W teorii polisystemów istotną rolę odgrywa pojęcie kanoniczności. Even-Zohar roz-różnia dwa jej typy: statyczną i dynamiczną. Z pierwszą mamy do czynienia wów-czas, gdy pewien utwór literacki zostaje włączony do zespołu tekstów uznawanych przez daną społeczność za element własnego dziedzictwa, tekstów, które uczestnicy danej kultury pragną zachować jako jej trwały i ważny składnik. W drugim wypadku chodzi o usankcjonowanie pewnego modelu literackiego, który okazuje się produk-tywny w systemie, wzbogacając tym samym jego repertuar. Oznacza to, że konkretne dzieło staje się wzorcem bądź punktem odniesienia dla późniejszych utworów.
Ustalenie, jaką pozycję w polisystemie literatury polskiej zajmują przekłady z literatury iberoamerykańskiej, należy rozpocząć od zbadania, czy w ich wypadku można mówić o kanoniczności statycznej, tj. czy stały się one istotnym elementem polskiego życia literackiego. W tym celu należy w pierwszej kolejności zebrać dane ilościowe obrazujące funkcjonowanie omawianych książek na polskim rynku wy-dawniczym. Takie dane, jak np. liczba wznowień oraz edycje nowych utworów pi-sarzy z okresu boomu, stanowią istotną przesłankę do wyciągnięcia wniosków co do tego, na ile zadomowili się oni w polskiej kulturze literackiej, czy ich dzieła stały się istotnym i nieprzemijającym jej składnikiem.
To, że obecność przekładów prozy iberoamerykańskiej zajmowała w latach 70.
istotne miejsce w polskim życiu literackim, nie budzi dziś wątpliwości. Dowody
można znaleźć w monumentalnym opracowaniu Kalendarium życia literackiego 1976–2000 Przemysława Czaplińskiego, Macieja Lecińskiego, Elizy Szybowicz i Błażeja Warkockiego (2003). Autorzy już we wstępie (s. V) podkreślają niezwy-kłość sukcesu rynkowego prozy iberoamerykańskiej, który dokonał się bez stosowa-nia zabiegów marketingowych. W książce odnotowano toczące się na łamach prasy dyskusje o popularności literatury Ameryki Łacińskiej (s. 5) i znaczeniu serii „Proza Iberoamerykańska” (s. 5, s. 37), numery specjalne „Literatury na Świecie” poświę-cone tej literaturze, wizytę Vargasa Llosy w Polsce (s. 15).
Jak już wspominałam, aktywność tłumaczy i wydawców w latach 70. dopro-wadziła do sytuacji, w której literatura tworzona w języku hiszpańskim osiągnęła w Polsce podobną pozycję jak w innych krajach europejskich, czyli pod względem wydawanych egzemplarzy usytuowała się na piątym miejscu, po literaturze angloję-zycznej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej (Garbacik 1981: 13). Dziś sytuacja jest zupełnie inna: jeśli chodzi o przekłady, żyjemy w epoce przytłaczającej dominacji literatury tłumaczonej z języka angielskiego. Utwory literackie powstałe w innych ję-zykach publikuje się w Polsce sporadycznie, co wydawcy usprawiedliwiają zbyt du-żym ryzykiem, rzekomo związanym z publikowaniem literatury innej niż angielsko-języczna. Ten stan rzeczy znakomicie ilustrują zestawienia zamieszczone w książce Kuchnia tłumacza Skibińskiej (2008: 82), na których widać stale rosnący procentowy udział przekładów z angielskiego wśród tłumaczeń literackich. Wynika z nich tak-że, że literatura hiszpańskojęzyczna w latach 2001–2005 przesunęła się na czwartą pozycję, wyprzedzając przekłady z języka rosyjskiego, których procentowy udział w rynku książki wydaje się systematycznie spadać.
Jeśli chodzi o prozę iberoamerykańską, czas zweryfi kował wybory edytorskie sprzed trzydziestu kilku lat, co było już sygnalizowane w poprzednich rozdziałach.
Na polskim rynku wydawniczym zadomowiły się dzieła kilku zaledwie pisarzy, uchodzących za niekwestionowane gwiazdy boomu, tj. Cortazara, Garcíi Marqueza, Vargasa Llosy i Borgesa. Funkcjonują oni na prawach klasyków, ich utwory są do-stępne w księgarniach bez większych problemów. Przez wydawców zaliczane są do tzw. kategorii ever green, czyli przynoszących może nie spektakularny, ale pewny i obliczalny dochód. Ponadto wydawano także, jakkolwiek znacznie rzadziej, książki Carpentiera i Fuentesa.
I tak np. w badanym okresie, tj. w latach 1990–2005, Cortazarowską Grę w klasy wydawnictwo Muza wznowiło pięć razy6. Ponadto powieść tę wydrukowały jedno-krotnie także wydawnictwa De Agostini Polska oraz Mediasat Poland. Muza wyda-ła także czterokrotnie Opowiadania tegoż autora, dwukrotnie Książkę dla Manuela, Ostatnią rundę i Wielkie wygrane. Ponadto raz wznowiła Opowieści o kronopiach i famach. W warunkach wolnego rynku nie wydano powtórnie następujących zbio-rów opowiadań: Bestiario, Nikt, byle kto, Opowiadania o Łukaszu, Tango raz jeszcze, Prosza z obserwatorium i Niewpory. Szczegółowe dane obrazuje tabela 1.
6 Wszystkie dane podaję za katalogiem Biblioteki Narodowej.
Tabela 1. Polskie wydania utworów Cortazara w latach 1990–2005. W nawiasach podano daty pierwszych polskich edycji. Kolorem szarym zaznaczono książki wydane po raz pierwszy w wa-runkach wolnego rynku.
Wydawnictwo
Tytuł Muza PIW De
Agostini
Mediasat
Poland Pomorze Opowieści o
kronopiach... (1973)
1999 1993
Książka dla Manuela (1980)
1993, 1996, 2001 Gra w klasy (1968) 1994, 1995,
1998, 2000, 2002
2001 2002
Opowiadania (1975) 1994, 1996, 1999, 2005/6 Wielkie wygrane (1976) 1997, 2001 62: model do składania
(1974)
1999
W osiemdziesiąt światów dookoła dnia (1976)
2000, 2004
Ośmiościan (1977)
Ostatnia runda (1979) 2000, 2003
Egzamin 1991
Silvalandia 2004
Jeśli chodzi o dzieła Borgesa, aktywność wydawców wyglądała następująco:
Tabela 2. Polskie wydania utworów Borgesa w latach 1990–2005. W nawiasach podano daty pierw-szych polskich edycji. Kolorem szarym zaznaczono książki wydane po raz pierwszy w warunkach wolnego rynku.
Wydawnictwo
Tytuł Prószyński i S-ka Lobos Muza
Twórca (1974) 1998
Raport Brodiego (1975) 1999
Powszechna historia nikczemności (1976) 1998, 1999 Opowiadania (1978)
Wydawnictwo
Tytuł Prószyński i S-ka Lobos Muza
Księga piasku (1980) 1998, 1999
Alef (1972) 2003
Fikcje (1972) 2003
Historie prawdziwe i wymyślone 19937
Eseje zebrane, t. 1, 2 1998
Dalsze dociekania 1999
Siedem wieczorów 1999
Pamięć Szekspira 2000
Księga istot zmyślonych 2000
Złoto tygrysów 2001
Autobiografi a 2002
Spiskowcy 2004
W wypadku prozy Carpentiera – trzeciego spośród najbardziej popularnych w Polsce, a zmarłych przed 1989 rokiem pisarzy boomu – w interesującym nas okre-sie wyszły nakładem Muzy tylko nieliczne jego utwory: Eksplozja w katedrze w 1994 roku, Podróż do źródeł czasu w 1996 roku, Święto wiosny 1996, Królestwo z tego świata w 2000 roku.7
Jak widać, strategie wydawców w wypadku każdego z tych autorów są różne.
Niekwestionowanym bestsellerem wśród książek Cortazara jest Gra w klasy, inne jego utwory wznawiane są znacznie rzadziej, nawet kultowe w latach 70. Opowieści o kro-nopiach i famach. Niektóre zbiory opowiadań, ze schyłkowego okresu, nie doczekały się reedycji. Wśród dzieł Borgesa sytuacja jest nieco inna, ponieważ na przełomie XX i XXI wieku ukazywały się różne jego utwory, nie tylko fi kcja literacka, ale także eseje i poezja, również te, które nie zostały opublikowane w Polsce za jego życia. Nie ma tu jednoznacznego „lidera”, jeśli chodzi o liczbę wydań. Mające wyłączne prawa do publikowania twórczości Borgesa wydawnictwo Prószyński i S-ka w dość regularnych odstępach publikuje jego różne książki. Natomiast na prozę Carpentiera najwyraźniej, zdaniem wydawców, nie było zapotrzebowania wśród czytelników.
Spośród żyjących i nadal tworzących pisarzy boomu publikuje się zarówno wzno-wienia ich dawniejszych utworów, jak i, na bieżąco, nowo powstałe książki. I tak np.
wśród wznowień dzieł Vargasa Llosy po roku 1989 znajdziemy Miasto i psy, Pata-leona i wizytantki, Ciotkę Julię i skrybę, Rozmowę w „Katedrze”, Zielony dom. Jeśli chodzi o książki nowsze, tj. napisane już po schyłku polskiego boomu, to
Gawędzia-7 Na temat tej książki zob. rozdz. III.
cd. tabeli 2
rza wydał po raz pierwszy po polsku Rebis w 1997 roku, Pochwałę macochy Muza wydawała trzykrotnie, Kto zabił Palomina Molero? w 1995 roku Rebis. Pierwsze wydanie Święta Kozła ukazało się nakładem wydawnictwa Rebis, podobnie – Raju tuż za rogiem8. Szczegółowe dane przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Polskie wydania utworów Vargasa Llosy w latach 1990–2005. W nawiasach podano daty pierwszych polskich edycji. Kolorem szarym zaznaczono książki wydane po raz pierwszy w wa-runkach wolnego rynku.9
Wydawnictwo
Tytuł Rebis Muza PIW Tenten Porozumienie Wydawców9
8 U progu XXI wieku prawa do wydawania prozy Vargasa Llosy nabyła krakowska ofi cyna Znak.
Od roku 2007 regularnie wydaje nowe jego książki, a także wznawia jego starsze utwory, wykracza to już jednak poza limit czasowy objęty badaniami.
9 „Porozumienie Wydawców” składa się z ośmiu ofi cyn wydawniczych: Domu Wydawniczego Bello-na, Domu Wydawniczego Rebis, Muza SA, Państwowego Instytutu Wydawniczego, Społecznego Instytutu Wydawniczego Znak, Wydawnictwa Dolnośląskiego, Wydawnictwa Literackiego oraz Wydawnictwa Naukowego PWN. Wydało ono Kanon na koniec wieku, serię książek obejmującą 25 najważniejszych książek XX wieku, wybranych w plebiscycie czytelników „Rzeczypospolitej”.
cd. tabeli 3
Wydawnictwo
Tytuł Rebis Muza PIW Tenten Porozumienie Wydawców9
Twórczość Garcíi Marqueza, zarówno dawniejszą, jak bieżącą, publikuje prze-de wszystkim Muza, jedynie na początku lat 90. Państwowy Instytut Wydawniczy wznowił dwie jego książki, a w 1993 roku wydał po raz pierwszy polski przekład Ge-nerała w labiryncie. Reedycji nie doczekały się następujące utwory: W tym mieście nie ma złodziei, Niewiarygodna i smutna historia... i Dialog lustra.
Tabela 4. Polskie wydania utworów Garcíi Marqueza w latach 1990–2005. W nawiasach podano daty pierwszych polskich edycji. Kolorem szarym zaznaczono książki wydane po raz pierwszy w warunkach wolnego rynku. Zła godzina (1970) 1995, 2000,
2005
Wydawnictwo Generał w labiryncie 1993 1998, 2002 Miłość w czasach
Na wydawanie twórczości Fuentesa żadne polskie wydawnictwo nie miało w oma-wianym okresie wyłączności, jego książki były więc publikowane nakładem różnych ofi cyn (zob. tabela 5). Zwraca uwagę fakt, że wielu utworów tego pisarza, nawet tych najgłośniejszych, nie wydano ponownie po 1990 roku. Należą do nich: Śmierć Arte-mia Cruz, Kraina najczystszego powietrza, Pieśń ślepców, Aura, Spokojne sumienia, Święta strefa, Historia rodzinna i Spalona woda.
Analiza przedstawionych w tabelach danych pozwala zauważyć, że trudno mówić o wyrazistych strategiach wydawniczych wobec utworów żyjących i tworzących pi-sarzy związanych z boomem. Książki Vargasa Llosy publikowały przede wszystkim dwa wydawnictwa, Rebis i Muza, z tym że ofi cyna poznańska ma na koncie zdecy-cd. tabeli 4
Tabela 5. Polskie wydania utworów Fuentesa w latach 1990–2005. W nawiasach podano daty pierwszych polskich edycji. Kolorem szarym zaznaczono książki wydane po raz pierwszy w wa-runkach wolnego rynku.
Wydawnictwo Tytuł
WL Rebis Czytelnik Prószyński i S-ka Libros Świat Książki Terra Nostra
(1980)
1993
Urodziny (1982)
2001
Stary gringo 1992
Łeb hydry 1994
Zmiana skóry 1994
Diana albo samotne łowy
1998
Kryształowa granica
1999
Lata z Laurą Díaz
2001 2004
Instynkt pięknej Inéz
2002
W to wierzę 2003
Fotel orła 2004
Contra Bush 2005
dowaną większość pierwszych edycji, Muza natomiast wydawała głównie wzno-wienia. Wydawnictwo warszawskie udostępniło zaś polskim czytelnikom niemal całą twórczość Garcíi Marqueza. Przekłady książek obu tych autorów wznawiano w latach 1990–2005 wielokrotnie, niemal każdego roku pojawiał się na rynku któryś z ich utworów. Można więc powiedzieć, że proza Vargasa Llosy i Garcíi Marqueza jest w Polsce stale dostępna w księgarniach. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja twór-czości Fuentesa. Na bieżąco są publikowane jego nowe utwory, ale stare, z wyjąt-kiem powieści Terra Nostra i Urodzin, nie zostały wznowione po roku 1990. Trudno więc w tej chwili wyrokować, czy twórczość Fuentesa rzeczywiście zadomowiła się w polskiej kulturze literackiej, mimo że każda jego nowa książka wzbudza spore zainteresowanie krytyki.
W wypadku tytułów pisarzy boomu mniej popularnych w Polsce w latach 70. i 80.
wznowienia są sporadyczne. Ani razu nie wydano ponownie książek zaliczanych do nurtu indygenistycznego, nawet tych napisanych przez jego sztandarowych twór-ców, Alegríę i Arguedasa. Najwyraźniej ten typ prozy zaangażowanej, stawiającej
sobie za cel przerzucenie mostów między „światem białym” a „światem indiańskim”, upominającej się o rozwiązanie wielu problemów społecznych, nie znalazł w Polsce czytelników. Nie była ona atrakcyjna artystycznie: z jednej strony odrzucała schema-ty powieści obyczajowej, a z drugiej pozostawała bardzo tradycyjna formalnie, nie mogła zatem wnieść wiele nowego do istniejących repertuarów, jakimi dysponowała literatura polska.
Wśród wznowień brak dzieł noblisty Asturiasa, a także utworów pisarzy nierzad-ko cenionych w innych krajach, jaknierzad-kolwiek mniej znanych i lubianych w Polsce, takich jak np. Scorza czy Poniatowska. Dotyczy to także autorów tak wybitnych jak Rulfo. Tylko jedną powieść Donoso opublikowano w Polsce demokratycznej:
w 2002 roku wydawnictwo De Agostini wydało jego opus magnum, Plugawego ptaka nocy. Muza w 2000 roku zdecydowała się wznowić trudną, erudycyjną prozę Lezamy Limy: powieść Raj. Poza tym Znak w 2006 roku wydał bardzo niegdyś w Polsce popularny utwór Sábato pt. O bohaterach i grobach, a katowicka Książnica – Tunel w 2004 roku.
Przedstawione dane liczbowe pozwalają przypuszczać, że do polskiego kanonu wydawniczego weszły niektóre dzieła Cortazara, w szczególności Gra w klasy, twór-czość Borgesa, Garcíi Marqueza i Vargasa Llosy. W sumie więc utwory nielicznych tylko pisarzy zaliczanych w Polsce do boomu osiągnęły status kanoniczności statycz-nej. Kilkakrotne wznowienia ich utworów to jasny dowód na to, że ich twórczość jest postrzegana jako wartość, którą należy podtrzymywać żywą na polskim gruncie, że stała się ona elementem dziedzictwa, które warto pielęgnować. Równie jasne jest to, że statusu tego nie osiągnęła całość literatury iberoamerykańskiej, przełożonej na język polski głównie w latach 70. – a w polskich warunkach to właśnie owa całość stanowiła o sile i specyfi ce boomu. O większości pisarzy najwyraźniej woleli zapo-mnieć zarówno wydawcy, jak i czytelnicy.