Analiza problemu pracy

Działania każdego uczonego wykraczajądzisiaj daleko poza aktywność naukową i dydaktyczną. We wzór kulturowy człowieka nauki wpisana jest bowiem aktywność ocharakterze społecznym. F. Znaniecki piszeo społecznej roli uczonego, czyli specy­ ficznej funkcji kształtowania świadomości społecznej swojegopokolenia. Oduczonego oczekuje się więc, że będzie podejmował zadania jako doradca, ekspert, konsultant, opiniotwórca i popularyzator. I właśnie te obszary działalności uczonego są głównym przedmiotem zainteresowań badawczych autorki niniejszego opracowania. Pozauczel-niana działalność nauczycieli akademickich, o której mowa w tytule rozprawy, obej­ muje trzyjej rodzaje: pozauczelnianą działalność dydaktyczną, naukową i społeczną.

Działalność dydaktyczna, realizowana poza uczelnią macierzystą, prowadzona jest najczęściej, jak ukazują to badania własne autorki, na innych uczelniach wyższych, przezco określenie„pozauczelniana”stałosię mylące. Dlatego też lepiej używaćokre­

ślenia „równoległa działalność dydaktyczna”. Choć można się zastanawiać, czy okre­

ślenia„równoległa” nie odnosićdo naukowej działalności pozauczelnianej, która także może być związana z innymi instytucjami akademickimi, niebędącymi dla badanego uczelnią macierzystą.

Autorce pracy zależałona rozpoznaniu i ustaleniu, jaką rolę w procesie popularyza­

cji nauki odgrywająjej twórcy, czyli uczeni. Istotnewydało się więc uzyskanie odpo­

wiedzina pytanieo zakres istopień zaangażowania nauczycieli akademickichwróżno­ rodne działaniamieszczące się w obszarze ich pozauczelnianej aktywności oraz prze­ analizowanie miejsca tych przedsięwzięć w popularyzacji wiedzy. Z analizy takiej powinien się wyłonić obraz współczesnej roli nauczycieli akademickich w procesie popularyzacji wiedzy w naszym kraju.

W tytulerozprawy pojawia się pojęcie „wiedza”, które autorka odnosi do wiedzy naukowej iużywawymienniez pojęciem „nauka”.

W pracy zamiennie używane będą następujące określenia dla nauczyciela akade­ mickiego: „pracownik akademicki”, „pracownik naukowo-dydaktyczny”, „pracownik naukowy” oraz „uczony”. Autorkadostrzega fakt, że nie każdy nauczyciel akademicki zasługuje na miano uczonego, jak również nie każdy uczony musi być związany z uczelniąwyższą. Założono jednak, że wszystkie osoby zajmujące się „uprawianiem nauki” określić można mianem uczonych, bo jest to jedno z głównych zadań zawodo­

wych pracowników naukowych. Dla rzetelnego zaprezentowania problematyki pracy ważne jest dookreślenie podstawowych terminów, które pojawiają się w literaturze przedmiotu.

60 Nauczycieleakademiccy apopularyzacja wiedzy

W pracy autorka posługuje sięnajczęściej dwiema podstawowymi kategoriamipo­

jęciowymi, jakimi są„popularyzacja’ i „upowszechnianie”. Pojawiać się może ponadto (chociaż rzadziej) nowo sformułowane w literaturze przedmiotu pojęcie „rozwijania potrzeb informacyjnych”. Zarówno „popularyzacja”, jak i „upowszechnianie” odnosi się do nauki i wiedzy, którąnależy traktować jako wiedzęnaukową, w odróżnieniu od wiedzypotocznej, moralnej, technicznej itp.

Dla J. Śmigielskiego popularyzacja nauki jest zaznajamianiem szerokich kręgów społecznych z osiągnięciami badawczymi z różnychdziedzin, a upowszechnianie na­ uki - przyswajaniem umiejętności przydatnych w codziennymżyciu. Przez rozwijanie potrzeb edukacyjnych autor rozumie rozbudzanie ciekawości i potrzebwykraczających poza sferę materialno-energetyczną(biologiczno-bytową)1. Najistotniejsze wydaje się przy tym wytworzenie powszechnej potrzeby iumiejętności samodzielnego docierania doźródełinformacji.

1J. Śmigielski,Oddziaływanie społeczne nauki,„Nauka Polska”, 1993, nr 2/3, s. 114.

2Upowszechnianie wiedzypozaszkolnej wśród potencjalnychkandydatówna studia -uwarunkowanie i potrzeby,red. E. Wosik, „Informacja Ekspresowa” nr 79, PWN, Warszawa-Łódź 1989, s. 8.

3 J. Goćkowski, Upowszechnianie nauki w społeczeństwie, Wyd. ZG TWP,Warszawa 1981,s.10.

Upowszechnianie nauki może być rozumiane jako „proces jej przenikania dokultu­ ryróżnych grup i warstw społecznych, jako dążenie do uczynienia z nauki czynnika modyfikującego ludzkie poglądy, postawy izachowania”12. Głównym celem tak rozu­ mianej działalności staje się stworzenie jak najszerszym warstwom społeczeństwa możliwości uczestniczenia w ciągłymrozwoju nauki. Z jednej strony proces ten powi­

nien zaspokajać uświadomione potrzeby poznawcze jednostek, z drugiej zaś, rozbu­

dzać je. Winienrównież obiektywnie przybliżaćzdobyczenauki przeciętnemuodbior­

cy, pomagać w rozumieniu jej osiągnięć i prezentować w wyczerpujący sposób na­ dziejei zagrożenia, które odkrycianaukowe za sobą pociągają. Społeczeństwo lepiej rozumiejącenaukę możepróbować utrzymywać kontrolęnad kierunkami badań uczo­

nych i w mniejszym stopniu poddawać sięróżnorodnym manipulacjom.

Na pojęcie upowszechniania nauki, za J. Goćkowskim, spojrzeć możemy czynno­ ściowo, przedmiotowo i podmiotowo. Czynnościowe ujęcie tego zjawiska powoduje, że jest ono traktowanejako „działalność kulturotwórcza, polegającana posługiwaniu się repertuarem form i technik przekazywania wartości poznawczych typu naukowe­ go”3. Patrzącna zjawisko upowszechnianianauki ztakiejperspektywy,interesować się będziemygamąsposobówi środków udostępniania szerokim rzeszom odbiorcówtreści naukowych poprzez takie instytucje, jak: szkoły,uczelnie wyższe, wydawnictwa, me­ dia, stowarzyszenia kulturalne i towarzystwa naukowe oraz różnego rodzaju centra informacji naukowej.

Przedmiotoweujęcie zjawiskaupowszechniania naukikieruje nasz ogląd na struk­

turęprzekazywanych informacji. I tak mogą się pojawiać w przekazach popularnonau­ kowych rozmaite elementy występujące w różnymnatężeniu. W procesie upowszech­ niania odnaleźćmożna treści naukowepopularnei bardziej skomplikowane,wiadomo­ ścipraktyczne bądź teoretyczne, elementy naukowe i pozanaukowe, które przekazuje się jakonaukowelub jakonierozerwalniez nauką związane.

Podmiotowe ujęcia zjawiska upowszechniania nauki zwraca nasząuwagę na kate­

gorie osób, którym treści naukowe są udostępniane. Za J. Goćkowskim wymienić

III. Metodologiczne podstawy badań własnych 61

można trzy grupy osób, którymi instytucje upowszechniające naukę sąszczególnie zainteresowane. Będą to: pracownicy naukowi i nauczyciele pracujący w instytucjach nauki akademickiej, ogół ludności legitymującej się wyższym wykształceniem, ogół obywateli będący wykwalifikowaną kadrą pracowniczą. Upowszechnianie nauki wiąże sięrównież z zagadnieniami kształtowania zasad myślenia i postępowania ogółu oby­

wateli (umiejętność dyskutowania i podejmowania rzetelnej krytyki, rozwiązywanie trudności w oparciu o zasadynaukowe,podejmowaniedecyzji).

J. Kubin wyodrębnia kilka rodzajów działalności, które składają się nacałośćpro­ cesów zwanych upowszechnianiem nauki, z uwzględnieniem zadań, treści i adresatów poszczególnych rodzajów działań. Zadaniem upowszechniania wiedzy naukowej jest

„dostarczanie możliwie zintegrowanej i sprawdzonej wiedzy, pozwalającej rozumieć świat przyrody i świat społeczny, w którym żyjemy, oraz działać w roli obywatela, pracownika i członka rodziny”4. Treściądominującą w tymtypie działań będzie wie­

dza z zakresu politycznych i gospodarczych problemów współczesnego świata, me­ chanizmów życia publicznego, zagadnień ekonomicznych, zdrowotnych czy psycholo­

giczno-pedagogicznych. Adresatami będzie tu ogół młodzieży i dorosłych, zajmują­

cychsięróżnorodnądziałalnością zawodową.

4J. Kubin,Strukturaupowszechnianianaukiw Polsce, „Kultura i Społeczeństwo”,1981, nr3/4, s.303.

Pokrewnym upowszechnianiu wiedzy naukowej kierunkiem działalności dydak­ tycznej będzie, według tego autora, dokształcanie i doskonalenie zawodowe. Zadania skupiająsię tu wokółpodnoszenia kwalifikacji, a dobór treści będzie specjalistycznie określony. Adresatami są osoby zainteresowane podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych.

Szczególnym przypadkiem doskonaleniakwalifikacji zawodowych jest międzydys-cyplinama wymiana informacji naukowej, której zadania ogniskują się wokół przy­ śpieszania postępu w badaniach naukowych dzięki korzystaniu z osiągnięć pojęcio­ wychimetodologicznych innych dziedzin nauki. Tymrodzajemaktywności winny być objęte wszystkiegrupy zajmującesięzawodowouprawianiem nauki.

Popularyzacja nauki jest dla J. Kubina działaniem skierowanymnawzbudzenieza­ interesowania poszczególnymi dyscyplinami naukowymi oraz wyjaśnianiem proble­

mów,jakimi zajmująsię uczeni. Treści koncentrująsię wokół najnowszych wydarzeń naukowych, odkryć i osiągnięć, prezentują nie tylkowyniki pracyuczonych, ale rów­ nieżzwracająuwagę odbiorcówna metody i procedury badawcze. Kierowane jest to do grup, które mają już w pewnym stopniu rozbudzone potrzeby poznawcze, do grup z conajmniej średnim wykształceniem.

Kolejnym rodzajem działalnościpopularyzatorskiej jest publicystyka naukowa, któ­

rejzadaniasprowadzić można do kształtowania postaw przychylnych nauce w szeroko rozumianej świadomości społecznej. Treściami będątutaj problemy żywotnie intere­

sujące ogół obywateli, np. ochronaśrodowiska, zwalczanie patologii społecznej, etyka badań naukowych, a kierować je należy w szczególności do bardziej aktywnej, włą­ czającej się w działalnośćspołeczno-polityczną, częścispołeczeństwa.

Jako osobnyrodzaj działalności z zakresuupowszechniania nauki J. Kubinwymie­

nia wykorzystywanie wyników badań naukowych w praktyce. Zadania działalności tego typuskupiają się wokół usprawniania i uzyskiwania „nowej, doskonalszej jakości

62 Nauczyciele akademiccy apopularyzacja wiedzy

funkcjonowania instytucji i procesów technicznych, a także organizacji rozmaitych dziedzin gospodarki, życia społecznego ikulturalnego”5. Na wyodrębnienie zasługuje także, według autora, upowszechnianie czynnego udziału w rozwijaniu nauki u osób spozakręgów zawodowo zajmującychsiędziałalnością o charakterze naukowym. Mo­

że się ono dokonywać poprzez udział praktyków w dyskusjach naukowych (np.

wtowarzystwach naukowych) czy pracach naukowo-badawczych, prowadzenie wła­

snych badań pod opieką instytucji naukowych, publikowanie prac naukowych przez osoby niebędące pracownikami naukowymi. Ostatnim wymienianym rodzajem dzia­

łalności wchodzącej w zakres upowszechniania nauki jest informacja naukowa i dzia­

łalność bibliotek.

5 Tamże, s. 304.

W Polsce popularyzacją wiedzy i nauki zajmuje się wiele instytucji i organizacji, nie można jednak dostrzec, pomimo rozlicznych postulatów podnoszonych przez uczonychod wielu lat, aby działalność ta cechowała się jakimś ponadinstytucjonalnym stopniem zorganizowania. Wszystkie instytucje prowadzą działania we własnym za­ kresie,sporadyczniepodejmując ze sobą współpracę.

Komisja Towarzystwa Królewskiego w Londynie, która w 1983 roku przygotowała raport dotyczący społecznegorozumienia nauki, wnioskuje o skonsolidowanie działań popularyzatorskich, poprzez utworzenie organu monitorującego w Wielkiej Brytanii działalność różnorodnych instytucji w tym zakresie. Główne zadania polegałyby na:

ocenie postępu w powszechnym rozumieniu nauki ijego wpływie na społeczeństwo, zapewnieniu instytucjom i organizacjom naukowym doradztwa w dziedzinie upo­

wszechniania spraw nauki oraz realizowaniu działań własnych, takich jak: konkursy, seminaria, konferencje prasowe, kontakty z politykami itp. Upowszechnianiem osią­ gnięćnaukowychmogą się zająć (i zajmują)różnorodne instytucje, upowszechnianiem zaś nauki, jako specyficznej perspektywy oglądu rzeczywistości, winni się zajmować niewątpliwiesamijej twórcy, czyli uczeni.

Ludzie nauki,oczym nie możnazapominać, należą do jednej z najważniejszych dla życia społecznego kategorii społeczno-zawodowych. Podlegają więc społecznej oce­ nie, któranajczęściej dokonuje siępoprzez pryzmat ich dorobku naukowego. Wiedza o tychosiągnięciach nie jestjednakdostępna społeczeństwu, jeśli nie zostanie uprzed­

nio spopularyzowana. Można się zastanowić, jakie działania o charakterze populary­ zatorskim sąnajczęściej podejmowane. Czytakie, których celemjest szerzenienauko­ wego poglądu na rzeczywistość, czy takie, które popularyzują osiągnięcia naukowe poszczególnych dyscyplin. Pytaniem zasadniczym jest także to, czy nauczyciele aka­ demiccy angażują sięobecniew takiedziałania, a jeśli tak, to wjakimzakresie.

Autorka pracy postawiłasobie za główny cel rozpoznania naukowego dotarcie do obszarów działań pozauczelnianych, poprzezktóre nauczyciele akademiccy populary­ zują obecnie wiedzę (w naszym kraju uczeni akademiccy sąnajliczniejszą grupą twór­ ców nauki). Będzie to stanowiło podstawę do redefiniowania zakresu działań popula­

ryzatorskich współczesnych polskichuczonych. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie orolę nauczycieli akademickich w popularyzacji wiedzy wymaga dookreślenia jej zakresu, w którym autorka zawiera wszelką aktywność pracowników naukowych, mającą na celu przekazywanie środowisku pozauczelnianemu osiągnięć naukowych

III. Metodologicznepodstawy badań własnych 63

swojej dyscypliny oraz wyników swoich poszukiwań badawczych, wraz z promowa­

niem naukowej perspektywy poznawania różnorodnych zjawiski rozwiązywania„pro­

blemówżycia codziennego” poprzez odwoływanie się do niej, coma miejsce w obsza­

rachdziałalności napolu naukowym (eksperckim), dydaktycznymi społecznym.