tamże, s. 66-67.
46 Tamże, s. 59.
47 R. Rduch, Śpiew na narodową nutę, czyli o czym p rzypom inają hym ny, w: Deutsche Erinnerungsorte..., s. 274.
48 Slezsko w dějinách Českého statut, 1.1-2, red. Z. Jirásek i in., O pava 2012.
49 Z. Jirásek, Dějiny Slezska z pohledu české historiografie, w: Slezsko w dějinách..., s. 5.
50 A. Rüther, J. Sperka, Kolonizacja nie
miecka, w: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 419-426.
51 Z. Jirásek, Dějiny Slezska..., s. 6-7.
52 Tamže, s. 8.
53 Dejiny Českého Slezska 1740-2000,1. 1-2, red. D. Gawrecki i in., Opava 2003.
54 Tamże, s. 8-9.
55 K. Müller, Slovo na úvod aneb m ezi am bicemi a realitou, w: Opava, red. K. Müller, R. Žáček i in., Opava 2006, s. 7.
56 R. Fúkala, Slezsko. Neznám a zem ě Ko
runy české. Knížecí a stavovské Slezsko do roku 1740, České Budějovice 2007, s. 9.
57 Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severovýchodní Moravy, t. 1-2, red. L. D o
koupil, M. Myška, J. Svoboda, Ostrava 2005.
58 J. Svoboda, Úvod, w: Kulturněhistorická encyklopedie..., s. 23.
59 L. Dokoupil, M. Myška, Slezsko a severo- výchovníMorava. Historický nástin, w: Kultur
něhistorická encyklopedie..., s. 33-64.
60 K. Nowak, M niejszość polska w Cze
chosłowacji 1945-19S9. M iędzy nacjonalizmem a ideą internacjonalizmu, Cieszyn 2012, s. 576.
61 M. Borák, К. Nowak, Konflikt o Śląsk Cieszyński, w: Historia Górnego..., s. 451.
.62 Por. L. M. Nijakowski, Polska polityka pamięci, esej socjologiczny. Warszawa 2008.
63 Por. R. Traba, „Region”, „Regionalismus”,
„Identität” und „Identifikation”. Bemerkungen zur Begrifflichkeit und ihrer wissenschaftlichen Rezeption nach 1989, w: Region, Staat, Europa.
Regionale Identitäten unter den Bedingungen von D iktatur und Demokratie in Mittel- und Osteuropa, red. B. Olschowsky, R. Traba, M. Weber, A ndrea Huterer, M ünchen 2014, s. 27 і nast.
64 O statnio zdefiniow ano je dla wszyst
kich e p o k po konferencji we W rocław iu:
Śląskoznaw cze deficyty badawcze n a u k h i
storycznych, red. M. Czapliński, T. Przerwa, W roclaw 2007.
65 L. M. Nijakowski, Polska polityka..., s. 244.
25
M a r t a K a s p r o w s k a - J a r c z y k