Druga linia tekstu – metatekst w języku polityki
4. analiza formuł metatekstowych w tekstach politycznych
w latach 1999-2004 przeprowadziłem zakrojone na dość dużą skalę badania języka polskiej polityki (ożóg 2004). badania te – choć w mniejszym stopniu – kontynuuję do chwili obecnej. Przedmiotem moich obserwacji są również wyrażenia metatekstowe. badania te dowodzą, że podstawowa różnica natęże-nia wyrażeń meta zachodzi między tekstami mówionymi i pisanymi. mówione teksty polityczne zawierają wiele wyrażeń metatekstowych, natomiast gatunki pisane o wiele mniej. Podstawową rolę odgrywa więc sprawa spontaniczności.
tekst spontaniczny wymaga ze swej natury liczniejszych wektorów orientacji formalnej i znaczeniowej. Nadawca używa zatem liczniejszych formuł me-tatekstowych. teksty mówione, np. polityczne debaty telewizyjne, zawierają obszerny repertuar tych zwrotów, por.: ale – jako sygnał rozpoczęcia repliki będącej zastrzeżeniem do poprzednich treści, sygnały wejścia do dialogu: no;
no i; no więc; a, elementy sygnalizujące wyjaśnianie poprzednich treści: znaczy;
ściślej, leksemy sygnalizujące kłopot z wyborem: jak to powiedzieć; jak to sprecyzo-wać; ja wiem?, czy sygnały korekty wypowiedzenia, także aha ‘przypomniałem sobie, chcę to powiedzieć’ w konstrukcjach typu: aha, zapomniałem jeszcze dodać, że; aha, przepraszam, coś mam jeszcze do dodania; aha, jest jeszcze jedna kwestia.
obecnie tworzy się kolejna postać tekstów politycznych – teksty elek-troniczne, czyli zapisane. także i tu mamy charakterystyczne formuły me-tatekstowe.
Niżej zwrócę uwagę tylko na niektóre funkcje tych zwrotów w politycznych tekstach mówionych. badane teksty polityczne pochodzą z lat 2005-2008. Dla przejrzystości wykładu kolejne przykłady numeruję, zaznaczając w nawiasie nazwisko polityka, autora danej wypowiedzi.
Zwroty metatekstowe zapowiadają wyjaśnianie znaczeń. to najbardziej praktyczna – można rzec: klasyczna – i mocno utwierdzona ich funkcja. Życie polityczne niesie ze swej natury różne, przeciwstawne koncepcje, bardzo różne treściowo, ideologicznie, aksjologicznie teksty, zatem nadawca, dbając o to, by być dobrze zrozumianym, musi precyzować, wyjaśniać znaczenia słów. ope-ratory metatekstowe mogą wprowadzać eksplikację słowa, która i tak z natury jest metatekstowa. Niekiedy jest to obrona przed atakiem, a takie ataki zdarza-ją się często, gdyż polityka to walka.
(1) Łże – znaczy po prostu „fałszywy”. I mieści się po prostu w tradycji języka polskiej polityki czy publicystyki. Wielu ludzi nie ma wyczucia językowego pozwalającego dostrzec przekroczenie granicy. (j. kaczyński)
(2) Sprawy podejmowane na taśmach Beger szumnie zostały nazwane korupcją poli-tyczną. Rzecz, która w polskiej demokracji była sprawą wręcz rutynową. Nazwanie tego korupcją polityczną to semantyczne nadużycie . (j. kaczyński)
(3) Populizm to tak najkrócej mówiąc zgłaszanie nierealnych postulatów. (t. cy-mański)
(4) Mówiąc o tej sprawie, dokonałem niewłaściwego skrótu myślowego. To był po prostu mój domysł niepoparty żadnymi faktami. Mylnie zinterpretowałem wypowiedzi samego ministra. (j. kurski)
(5) Panie premierze, TVN – jak coraz częściej żartuje się w społeczeństwie – to Tusk Vision Network (j. kurski)
(6) Do pana marszałka Tuska – to, co pan tu powiedział dzisiaj, to już takiego populizmu i takiej demagogii, to ja nawet nie potrafię powiedzieć. (a. lepper)
(7) Jest populizm autentyczny i populizm oszukańczy, który wy prezentujecie i ja to wam udo-wodnię. (a. lepper) (tutaj mamy czystą wypowiedź metatekstową bez operatora)
(8) Abonament to zbędny haracz po prostu, ot, tyle i nic więcej . (D. tusk)
opisywane formuły mogą sygnalizować różne zabiegi związane z polem informacyjnym, np. zapowiadają eksplikację wcześniejszych treści, ich ekwi-walencję, podsumowanie, streszczenie:
(9) Oczywiście, każdy, kto siedzi w tym budynku Sejmu, powinien się czuć odpo-wiedzialny za stan prawa, chociaż nie zawsze jesteśmy, znaczy ja nie chciałbym się czuć odpowiedzialny za to, co robi poseł Jagiełło, czy inni posłowie. (D. tusk)
(10) Gdyby te relacje między premierem a prezydentem były normalne, powiem więcej:
koleżeńskie, nie mielibyśmy, co tu dużo mówić, takich trudnych spraw. ( t. kłopotek) (11) Miałem nadzieję, że dorastamy do takiej demokracji. Okazało się, że nie. Co więcej, obawiam się, że zmierza to w kierunku „kto nie z nami, ten przeciw nam”, a to groźna dewiza. (k. marcinkiewicz)
(12) To miejsce wyznacza zupełnie inne rzeczy: zdrowie naszej demokracji, poziom rozwoju gospodarczego, kompetencja i skuteczność administracji państwowej i samorządo-wej, niezawisłe i sprawne sądownictwo, niezależne media, wysoka aktywność społeczeń-stwa obywatelskiego, silna pozycja organizacji pozarządowych, umiejętność współdziałania z partnerami społecznymi w kraju i za granicą. Jednym słowem – świadomość wspólnych celów, profesjonalizm i skuteczność. (r. sikorski)
teksty polityczne dotyczą bardzo różnorodnych spraw publicznych. istotne zatem wydaje się wskazywanie tematu wypowiedzi. taka operacja porządkuje tekst, ułatwia jego odbiór. temat jest różnie nazywany, najczęściej pojawia się me-tatekstowe użycie słów sprawa, rzecz, kwestia. szczególnie nadużywany jest właśnie temat. wyraz ten stał się po roku 1989 modnym słowem polskiej polityki:
(13) Tu jest kilka spraw. Sama kwestia ziemi na Helu i działań wokół tego pani Sawickiej to po prostu indywidualne złodziejstwo. (j. kaczyński)
(14) Pytania są dwa: o jego zdolność do współpracy i o jego ochotę. (j. kaczyński) Formuły metatekstowe zwracają uwagę na inwektywy, na ostre słowa i do-datkowo je wzmacniają:
(15) Zestawianie kogoś o takim poziomie jak Urban z ojcem Rydzykiem i Radiem Maryja jest po prostu rzeczą poniżej pasa, której się nie spodziewałem po kimś takim jak pan. (a. macierewicz)
(16) Ale powtarzam na koniec, że barbarzyńcy idą w dobrym kierunku, bo się roz-wijają, a złodzieje uwsteczniają. (a. lepper)
(17) To, co powiedział pan premier Kaczyński, można określić jednym słowem:
chamstwo, po prostu chamstwo (a. lepper)
Zwroty te zwracają uwagę na przytoczenia, poprzedzają elementy obce sty-lowo, oryginalne frazeologizmy, stanowią grzecznościową barierę metateksto-wą przy brutalizmach, które ostatnio dość często występują w języku polskiej polityki, por.:
(18) Od piętnastu lat mamy w Polsce taką sytuację, iż zmieniają się rządy lewicowe z prawicowymi. Bez przerwy jest taki, można powiedzieć, płodozmian rządu. (r. Gier-tych)
(19) Po roku 1989 trzeba było, mówiąc brutalnie, złodziejstwo, bandytyzm, chuli-gaństwo wziąć za mordę. (j.m. rokita)
(20) Chciałoby się powiedzieć za radczynią z „Wesela”, że zagraniczna polityka rządu jest taka – wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepkę skrobie. (P. kowal)
(21) Decydował będzie zysk. A więc pacjent starszy, biedniejszy, nieopłacalny, mówiąc brzydko, będzie odsyłany z takiego szpitala. (j. kaczyński)
(22) Przy tej ustawie może powstać więcej tak zwanych potworków budowlanych.
(j. Palikot)
Niektóre treści w tekstach politycznych są – według ich autorów – ważne i trzeba je wyeksponować, inne należy powtórzyć, aby mocniej je podkreślić;
do tych częstych zabiegów służą elementy metatekstowe, por.:
(23) Nie można tak powiedzieć, że z Rosją nie można ocieplać stosunków. Chcę podkreślić bardzo mocno, że polityka prowadzona w sposób miękki wobec Rosji tak się kończy. (t. cymański)
(24) Panie redaktorze, jedną rzecz tu musimy powiedzieć wyraźnie, temu wszystkie-mu towarzyszy rządowy program, kompleksowa, całościowa reforma. (Z. chlebowski)
(25) Jeszcze raz zwracam na to uwagę, pani minister Zyta Gilowska miała mocny wpływ na tamte podatki. (t. cymański)
(26) Tu wyraźnie trzeba zaznaczyć, że są takie obszary medycyny jak kardiochirur-gia, które temu zjawisku nie podlegają. (w. Pawlak)
Dość często w ferworze walki politycznej na słowa spotyka się całe ko-mentarze metatekstowe, które charakteryzują komunikaty przeciwników albo omawiają wybrane pojęcie. tu funkcja metatekstowa nakłada się na funkcję poznawczą, por.:
(27) UE to nie groźni „oni”. Europa i Unia to my. Konsekwencją tego niezrozumienia były toporne wystąpienia „twardej dyplomacji”, wprawiające unijnych partnerów w osłupie-nie. (r. sikorski)
(28) Pan minister mówił pięknie, pan minister cytuje, porównuje, przyprawia parabola-mi, stroi w historyczne kostiumy. Ale może tak: niech mowa wasza będzie tak, tak – nie, nie . (P. kowal)
(29) Nazywanie abonamentu haraczem jest wielkim nieporozumieniem. (a. Urbań-ski)(30) Jest to sprzedaż, normalna sprzedaż szpitali. (Z. religa)
(31) Politycy Platformy kłamią, zwyczajnie kłamią, bo nie podają, jak po zniesieniu abonamentu ma wyglądać finansowanie mediów publicznych. (a. Urbański)
w dwu ostatnich przykładach operatory przywracają pierwotny sens wy-razom. materiał pokazuje, że jest to częsty zabieg w tekstach politycznych, w których – tak jak w nowomowie – niejednokrotnie ustanawia się arbitralnie znaczenia, a prawda jest rozumiana w zależności od założeń ideologicznych partii.
Podane wyżej przykłady dowodzą, że metatekst w tekście politycznym jest ważną jego częścią. warto te kwestie badać zarówno w aspekcie języko-wym, jak i szerszym – komunikacyjnym, aby na przykład odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w sejmie rP w oficjalnej komunikacji politycznej moż-liwe są takie dialogi: (32) a. Można powiedzieć, że moje pytanie było proste jak drut. Prawdę powiedziawszy, otrzymałem odpowiedź prostą jak rogalik. b. Tu nie może być sprostowania, bo jeśli pytanie jest proste jak drut, to trudno prostować prosty drut.
(z dyskusji w czasie uchwalania ustawy o zniesieniu abonamentu radiowo-telewizyjnego, maj 2008)
Literatura
borkowski, igor (2003): Świt wolnego słowa. Język propagandy politycznej 1981-1995.
wrocław.
bralczyk, jerzy (1996): Język polityków i polityki. w: jan miodek (ed.): O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny. wrocław.
czyżewski, marek/ kowalski, sergiusz/ Piotrowski, andrzej (1997): Rytualny chaos . Studium dyskursu publicznego. kraków.
van Dijk, teun a. (2003): Dyskurs polityczny i ideologia. „etnolingwistyka” 15, 7-28.
Dobek-ostrowska, bogusława (2006): Komunikowanie polityczne i publiczne. warszawa.
Dubisz, stanisław (1992): Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego. warszawa.
Dubisz, stanisław/ sękowska, elżbieta/ Porayski-Pomsta, józef (2005): Leksykalny kod polityczny we współczesnej komunikacji językowej. w: stanisław Gajda, andrzej mar-kowski, józef Porayski-Pomsta (eds.): Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku. warszawa, 151-165.
Fras, janina (1999): Język propagandy politycznej. w: bogusława Dobek-ostrowska, jani-na Fras, beata ociepka (eds.): Teoria i praktyka propagandy. wrocław, 83-110.
Fras, janina (2005): Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunków i języka wypo-wiedzi. wrocław.
Gajewska, Urszula (2004): Metatekstemy w języku nauk ścisłych. rzeszów.
Głowiński, michał (1990): Nowomowa po polsku. warszawa.
jakobson, roman (1989): Metajęzyk jako problem językoznawczy. w: roman jakobson:
w poszukiwaniu istoty języka. maria renata mayenowa (ed.). tom 1. warszawa, 382-388.
kawka, maciej (1990): Metatekst w tekście narracyjnym na przykładach współczesznych ut-worów literatury dla dzieci. kraków.
kamińska-szmaj, irena (2001): Słowa na wolności. Język polityki po 1989 roku, wypowiedzi, dowcip polityczny, słownik inwektyw. wrocław.
laskowska, elżbieta, (2002): Sytuacje komunikacyjne w dyskursach politycznych. w: Grze-gorz szpila (ed.): Język trzeciego tysiąclecia II. tom 1: Nowe oblicza komunikacji. kraków, 175-182.
ożóg, kazimierz (1990): Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej. Wybra-ne zagadnienia. kraków.
ożóg, kazimierz (2004): Język w służbie polityki. Językowy kształt kampanii wyborczych.
rzeszów.
siewierska-chmaj, anna (2006): Język polskiej polityki. Politologiczno-semantyczna analiza exposé premierów Polski w latach 1919-2004. rzeszów.
starzec, anna (1994): Metatekst w tekstach popularnonaukowych i naukowych. „Zeszyty Naukowe wsP w opolu”, językoznawstwo 15, 55-77.
walczak, bogdan (1994): Co to jest język polityki. w: janusz anusiewicz, bogdan siciński (eds.): Język polityki a współczesna kultura polityczna. „język a kultura”. tom 11. wrocław, 15-20.
wierzbicka, aanna (1971): metatekst w tekście. w: maria renata mayenowa (ed.):
O spójności tekstu. wrocław, 105-121.
winiarska, justyna (2001): Operatory metatekstowe w dialogu telewizyjnym. kraków.
witosz, bożena, (2001): Metatekst w opisie teoriotekstowym, stylistycznym. w: bożena wito-sz (ed.): Stylistyka a pragmatyka. katowice, 73-79.