Omówiony wcześniej model komunikacji literackiej nie pokazuje jednoznacznie, że relacja między autorem a czytelnikiem nie ma charakteru bezpośredniego. Tymcza-sem w wypadku literatury układ nadawczo-odbiorczy jest bardzo skomplikowany10. Między autorem a czytelnikiem działa wielu pośredników, którzy mogą mieć znaczą-cy wpływ na ostateczny kształt utworu.
Dzieło literackie, podobnie jak każde inne zjawisko ze sfery kultury, łączy funk-cje rzeczowe i funkfunk-cje semiotyczne (Żółkiewski 1979: XVI)11. Każdy tekst kultury operuje pewnym systemem znaków. Utwór literacki wyróżnia się kodem, jakim się
10 Obszerny przegląd stanowisk badawczych dotyczących tej kwestii można znaleźć w opracowaniu Dmitruka Literatura – społeczeństwo – przestrzeń (1980).
11 Słownik pojęć i tekstów kultury (2002: 307) ujmuje to zagadnienie nieco inaczej. Wskazuje się tam nie tyle na funkcje, ile na wymiar materialny i duchowy tekstu kultury: „wymiar materialny to konkretne przedmioty, jak np. książka, malowidło, nagrana taśma fi lmowa, zapis nutowy; wymiar duchowy
ozna-posługuje: jest to język naturalny. Jego funkcje semiotyczne związane są tym, że sta-je się on częścią wspólnego repertuaru form i treści artystycznych danej społeczno-ści, wnosząc do niego specyfi czne znaczenia. Funkcje rzeczowe natomiast wynikają z aspektu fi zycznego danego dzieła, czyli tego, że odbiorca otrzymuje je np. w po-staci książki. Realizują się one np. poprzez parateksty wydawnicze, które stanowią jeden z czynników przekształcania dzieła literackiego w produkt rynkowy.
W badaniach nad utworem literackim nie można pominąć tych wszystkich dzia-łań, które służą aktualizacji funkcji rzeczowych. Zalicza się do nich czynności wy-twórcze, czynności pośrednictwa rynkowego oraz czynności kontroli społecznej.
Mają one zazwyczaj charakter zinstytucjonalizowany (Żółkiewski 1979: XXI). Ro-zumie się przez to działalność zespołów ludzi, zdeterminowaną wspólnym celem i utrwaloną w czasie (Dmitruk 1974: 309). Ich oddziaływanie nie ogranicza się do fi zycznego kształtu, w jakim dzieło dociera do rąk odbiorcy, ale może także w istotny sposób modyfi kować jego funkcje semantyczne (Żółkiewski 1979: XI).
Takie zjawiska obejmują swoim zakresem badania nad życiem literackim. Poję-cie to Słownik terminów literackich (2008: 640) defi niuje jako
ogół zjawisk społecznych składających się w danym czasie i środowisku na podłoże i wa-runki twórczości, obiegu i rozpowszechniania oraz odbioru dzieł literackich; obejmuje wszelkie instytucje stanowiące ramy działalności i wzajemnych stosunków osób zaintere-sowanych literaturą: pisarzy, krytyków, czytelników, wydawców, mecenasów.
Termin „życie literackie” bywa niekiedy używany wymiennie z określeniem
„kultura literacka”. Nie są to jednak pojęcia tożsame. Dla uniknięcia nieporozumień przytaczam za Sławińskim (1974: 65–66) defi nicję tego drugiego pojęcia. Rozumie on kulturę literacką jako system zapewniający uczestnikom procesu komunikacji literackiej „wzajemną odpowiedniość kodów nadawania i kodów odbioru”, dzięki czemu są oni w stanie porozumiewać się za pomocą dzieł. W takim ujęciu kultura literacka jest systemem orientacyjnym, na który składają się:
▪ wiedza o dotychczasowych dokonaniach literackich, umożliwiająca rozpo-znawanie danych utworów jako wzorcowe lub doniosłe;
▪ gust, czyli upodobania do określonych typów przekazu;
▪ kompetencja literacka, czyli wynikająca z doświadczenia czytelniczego zna-jomość reguł, umożliwiająca produkowanie lub rozumienie nowych utworów.
Życie literackie natomiast obejmuje swoim znaczeniem aktywność grup i instytu-cji, związanych w różny sposób z obiegiem dzieł literackich i wiedzą o nich. Procesy zachodzące w tym obszarze mają charakter dynamiczny. Fakty literackie12 bowiem nieustannie cyrkulują, są powielane, przekazywane, udostępniane (Straszewska 1976: 445). O dynamice życia literackiego stanowią także pozytywne i negatywne reakcje odbiorców. Zjawisko to nazywa się ruchem literackim.
Życie literackie pojawia się w społeczeństwach, które osiągnęły pewien stopień rozwoju kultury, na którym teksty literackie przestają być komunikowane odbiorcy
cza zdolność przedmiotu materialnego do bycia nośnikiem idei, kształtowania postaw, oddziaływania na emocje”.
12 Fakt literacki to „wszelki przekaz literacki udostępniony do odbioru” (Straszewska 1976: 444).
bezpośrednio przez autora. O zaistnieniu tego zjawiska można więc mówić od mo-mentu, w którym wyłaniają się ogniwa pośredniczące między nimi (Maciejewski 1982: 125).
Badania nad życiem literackim można prowadzić w perspektywie historycznej, tj.
rozpatrywać to zjawisko całościowo, poszukując cech wyróżniających je w danym okresie i na danym obszarze, bądź wybiórczo, koncentrując się na wybranych jego elementach (Straszewska 1976: 444).
Wśród ogniw pośredniczących między twórcą o czytelnikiem można wyróżnić następujące grupy13:
▪ instytucje zajmujące się utrwalaniem i techniczną stroną przekazu dzieł lite-rackich. Należą do nich wydawnictwa, obejmujące redakcję i drukarnię, pra-sa oraz media elektroniczne, tj. radio i telewizja. Dzisiaj należałoby dodać do nich także internet, o którym Maciejewski z oczywistych względów nie wspominał. Instytucje te pełnią funkcję pośrednicząco-reglamentującą, tzn.
nie tylko utrwalają, powielają i przekazują utwory odbiorcy bądź kolejnym pośrednikom, ale także dokonują ich selekcji;
▪ instytucje rozpowszechniania (tj. dystrybucji i propagowania) literatury, takie jak księgarnie, biblioteki, kluby czytelnicze. Zalicza się do nich także wieczo-ry autorskie, imprezy recytatorskie itp. Podobnie jak instytucje wymienione w pierwszej grupie, pełnią funkcję pośrednicząco-reglamentującą;
▪ mecenat obejmujący działalność na korzyść pojedynczego twórcy, danej gru-py lub gałęzi sztuki, która polega na pomocy materialnej. Celem jej udzielania jest stworzenie i upublicznienie dzieła. Instytucje lub osoby biorące na siebie rolę mecenasa pełnią nie tylko funkcję pośrednicząco-reglamentującą, ale tak-że hierarchizującą: starają się tworzyć według własnych upodobań hierar-chie literackie i narzucać je odbiorcom;
▪ instytucje kontroli społecznej14, przyjmujące formy cenzury formalnej i nie-formalnej. Za przejaw cenzury nieformalnej uznaje się sytuacje, w których pisarz, ulegając presji społecznej, nie podejmuje pewnych tematów. O cenzu-rze formalnej mówimy wtedy, gdy w danym kraju działa specjalnie powołany urząd kontrolujący rynek wydawniczy. W okresie PRL-u rolę taką odgrywał Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Cenzura zinstytucjo-nalizowana podejmuje działania o charakterze prewencyjnym, tj. kontroluje teksty przygotowane do druku, ale przed ich publikacją, oraz o charakterze represyjnym, tj. te, w wyniku których wycofuje się z obiegu już wydrukowane książki lub pisma. Zasadniczą funkcją cenzury jest funkcja reglamentująca;
▪ instytucje opiniotwórcze, tj. krytyka literacka, salony i kawiarnie literackie, kluby dyskusyjne itp. Biorąc pod uwagę dzisiejsze realia, do tej grupy można
13 Podział ten przyjmuję za Maciejewskim, który zaproponował go w artykule Publiczność literacka a instytucje i mechanizmy życia kulturowego, [w:] Publiczność literacka, pod red. Żółkiewskiego i Hop-fi nger (1982). Sam autor zastrzega się, że typologia ta może nie obejmować wszystkich istniejących instytucji pośredniczących między pisarzem a czytelnikiem, moim zdaniem jednak pomaga w dużym stopniu w uporządkowaniu problematyki życia literackiego.
14 To termin używany przez Żółkiewskiego.
także zaliczyć fora internetowe, poświęcone danej książce lub twórcy, a także inicjatywy wydawnictw, polegające na zachęcaniu czytelników do zamieszcza-nia własnych opinii i recenzji na ich stronach internetowych. Obok funkcji po-średnicząco-reglamentującej instytucje te pełnią także funkcję hierarchizującą;
▪ zrzeszenia nastawione na obronę interesów twórców, takie jak Pen Club, ZLP.
W takiej roli występują dzisiaj także agencje reprezentujące pisarzy.
Wymienione tu instytucje powstawały, by odgrywać rolę służebną wobec najważ-niejszych uczestników aktu komunikacji literackiej, czyli twórców i czytelników:
ich pierwotnym, najistotniejszym zadaniem jest dostarczenie dzieła literackiego do rąk odbiorcy. Z czasem jednak ich rola zaczęła się zmieniać, niektóre z nich, np.
wydawnictwa czy mecenasi, niejednokrotnie dążą do usamodzielnienia, uzurpując sobie prawo do wpływania zarówno na twórczość, jak i na jej odbiór (Maciejewski 1982: 132).
Podobne zagadnienia podejmuje współczesna teoria przekładu literackiego, sta-wiając sobie za cel opisanie oddziaływania pośredników komunikacji literackiej na strategie przekładowe i ostateczny kształt tłumaczenia. Na gruncie translatoryki mówi się o roli, jaką odgrywają „agencje” i „agenci” w procesie powstawania prze-kładów15. Moim zdaniem, stosowanie spolszczonego terminu angielskiego agency nie jest uzasadnione, skoro w tradycji polskiej teorii literatury od dawna używane jest określenie „instytucje życia literackiego”. W podejmowanych na gruncie polskim próbach opisu ich funkcjonowania nie brano pod uwagę specyfi ki przekładu dzieł li-terackich, niemniej jednak sądzę, że terminologia zaproponowana przez polską szko-łę komunikacji literackiej do opisu recepcji dzieł literackich i funkcjonowania życia literackiego jest równie adekwatna w wypadku badań nad zagadnieniami szeroko pojętej recepcji przekładu literackiego.