• Nie Znaleziono Wyników

Kiedy na wzgórzach Witwatersrandu zaczęto na wielką skalę wydobywać zło-to57, stało się jasne, że centrum gospodarcze Afryki Południowej przesunęło się na północ, do Transwalu. Tamtejsze kopalnie złota przynosiły stosunkowo niewyso-kie zyski, m.in. z powodu polityki fiskalnej prezydenta Paula Krugera (1825–1904), co rodziło pokusę obalenia jego rządu.

Cecil John Rhodes (1853–1902)58, premier Kraju Przylądkowego w latach 1890–1896, już wcześniej próbował bezskutecznie podporządkować Transwal za pomocą unii celnej i kolejowej, a potem odciąć republikę od świata poprzez

56  Wydaje się, iż oba punkty widzenia nie odpowiadają prawdzie historycznej, gdyż to Czaka  – wódz plemienia Zulusów, symbol afrykańskiej potęgi – był przynajmniej częściowo odpowiedzialny  za  wyniszczenie  afrykańskich  plemion,  a  zatem  i  za  otwarcie  drogi  pionierom.  Poza  tym  podczas  wędrówki większość Afrykanerów pozostała mimo wszystko w Kraju Przylądkowym, ponieważ była  sceptycznie nastawiona do poczynań voortrekkerów.

57  Złoto odkryto w 1886 r. Por.: E. Rosentthal (ed.), Encyclopaedia of Southern Africa, London  1961, s. 266. 58  C. J. Rhodes – polityk brytyjski, przedsiębiorca. Twórca idei „od Przylądka do Kairu”, czyli  kolonizacji przez Wielką Brytanię pasa ziem afrykańskich ciągnących się od Kraju Przylądkowego do  Egiptu. Był głównym motorem kolonizacji brytyjskiej w Afryce południowej, ponadto w latach 1874– 1880 przejął kontrolę nad większością kopalń diamentów w Kimberley. W roku 1881 został wybrany  do lokalnego parlamentu Kolonii Przylądkowej. Jako rzecznik idei imperializmu pozyskał w roku 1885  dla Wielkiej Brytanii Beczuanę (obecnie Botswanę), w cztery lata później zmusił lud Ndebele (zwany  także Matabele) do oddania Wielkiej Brytanii ogromnych obszarów ziemi, nazwanej później na jego  cześć Rodezją (obecnie Zimbabwe i Zambia). Kontrolę nad nową kolonią przejęła zarządzana przez  Rhodesa Kompania Południowoafrykańska. W roku 1888 Rhodes – skonsolidowawszy wszystkie ko-palnie diamentów jako spółkę De Beers Mines – stał się ogromnie bogaty. Jako premier rządu Kolonii  Przylądkowej (od roku 1890) planował budowę linii kolejowej z Kapsztadu do Kairu, choć nie udało  mu się zrealizować tego ambitnego zamierzenia, doprowadził linię do Bulawayo. Przeszkodą byli za-siedziali w Transwalu Burowie, dlatego spowodował, by zbrojne siły brytyjskie z Rodezji zaatakowały  Transwal. Po nieudanej wyprawie (która stała się początkiem wojen burskich), zrezygnował z wszel- kich dostojeństw w Kolonii Przylądkowej i wycofał się do Rodezji. Rhodes pełnił funkcję członka Taj-nej Rady Królewskiej. Był jednym z najpotężniejszych polityków brytyjskich. Zmarł na zawał serca  w Muizen berg (obecnie jest to dzielnica Kapsztadu) tuż przed zakończeniem drugiej wojny burskiej.  Por.: H. Zins, Cecil Rhodes. Ekspansja brytyjska w Afryce pod koniec XIX wieku, Gdańsk 2000 oraz  idem, Afryka i Europa, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2003, s. 101–140.

39

zakup od Portugalczyków prowincji Lourenço Marques (obecnie Maputo). W 1895 r. usiłował wywołać rebelię w zagłębiu Rand, którą miały wesprzeć siły jego Kompanii Południowoafrykańskiej pod dowództwem Leandra Starra Jame-sona (1853–1917)59. Samodzielność republik burskich nie trwała zbyt długo, w la-tach 1899–1902 zostały one podbite przez Wielką Brytanię w toku drugiej wojny angielsko-burskiej i formalnie anektowane przez Koronę na podstawie traktatu pokojowego podpisanego 31 maja 1902 r. Jednak wcześniejsze funkcjonowanie Republiki Południowoafrykańskiej i Wolnego Państwa Oranii (przez około 50 lat) jako organizmów całkowicie niezależnych od jakiejkolwiek władzy zewnętrz-nej wywarło niezatarte piętno na społeczności trekboerów. Utwierdziła się ona w głębokim przekonaniu, że stanowi odrębną grupę populacyjną, biały volk (lud) uformowany na terenie czarnej Afryki Południowej, który nabył, jej zdaniem, nie-zaprzeczalne prawo do niezależności, występowania w roli baas (pana) wobec „barbarzyńskich Afrykanów” oraz rządzenia się własnymi obyczajami i zasadami polityczno-ideologicznymi. Istnienie Republiki Południowoafrykańskiej i Wolnego Państwa Oranii zamknęło proces wewnętrznej integracji społeczeństwa burskie-go i jeburskie-go przekształcenia się w naród afrykanerski60.

Nie zmienia zasadności tego stwierdzenia fakt, iż po porażce w starciu z Wiel-ką Brytanią i ponownym przejściu pod jej dominację w początkach XX w. Burowie zmuszeni byli do pewnej zmiany swej dotychczasowej postawy wobec Brytyjczy-ków. Dotąd ulegali silnym nastrojom izolacjonistycznym oraz odnosili się z nie-ukrywaną niechęcią do przedstawicieli Korony. Okrucieństwa wojsk brytyjskich wobec cywilnej ludności burskiej w trakcie wojny nastroje te dodatkowo umocniły. Brytyjczycy, nie mogąc poradzić sobie z ciągle wymykającymi się oddziałami bur-skimi, postanowili przesiedlać do kontrolowanych obozowisk ludność, którą po-dejrzewali o współpracę z komandami burskimi. Pierwsze obozy dla tak zwanych uchodźców polecił zorganizować lord Roberts jeszcze w sierpniu 1900 r. Wobec fiaska rozmów pokojowych lord generał Horatio Herbert Kitchener (1850–1916) rozpoczął brutalną kampanię przeciwko burskim partyzantom61. Była ona obliczo-na obliczo-na pozbawienie partyzantów zaplecza w postaci ludności cywilnej. W tym celu palono farmy, zabijano zwierzęta gospodarskie. Trzy miesiące później Kitchener wydał rozkaz przesiedlania do obozów koncentracyjnych całej ludności cywilnej z określonych regionów. Pod koniec wojny istniało czterdzieści obozów koncen-tracyjnych, w których uwięziono 116 tys. ludności białej, kobiet i dzieci afryka-nerskich, oraz sześćdziesiąt oddzielnych obozów dla 115 tys. czarnej ludności. Warunki w utworzonych obozach koncentracyjnych były bardzo złe, szczególnie

59  Intryga ta określana jako „rajd Jamesona” (Jameson Raid) nie udała się i poważnie podkopała  zaufanie Krugera do Brytyjczyków. Rhodes został zdyskredytowany i podał się do dymisji. E. Rosen-thal (ed.), op. cit., s. 265 oraz M. Leśniewski, Miejsce Południowej Afryki w kształtowaniu koncepcji

polityki imperialnej Wielkiej Brytanii 1899–1914, Warszawa 2001, s. 47. 60  C. Saunders (ed.), op. cit., s. 196.

61  Szerzej o konflikcie: D. Fierla, Wojna burska 1899–1902, Dom Wydawniczy Bellona, Warsza-wa 2002.

pod względem sanitarnym. W połączeniu z niejednokrotnie głodowymi racjami żywnościowymi stały się przyczyną wysokiej śmiertelności wśród przetrzymywa-nych tam osób. Dopiero relacje Kornwalijki Emilii Hobhouse (1860–1926) o tra-gicznej sytuacji w obozach koncentracyjnych spowodowały wysłanie w połowie 1901 r. oficjalnej brytyjskiej delegacji rządowej do Afryki Południowej. Delegacja potwierdziła informacje przekazywane przez E. Hobhouse i doprowadziła do po-prawy warunków życiowych w obozach. W dowód wdzięczności po zakończeniu wojny zaproszono w 1913 r. E. Hobhouse do odsłonięcia w Bloemfontein pomnika kobiet afrykanerskich, upamiętniającego ich cierpienia i poświęcenie. Sama z po-wodu choroby nie mogła dotrzeć na tę uroczystość, ale po śmierci, w 1926 r. jej prochy zostały przywiezione z Wielkiej Brytanii i umieszczone w tym pomniku62.

Na początku 1902 r. Burowie zdali sobie sprawę z bezcelowości dalszej wal-ki i przystąpili do rokowań z Brytyjczykami, wiedząc doskonale, że był to w tym czasie jedyny sposób na przetrwanie w postaci odrębnej białej grupy w Afryce Południowej. Obecna sytuacja polityczna nie pozwoliłaby opuścić Afrykanerom terenów zagarniętych przez Koronę w rezultacie wojny angielsko-burskiej, gdyby zdecydowali udać się na nowy Wielki Trek, ponieważ na północ od rzeki Limpopo rozciągały się obszary pozostające pod kontrolą Wielkiej Brytanii, na wschodzie tereny Portugalskiej Afryki Wschodniej, tj. Mozambiku, a na zachodzie pustynne bezdroża Kalahari63. Po długich negocjacjach 31 maja 1902 r. obydwie strony za-warły w Vereeniging porozumienie kończące konflikt zbrojny. Burowie przegrali wojnę, ponieważ żadne z państw europejskich nie udzieliło im pomocy, sami zaś byli za słabi, by zwyciężyć Wielką Brytanię. Wygrali jednak pokój, gdyż dzięki odszkodowaniom uzyskanym od Brytyjczyków mogli szybko odbudować swą go-spodarkę. W grudniu 1906 r. władze Wielkiej Brytanii nadały status samorządnej kolonii Transwalowi, a w czerwcu następnego roku – Oranii64. Brytyjczycy, którzy na mocy traktatu pokojowego w Vereeniging przyznali byłym republikom bur-skim autonomię w sprawach wewnętrznych, pragnęli przekształcić ich obywateli w dogodny instrument realizacji swej polityki kolonialnej w Afryce Południowej. Gdy w latach 1906–1907 ustrój polityczny Transwalu i Wolnego Państwa Oranje oparty został na wzorach brytyjskich poprzez wprowadzenie parlamentu i odpo-wiedzialnego przed nim rządu, wówczas do władzy w obu koloniach w wyniku wyborów doszli dawni przywódcy Afrykanerów: generałowie Louis Botha (1862–

62  Szerzej: J. Hall, That bloody woman: the turbulent life of Emily Hobhouse, Truran, St. Agnes  2008; R. van Reenen (ed.), Emily Hobhouse: Boer War Letters, Human and Rousseau, Cape Town  1984; A. Gąsowski, op. cit., s. 11–112.

63  M. J. Malinowski, Republika Południowej Afryki…, s. 27.

64  Wojna burska często była nazywana wojną między białymi. Nie odpowiadało to jednak praw-dzie, w obu armiach służyło bowiem wielu Afrykanów, nie tylko jako tragarze i pomocnicy, ale także  jako żołnierze. Część ludności afrykańskiej wykorzystała też działania wojenne, by grabić farmy Bu-rów i kraść im bydło. Po wojnie biali osadnicy stosunkowo szybko porozumieli się ze sobą kosztem  czarnych mieszkańców Afryki Południowej. Por.: C. Saunders (ed.), op. cit., s. 246 oraz Encyklopedia

41

1919)65 i Christiaan Rudolf de Wet (1854–1922). Ich najbliższymi współpracow-nikami byli Jan Christiaan Smuts (1870–1950)66 i generał James Barry Munnik Hertzog (1866–1942), późniejsi premierzy południowoafrykańscy67.

Innym charakterystycznym momentem politycznym w Afryce Południowej było utworzenie w 1907 r. przez Bothę i Smutsa pierwszych burskich organizacji po-litycznych sensu stricto, dążących do zjednoczenia różnych odłamów społeczności osadniczej na zasadzie współpracy z Brytyjczykami. Były to: Het Volk (Lud), działają-cy na terenie Transwalu, oraz Oranje Unie (Związek Oranje), reprezentujądziałają-cy interesy Burów w Wolnym Państwie Oranje. Z inspiracji obu tych ugrupowań znaczna część burskich posiadaczy ziemskich oraz rodzącej się burżuazji zaakceptowała brytyjską

65  Louis Botha, którego żona była Angielką, stał się w oczach Brytyjczyków uosobieniem po- stawy pojednania i współpracy. Szczególną wdzięczność opinii publicznej zaskarbił sobie przez ofia-rowanie w imieniu rządu w Transwalu królowi Edwardowi VII diamentu Cullinan w trakcie konferencji  imperialnej w Londynie w 1907 r.; A. Gąsowski, op. cit., s. 77.

66  Jan Christiaan Smuts to jeden z bardziej prominentnych południowoafrykańskich polityków,  ponadto  wojskowy  i  filozof.  Był  premierem  Związku  Południowej Afryki  w  latach  1919–1924  oraz  1939–1948. W czasie I i II wojny światowej służył w armii brytyjskiej w stopniu marszałka pol nego,  jako jedyny uczestniczył w podpisaniu obydwu traktatów kończących I i II wojnę światową. Wykształ-cenie  uzyskał  w Afryce  Południowej  (Victoria  College  w  Stellenbosch)  i  w Anglii  (ukończył  prawo  w Christ College na Uniwersytecie w Cambridge). Po powrocie do Afryki Południowej rozpoczął prak-tykę prawniczą w Kapsztadzie. Z biegiem czasu coraz bardziej poświęcał się polityce. Swoją karierę  w tym zakresie rozpoczął od zapisania się do Afrikaner Bond. Pisał również artykuły do gazety „Cape  Times”. W 1895 r. Smuts został doradcą prawnym Cecila Rhodesa. Po rajdzie Jamesona w 1896 r.  Smuts  zerwał  z  Rhodesem  i  na  pewien  czas  zrezygnował  z  działalności  politycznej.  W  sierpniu  tego roku przeprowadził się do Johannesburga, a potem do Pretorii. W tym czasie Smuts, wcze-śniej stronnik Rhodesa, dał się poznać jako wielki przeciwnik brytyjskiego kolonializmu i zwolennik  burskiego prezydenta Transwalu, Paula Krugera. W 1899 r. Smuts był członkiem burskiej delega-cji na konferencję w Bloemfontein, na której odrzucono ultimatum brytyjskiego gubernatora Kolonii  Przylądkowej Alfreda  Milnera,  co  doprowadziło  do  wybuchu  II  wojny  burskiej.  W  styczniu  1905  r.  został jednym z założycieli partii Ludowej, która miała reprezentować interesy Afrykanerów. Podczas  I  wojny  światowej  Smuts  formował  Siły  Zbrojne  Południowej Afryki.  Następnie  armia  południowo-afrykańska pod jego dowództwem zajęła słabo bronioną Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią,  W latach 1917–1919 Smuts był członkiem brytyjskiego gabinetu wojennego Davida Lloyda Geor-ge’a i znacząco przyczynił się do utworzenia sił powietrznych. Brał udział w Paryskiej Konferencji  Pokojowej w 1919 r. Doprowadził do powołania Ligi Narodów, której działalność w dużym stopniu  opierała się na jego pomysłach. Po zakończeniu konferencji pokojowej Smuts powrócił do Afryki Po-łudniowej. W 1919 r. został mianowany premierem Afryki Południowej. Stanowisko to sprawował do  1924 r., kiedy to kierowana przez niego Partia Południowoafrykańska przegrała w wyborach z Partią  Narodową. W 1933 r. został wicepremierem w rządzie koalicyjnym Barry’ego Hertzoga. Po wybuchu  II wojny światowej Smuts ponownie został premierem. W 1941 r. otrzymał stopień marszałka polnego  i wszedł w skład rady wojennej, kierowanej przez Winstona Churchilla. W maju 1945 r. reprezentował  Południową Afrykę na konferencji założycielskiej ONZ. Jego dziełem jest preambuła Karty Narodów  Zjednoczonych. Opowiadał się za zmianą charakteru stosunków pomiędzy Wielką Brytanią a jej kolo-niami w ramach Wspólnoty Narodów. W okresie pełnienia funkcji premiera sprzeciwiał się większości  afrykanerskiej, która opowiadała się za utrzymaniem i zalegalizowaniem istniejącego wówczas tylko  de facto  apartheidu. Po II wojnie światowej doprowadził do powstania, a następnie wspierał tzw. Komi- sję Fagana, która zażądała zniesienia segregacji rasowej. Na przeszkodzie realizacji tych żądań sta-nęła jednak przegrana Smutsa w wyborach 1948 r., a następnie jego śmierć. Por.: D. W. Kruger (ed.), 

Dictionary of South African Biography, Human Sciences Research Council, Cape Town 1972, vol. 1, 

s. 737–758 oraz F. S. Crafford, Jan Smuts: A Biography, New York 1943.

67  C. Saunders (ed.), op. cit., s. 260–264.

koncepcję zjednoczenia kolonii Korony w Afryce Południowej w ramach jednego organizmu państwowego, jakkolwiek realizacja tej idei miała na celu m.in. osłabie-nie i przełamaosłabie-nie izolacjonizmu burskiego względem Wielkiej Brytanii. W latach 1908–1909 w południowoafrykańskich koloniach Wielkiej Brytanii toczyła się po-wszechna debata nad przyszłą konstytucją. Większość mieszkańców opowiedzia-ła się za silnym, scentralizowanym, unitarnym państwem. W trzech prowincjach burskich przyznano swobody obywatelskie wyłącznie białym. W Kolonii Przyląd-kowej prawo wyborcze nie zależało od koloru skóry, ale od posiadanego majątku, na skutek czego Afrykanie szybko zostali wyeliminowani z grupy uprawnionych do głosowania68. Toteż przywódcy potomków osadników holenderskich, uczest-niczący w tzw. Konwencji Narodowej w maju 1908 r. w Pretorii, mogli bez więk-szych obiekcji poprzeć dążenia Brytyjczyków do stworzenia Union of South Africa [Związek Południowej Afryki], który został oficjalnie powołany do życia 31 maja 1910 r. Związek otrzymał status dominium brytyjskiego69. Pierwszym premierem Związku Południowej Afryki został bohater wojny burskiej Louis Botha.

W czasie gdy w Durbanie liderzy białej ludności debatowali nad konstytu-cją, przywódcy afrykańscy spotkali się w Bloemfontein, by omówić kwestie poli-tycznej przyszłości Afryki Południowej. Zgodnie z podjętymi wówczas decyzjami w styczniu 1912 r. utworzono South African Native National Congress – SANNO [Tubylczy Narodowy Kongres Afryki Południowej], który następnie w 1925 r. prze-mianowano na African National Congress – ANC [Afrykański Kongres Narodowy]. Swoje organizacje polityczne założyli także wywodzący się z Azji mieszkańcy Afry-ki Południowej70 oraz Koloredzi71. Podczas obydwu wojen światowych nie tylko rozwinęła się gospodarka Związku Południowej Afryki, ale również powstał i roz-począł swą ekspansję wielki kapitał południowoafrykański. Nastąpiła dynamiczna industrializacja i urbanizacja kraju. Jednocześnie coraz ostrzejsze formy przybie-rała segregacja rasowa. Nowo uchwalane prawa wprowadzały kryteria rasowe w stosunku do zatrudnionych w przemyśle i administracji, do ludzi uczestniczą-cych w życiu politycznym, a nawet budująuczestniczą-cych domy i mieszkania. Afrykanom wydzielono tubylcze rezerwaty na wsiach oraz odrębne dzielnice w miastach, niektóre zawody uznano za dostępne wyłącznie dla białych, zabroniono czarnym robotnikom wspólnie występować przeciwko przedsiębiorcom itp. W 1936 r. po-zbawiono praw wyborczych Afrykanów w Kraju Przylądkowym. Nic więc

dziw-68  Na skutek regulacji wynikających z nowej konstytucji w 1910 r. biali stanowili aż 85% wy-borców, tzw. kolorowi – 10%, a czarni – tylko 5%. Większość Afrykanów (zwłaszcza ci, którzy dzięki  działalności misjonarzy przyjęli chrześcijaństwo i zdobyli wykształcenie) uznała to za jawną niespra-wiedliwość. Encyklopedia historyczna świata, s. 287.

69  Formalną równość między wszystkimi państwami należącymi do Wspólnoty Brytyjskiej usta-nowił tzw. Statut westminsterski z 1931 r. Encyklopedia historyczna świata, s. 287.

70  W latach 1893–1914 współpracował z nimi przebywający wówczas na południu Afryki bohater na-rodowy Indii – Mohandas Karamchand (Mahatma) Gandhi. Por: Encyklopedia historyczna świata, s. 287.

71  Por.: H. Giliomee, B. Mbenga, New History of South Africa, Tafelberg Publishers, Cape Town  2007, s. 248.

43

nego, że czarni mieszkańcy buntowali się (czasem nawet sięgając po broń) przeciwko dyskryminacyjnym posunięciom władz południowoafrykańskich. Pierwsze związki zawodowe broniące interesów czarnych robotników zaczęto tworzyć na południu Afryki po I wojnie światowej. W roku 1919 w Kapsztadzie Clements Kadalie założył pierwszy związek zawodowy dla czarnych Afrykanów i Koloredów. Był to Industrial and Commercial Workers Union – ICU [Związek Pracowników Przemysłowych i Handlowych]. W latach 1926–1929 już po prze-niesieniu jego kwatery głównej do Johannesburga Związek nabrał większego znaczenia. Do tej pierwszej masowej organizacji politycznej Afrykanów należało w przededniu II wojny światowej już ok. 100 tys. członków. Z czasem nastąpiła radykalizacja poglądów członków tego związku, a akronim nazwy ICU tłumaczo-no jako I see you (czyli patrzę ci na ręce, kiedy działasz przeciw ludziom Bantu)72.

W parlamencie Związku Południowej Afryki zasiadali wyłącznie biali posło-wie. Pierwsi premierzy, początkowo Botha (1910–1919), potem Smuts (1919– 1924), mieli oparcie w powstałej w 1910 r. South African Party – SAP [Partia Południowoafrykańska], grupującej bogatych Afrykanerów oraz innych białych mówiących po angielsku. W 1914 r. James Barry Munnik Hertzog założył National Party – NP [Partia Narodowa] skupiającą nacjonalistów afrykanerskich. Dzięki za-wiązaniu przez to ugrupowanie koalicji z Labour Party – LP [Partia Pracy] Hertzog wygrał wybory w 1924 r. i stanął na czele rządu. Premier ten popierał biednych białych robotników konkurujących z czarnymi na rynku pracy, a także udzielał wsparcia farmerom i przedsiębiorcom południowoafrykańskim rywalizującym z kapitalistami i właścicielami firm zagranicznych. Kryzys gospodarczy doprowa-dził w 1929 r. do upadku gabinetu Hertzoga, jednak w cztery lata później znów objął on to stanowisko dzięki zawartemu porozumieniu ze Smutsem i utworze-niu wraz z nim tzw. United Party – UP [Partia Zjednoczona] i rządu koalicyjnego. Ugrupowanie to sprawowało władzę do 1948 r. Popierane było przez angloję-zycznych białych i przez Afrykanerów. W 1934 r. Daniel François Malan (1874– 1959) założył opozycyjną skrajnie nacjonalistyczną Purified National Party – PNP [Oczyszczona Partia Narodowa], grupującą jedynie Afrykanerów, niezależnie od ich profesji czy posiadanego majątku. Partia ta nieszybko stała się politycznym ramieniem Afrykanerów. Organizacja Afrikaner Broederbond [Bractwo Afry-kanerskie] istniejąca od 1919 r. przekształciła się w tajne stowarzyszenie ultra nacjonalistycznych Afrykanerów i niezmiernie wpływową siłę. Każdy premier i prezydent kraju z lat 1948–1994 był jej członkiem. W latach trzydziestych, kiedy znaczenie bractwa bardzo wzrosło, korzystało ono z afrykanerskich organizacji kulturalnych zrzeszonych w Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge – FAK [Federacja Afrykanerskich Organizacji Kulturalnych] jako swoistego kamuflażu73.

72  G. M. Fredrickson, Black Liberation: A Comparative History of Black Ideologies in the United

States and South Africa, University Press, Oxford 1996, s. 161–177.

73  A. Butler, Democracy and Apartheid: Political Theory, Comparative Politics and the Modern

South African State, Macmillan Press, Palgrave Macmillan, Basingstoke 1998, s. 70. Wojna angielsko-burska

Elektorat Oczyszczonej Partii Narodowej (PNP) na południowoafrykańskiej sce-nie politycznej znaczsce-nie wzrósł w okresie kryzysu, do którego doszło we wrześniu 1939 r. Powodem konfliktu stał się stosunek do II wojny światowej. Zwolennicy Smutsa opowiadali się za przystąpieniem Związku Południowej Afryki do wojny u boku Wielkiej Brytanii, a Hertzoga – za zachowaniem neutralności. W głoso-waniu w parlamencie większość posłów, oficjalnie wyrażając uznanie dla naro-dowych aspiracji Afrykanerów, poparła Smutsa, który w następstwie tego został premierem w miejsce Hertzoga prowadzącego politykę tzw. „dwóch strumieni”.

Lata rządów Partii Zjednoczonej (1933–1939) były dla Związku Południowej Afryki okresem prosperity w znacznym stopniu dzięki wzrastającym od 1934 r. cenom złota na rynkach światowych. Dzięki uzyskiwanym dochodom państwo mogło inwestować w przemysł oraz infrastrukturę. Ograniczenie wymiany han-dlowej oraz importu będące efektem działań wojennych stworzyło dobre warun-ki rozwoju rodzimej przedsiębiorczości. W latach czterdziestych XX w. górnictwo przestało być podstawą gospodarki południowoafrykańskiej, gdyż inne gałęzie przemysłu zaczęły wytwarzać największą część dochodu narodowego. W okre-sie tym nastąpiły także zmiany w życiu politycznym państwa. Politycy afrykań-scy zaczęli zdecydowanie domagać się przywrócenia praw politycznych czarnej większości, biali zaś starali się za wszelką cenę utrzymać swą dominującą pozycję. Sytuacja ta sprzyjała zaostrzeniu konfliktu na tle rasowym.

Źródła systemu segregacji rasowej