Rzecznik zgłosił148 udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej i przedstawił149 stanowisko, że art. 98 par. 2 zd. 2 k.p.c., który ogranicza możliwość uzyskania przez stronę działającą w procesie samodzielnie (bez profesjonalnego pełnomocnika) zwrotu kosztów procesu stanowi nieproporcjo-nalne ograniczenie dostępu do sądu oraz nieuzasadnioną ingerencję w prawo do rze-telnej i sprawiedliwej procedury sądowej.
Przepis ten ogranicza bowiem wysokość zwracanych kosztów z tytułu przejazdów do sądu i równowartości utraconego zarobku w ten sposób, że nie może ona przekra-czać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu
proceso-144 Wyrok TK z 23 maja 2005 r., sygn. SK 44/04.
145 II.510.1849.2014 z 12 stycznia 2016 r.
146 Pismo z 9 marca 2016 r.
147 Pismo z 25 stycznia 2017 r.
148 IV.510.105.2016 z 12 października 2016 r., sygn. akt SK 25/16.
149 Pismo z 10 listopada 2016 r.
wego. Zdaniem Rzecznika istotne ograniczenie możliwości uzyskania pełnego zwrotu kosztów przejazdów i równowartości utraconego zarobku może negatywnie oddziały-wać na decyzję danego podmiotu odnośnie skorzystania ze skierowania sprawy do sądu powszechnego. W takim przypadku prawo do sądu, zagwarantowane w Konstytucji, ulega ograniczeniu. Prawo do sądu co do zasady powinno gwarantować stronie moż-liwość podjęcia decyzji co do sposobu prowadzenia sprawy, osobiście lub przez pełno-mocnika. Wobec braku realnej możliwości ustalenia wysokości wynagrodzenia jedne-go adwokata wykonującejedne-go zawód w siedzibie sądu procesowejedne-go w praktyce wymiaru sprawiedliwości przyjęło się, że właściwy limit stanowi w tym przypadku wysokość stawki minimalnej, ustalona w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, dotyczącym wysokości stawek adwokackich. Należy więc podkreślić, że samo określenie granicy do-puszczalnego zwrotu kosztów nie zostało dokonane w ustawie. Przyjmowane w prakty-ce przez sądy ograniczenie prawa do sądu nie czerpie więc w pełni swej mocy prawnej z ustawy. Kwestionowane ograniczenie w konstytucyjnym prawie do sądu nie spełnia, w ocenie Rzecznika, wymogu legalności. Z uwagi na znaczenie zaskarżonego przepisu dla realizacji konstytucyjnego prawa do sądu ustawodawca nie powinien wprowadzać sztywnego limitu zwrotu kosztów procesu. W systemie procesowego prawa cywilnego istnieją instrumenty prawne, które pozwalają na nieobciążanie strony przegrywającej obowiązkiem pełnego zwrotu kosztów procesu na rzecz wygrywającego.
3. Koszty sądowe w sprawach cywilnych
Rzecznik zgłosił150 udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie pytania prawnego Sądu Okręgowego w Lublinie, dotyczącego kosztów sądo-wych w sprawach cywilnych. Rzecznik przedstawił151 stanowisko, że art. 104a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych152 w zakresie, w jakim w elektronicznym postępowaniu upominawczym wyłącza możliwość uzyskania przez stronę pozwaną zwolnienia od kosztów sądowych jest niezgodny z konstytucyjnym prawem do sądu.
Zakwestionowany w pytaniu prawnym art. 104a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nakłada obowiązek uiszczenia należności sądowej przez stro-nę także w przypadku, gdy nie ma ona realnej możliwości podołania temu ciężaro-wi. Koszty sądowe nie powinny być nadmierne i nie powinny stanowić nadmiernego ograniczenia prawa do wnoszenia środków procesowych, a tym samym nie powinny powodować naruszenia prawa dostępu do sądu. Dokonane przez ustawodawcę w ra-mach zakwestionowanego przepisu obligatoryjne wyłączenie możliwości decydowa-nia przez sąd o zwolnieniu z obowiązku ponoszedecydowa-nia kosztów sądowych nie tylko na-rusza więc art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 Konstytucji, ale także stanowi przejaw pozbawionego podstaw ograniczenia władzy sądowniczej przez ustawodawcę.
150 IV.510.119.2016 z 9 listopada 2016 r., sygn. akt P 19/16.
151 Pismo z 9 grudnia 2016 r.
152 Ustawa z 28 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2014 r., poz. 1025, z późn. zm.).
4. Brak zaliczenia podatku VAT do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata z wyboru
Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną, do której przystąpił153 Rzecznik. Trybunał Konstytucyjny orzekł154, że art. 98 § 3 k.p.c. w związku z § 2 ust.
3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w zakresie, w jakim do niezbędnych kosztów procesu podlegających zwrotowi od strony przegrywającej sprawę nie zalicza kwoty podatku od towarów i usług doliczonej do ustalonego według norm przepisanych wy-nagrodzenia adwokata z wyboru, jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
5. Zwrot utraconego zarobku lub dochodu w związku ze stawiennictwem w sądzie
W 2015 r. Rzecznik zwrócił się155 do Ministra Sprawiedliwości z wystąpieniem doty-czącym kwestii zwrotu świadkom zarobku lub dochodu utraconego w związku ze sta-wiennictwem w sądzie. Zgodnie z art. 618b § 3 k.p.k. wysokość zarobku lub dochodu podlegającego zwrotowi jest ograniczona. W wielu przypadkach kwota ta nie odpowia-da faktycznie utraconym przychodom, co może stanowić istotne pogorszenie budżetu osoby zobowiązanej do stawiennictwa. W odpowiedzi Minister Sprawiedliwości poin-formował, że w powyższej sprawie zamierza skonsultować się z Ministrem Finansów.
Rzecznik po raz kolejny wystąpił156 z pismem przypominającym o problemie. Minister Sprawiedliwości poinformował157, że Minister Finansów stoi na stanowisku, iż jakakol-wiek zmiana legislacyjna w przedmiotowym zakresie pozostaje w kompetencji Ministra Sprawiedliwości, zaś ostateczne stanowisko Ministra Finansów zostanie przedstawio-ne po formalnym przekazaniu konkretprzedstawio-nej propozycji zmian. Minister Sprawiedliwości wskazał ponadto, że podjął wewnątrzresortowe analizy i konsultacje dotyczące możli-wości podwyższenia górnej granicy należności zwracanej za utracony zarobek lub do-chód oraz ich skutków finansowych, a także zobowiązał się do przedstawienia Ministro-wi Finansów opracowanych propozycji zmian legislacyjnych.
153 IV.510.38.2014 z 19 grudnia 2013 r.
154 Wyrok TK z 7 kwietnia 2016r., sygn. akt SK 67/13, Dz.U. 2016 poz. 1234.
155 Informacja RPO za 2015 r. str. 47.
156 II.510.2585.2014 z 30 marca 2016 r.
157 Pismo z 29 kwietnia 2016 r.
E. Przewlekłość postępowań
1. Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego
Zdaniem Rzecznika przedłożony rządowy projekt158 ustawy o zmianie usta-wy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprausta-wy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępo-waniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki oraz niektórych innych ustaw ingeruje w sposób niedopuszczalny w prawa i wolności człowieka. Nowelizacja miała dotyczyć spraw, które zostały wniesione do sądów od 1 lipca 2015 r. do 5 sierpnia 2016 r., a jej celem było odwrócenie skutków ustawy nowelizującej z 2013 r.159
Zgodnie z nową regulacją wniosek prokuratora o przekazanie mu sprawy w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia miał być dla sądu oraz stron postępowania wiążący. Ponadto złożenie przez prokuratora wniosku o przekazanie mu sprawy w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia w toku postępowania odwoławczego miało obligować sąd odwoławczy do uchylenia zaskarżonego wyroku.
Wprowadzenie w tym kształcie wniosku prokuratora o zwrot sprawy prowadziło-by do wyposażenia tego organu w rodzaj dodatkowego i dostępnego tylko dla prokura-tora „środka kasatoryjnego». Brak ograniczeń w możliwości ponawiania tego wniosku w tym samym postępowaniu naruszały też nakaz rozpoznania sprawy bez nieuzasad-nionej zwłoki.
Projektowana nowelizacja narusza ponadto zasadę równości broni obowiązującą w postępowaniu karnym. Uprawnienia poszczególnych podmiotów występujących w postępowaniach sądowych muszą odpowiadać bowiem ich pozycji procesowej.
Proces karny tylko wówczas może być uznany za rzetelny, jeżeli w jego toku zacho-wano równowagę pomiędzy uprawnieniami i obowiązkami stron (zasada równości broni). Równość broni oznacza, że każda strona procesu musi mieć zapewnioną taką samą możliwość prezentowania swojej sprawy (także dowodów) w warunkach, które nie stawiają jej w sytuacji gorszej niż ta, w jakiej znajduje się oponent. Stąd powierze-nie prokuratorowi roli de facto gospodarza procesu w I i II instancji poprzez przyzna-nie mu możliwości arbitralnego i przyzna-nieograniczonego składania wniosku o zwrot sprawy stanowi istotne naruszenie pozycji stron postępowania karnego, a tym samym naru-szenie zasady równości broni. Wątpliwości budzi również pozbawienie oskarżonego możliwości zaskarżenia postanowienia sądu uwzględniającego wniosek prokuratora o zwrot sprawy. Narusza to prawo dostępu do sądu oskarżonego, który powinien mieć prawo kontroli zasadności i legalności decyzji sądu, zwłaszcza, że pociąga ona za sobą istotne skutki procesowe. W związku z tymi wątpliwościami Rzecznik zwrócił się160 do Marszałka Sejmu z prośbą o dokonanie zmian w projekcie i dostosowanie go do standardów konstytucyjnych.
158 Druk nr 851.
159 Ustawa z 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247, z późn. zm.).
160 II.511.699.2016 z 24 października 2016 r.
Senat podzielił161 uwagi Rzecznika i usunął przepis, który przewidywałby na etapie postępowania odwoławczego zwrot sprawy prokuratorowi w celu usunięcia braków postępowania przygotowawczego. Przyjęta nowelizacja zobowiązuje jednak sąd na etapie postępowania w I instancji do zwrotu sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego, co budzi istotne zastrzeżenia natury konstytucyjnej.
2. Przewlekłość postępowań sądowych
Omówienie w rozdziale: „Implementacja prawa europejskiego i wykonywanie wy-roków ETPC i TSUE”.