Stan zachowania szkieletu, określenie płci i wieku w chwili śmierci osobnika
Szkielet ludzki będący przedmiotem niniejszego opra-cowania został odkryty podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach 2002–2003 przez Fundację Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego przy współpracy z Muzeum Archeologicznym i Etnogra-ficznym w Łodzi na trasie inwestycji autostrady A1 w oko-licach Piątku w powiecie łęczyckim (woj. łódzkie). Na sta-nowisku oznaczonym jako Pęcławice 5 odsłonięto wówczas liczne ślady osadnictwa średniowiecznego datowanego na IX–XVI w. n.e. Omawiany szkielet zalegał w wykopie (jamie grobowej) o wymiarach 0,75–0,9 × 2,4 m i głębo-kości 0,7–0,8 m poniżej warstwy kulturowej, w pobliżu obiektów zinterpretowanych archeologicznie jako relikty łaźni. Zwłoki osobnika zostały złożone w jamie grobowej w pozycji wyprostowanej, na prawym boku, z prawą koń-czyną górną ułożoną przedramieniem na tułowiu, lewą silnie zgiętą w stawie łokciowym, z ręką znajdującą się w oko-licy głowy (ryc. 1). Data C14 uzyskana z próby pobranej z jednej z kości długich umiejscawia znalezisko z 95,4%
prawdopodobieństwem między 1020 a 1160 r. n.e. Niety-powa lokalizacja szkieletu na terenie nie mającym charak-teru sepulkralnego, w części osady pełniącej specyficzne funkcje utylitarne sugerowała już w momencie odkrycia wyjątkowy charakter pochówku.
Szkielet zachowany jest prawie kompletnie, w części postkranialnej brakuje jedynie lewej rzepki, kości nad-garstka, części kości śródręcza, stępu oraz paliczków rąk i stóp, natomiast w przypadku czaszki brakuje prawie całej części twarzowej (poza żuchwą). Wyraźnie wykształcone cechy dymorfizmu płciowego kośćca [1, 13] wskazują
MORDERSTWO SPRZED 900 LAT? ANALIZA ROZLEGŁYCH URAZÓW CZASZKI 103
jednoznacznie, że pochodzi on od mężczyzny. Słabe star-cie powierzchni żującej koron zębowych, całkowity brak obliteracji szwów czaszkowych, morfologia powierzchni spojeniowej kości łonowych oraz stan skostnienia elementów nasadowych kości szkieletu postkranialnego pozwalają okre-ślić wiek osobnika w chwili śmierci na 20–30 lat [14].
Opis morfologiczny szkieletu
Z czaszki zachowana jest prawie kompletna część mózgowa (brak fragmentów prawej kości skroniowej oraz okolicy pterion strony prawej) wraz z żuchwą. Brakująca część twarzowa była zapewne silnie rozfragmentowana w wyniku rozległych urazów głowy, będących najpraw-dopodobniej przyczyną śmierci osobnika. Długość czaszki pośrednia, wartość wskaźnika szerokościowo -długościowego wynosi 75,5 (mesokranius). Czaszkę cechuje silne urzeź-bienie – wydatna gładzizna i łuki brwiowe, duży wyro-stek sutkowaty kości skroniowej, wyraźnie wykształcona guzowatość i kresy karkowe na łusce kości potylicznej.
Bardzo charakterystycznie ukształtowane są zachowane kości nosowe, ustawione prawie poziomo. Zapewne wydatny, garbaty, o zagłębionej i wąskiej nasadzie nos był zdecydowa-nie wyróżniającym elementem morfologii twarzy osobnika za życia. Żuchwa średnio masywna, o silnym urzeźbieniu, wyraźnie asymetryczna: trzon i gałąź wyższe po stronie prawej, także większa prawa głowa. W żuchwie zachowane są wszystkie zęby stałe z wyjątkiem niewyrzniętych trze-cich trzonowych (obustronnie) i również niewyrzniętego w wyniku zatrzymania prawego drugiego przedtrzonowego, na którego miejscu znajduje się zachowany mleczny drugi ząb trzonowy. Powierzchnie żujące zębów starte są dość słabo, jedynie w przypadku siekaczy oraz pierwszych zębów trzonowych odsłonięta i naruszona zębina na brzegach siecz-nych i guzkach. Na prawie wszystkich zębach znajdują się umiarkowane złogi kamienia nazębnego.
Ze szczęki zachowane są dwa luźne zęby stałe – lewy drugi siekacz i kieł, również z kamieniem nazębnym. Zęby stałe są zdecydowanie drobne jak na osobnika płci męskiej.
Szkielet postkranialny charakteryzują ogólnie duża masyw-ność oraz silnie rozbudowane przyczepy mięśni. W szkie-lecie kończyny górnej zwracają uwagę bardzo masywne obojczyki z wydatnymi przyczepami mięśni poruszających
ramieniem – naramiennego i piersiowego większego. Bar-dzo silnie, zwłaszcza na kości prawej, zaznaczone są miej-sca przyczepu więzadła żebrowo -obojczykowego. Ponadto wyraźna jest asymetria wielkości powierzchni stawu most-kowo-obojczykowego – zarówno koniec mostkowy oboj-czyka, jak i wcięcie obojczykowe rękojeści mostka są więk-sze i bardziej rozbudowane po stronie prawej. Również kość ramienną strony prawej charakteryzują większe wymiary szerokościowe i obwody oraz silniejsze przyczepy mięśni obręczy barkowej. W przypadku kości przedramienia oprócz ich ogólnej znacznej masywności zwracają uwagę silnie rozbudowane przyczepy mięśni warunkujących nawracanie przedramienia – zwłaszcza mięśnia nawrotnego czworobocz-nego. Cechy te mogą sugerować wykonywanie silnie obcią-żających kończyny górne czynności (pracy), dodatkowo wymagających wyraźnej lateralizacji – w większym stop-niu angażujących kończynę prawą. Poza opisaną wydatną rzeźbą kości nie zaobserwowano właściwie żadnych zmian chorobowych bądź anomalii rozwojowych kośćca. Jedynymi wyjątkami są zrośnięty z trzonem mostka wyrostek mieczy-kowaty, asymetria (wygięcie prawostronne) trzonu mostka oraz umiarkowanie zaznaczone skostnienia przyczepów więzadeł żółtych na łukach kręgów piersiowych. W opar-ciu o wykonane pomiary długości kości udowej można ocenić zażyciową wysokość ciała osobnika na ok. 173 cm (metoda Pearsona), 177 cm (metoda Trotter i Gleser) [1, 15]
lub nawet 179 cm (średnia z czterech równań dla kości udo-wej opracowanych przez Feldesmana i wsp. oraz Sjøvolda [16]). Są to wartości wyraźnie przekraczające średnią tej cechy dla mężczyzn we wczesnym średniowieczu.
Urazy czaszki
Po prawej stronie zachowanej części mózgowej czaszki zlokalizowane są ślady trzech ran zadanych narzędziem ostrokrawędzistym. Cechy charakterystyczne urazów pozwalają przypuszczać, że użytym narzędziem (bronią) mógł być topór o szerokości ostrza ok. 7–8 cm. Dokładne położenie uszkodzeń przedstawiono na rycinach 2 i 3.
Szczelina pierwszego (przypisana numeracja ma cha-rakter porządkowy i nie wskazuje na kolejność zadawa-nia ran) najpełniej zachowanego urazu przebiega wzdłuż tylnej części brzegu łuskowego prawej kości ciemienio-wej aż do punktu asterion (ryc. 4). Jego długość wynosi 74 mm, największa szerokość 3 mm. Od górnego końca szczeliny odchodzą promieniście cztery złamania, z któ-rych jedno kończy się dochodząc do drugiego urazu zlo-kalizowanego na kości czołowej, co jednoznacznie wska-zuje, że został zadany od niego później. Tego typu wtórne złamania są znacznie słabsze przy dolnym końcu urazu, o czym zadecydowała zarówno duża grubość kości w tej części czaszki, jak i obecność szwów, które pochłonęły część energii uderzenia.
Wspomniany drugi uraz rozciąga się od prawej strony łuski kości czołowej do podstawy wyrostka jarzmowego kości skroniowej (ryc. 5) i ma długość ok. 70 mm, a naj-większą szerokość 4 mm. Nachylona względem powierzchni
Ryc. 1. Pochówek in situ Fig. 1. The burial site
104 WIESŁAW LORKIEWICZ, IWONA TEUL, IRENEUSZ MARCHELAK, LUBOMIRA TYSZLER
Ryc. 2. Czaszka w ujęciu bocznym norma lateralis z widocznymi urazami mózgoczaszki i zachowanej części twarzoczaszki
Fig. 2. Lateral view (norma lateralis) of the skull showing lesions of the neurocranium and remnants of the viscerocranium
Ryc. 3. Schemat czaszki z zaznaczoną lokalizacją i przebiegiem urazów:
A – rany zadane narzędziem ostrokrawędzistym, B – złamania kości Fig. 3. Diagram of the skull showing location and orientation of the lesions:
A – sharp tool lesions; B – bone fractures
Ryc. 4. Zbliżenie rany zlokalizowanej na prawej kości ciemieniowej.
Widoczne charakterystyczne pęnięcia odchodzące promieniście od jednego z jej końców
Fig. 4. A close-up view of the right parietal bone showing fractures radiating from one end of the lesion
Ryc. 5. Zbliżenie rany na łusce kości czołowej i okolicy pterion. Widoczna płaszczyzna przecięcia i odłamane fragmenty kości
Fig. 5. A close-up view of the frontal bone and the pterion area showing the cut plane and fragmented bone
sklepienia płaszczyzna cięcia skutkowała odłamaniem frag-mentu łuski kości czołowej. Oba urazy całkowicie prze-bijają ścianę czaszki, penetrując co najmniej kilkanaście milimetrów w głąb jamy mózgoczaszki.
Trzeci uraz, umiejscowiony na granicy głowy i szyi, spowodował odcięcie wyrostka sutkowatego prawej kości skroniowej (nie sięgając jednak kręgów szyjnych, o czym świadczy brak jakichkolwiek ich uszkodzeń), a także czę-ściowe rozcięcie głowy żuchwy (ryc. 6 i 7).
We wszystkich przypadkach powierzchnia rozciętej kości jest równa, gładka, tak samo zabarwiona jak oko-lice ran, z drobnymi równoległymi rysami spowodowa-nymi nierównościami krawędzi użytego narzędzia (broni).
Brzegi urazów są ostre, lekko „wiórowato” odkształcone (odgięte) tam, gdzie ostrze zagłębiło się w czaszce uko-śnie. Od strony wewnętrznej występują typowe odłama-nia blaszki wewnętrznej odsłaodłama-niające śródkoście (ryc. 8).
Wymienione cechy jednoznacznie wskazują na uszkodzenia świeżej kości (peri mortem).
W wyniku zadanych ran znaczna część mózgoczaszki po stronie prawej oraz większość podstawy czaszki ule-gły rozfragmentowaniu. Ponadto złamania prawej gałęzi żuchwy oraz kości wokół prawego oczodołu, a więc poza
MORDERSTWO SPRZED 900 LAT? ANALIZA ROZLEGŁYCH URAZÓW CZASZKI 105
wynikających z nierówności ostrza, pozwalających w przy-bliżeniu określić tor zamachu bronią, a tym samym pozy-cję napastnika względem ofiary) wskazują, że do zadania opisanych ran nie doszło w trakcie normalnej konfrontacji
„twarzą w twarz”. Wydaje się, że napastnik zadawał ciosy znajdując się od strony głowy ofiary, ustawionej wówczas poziomo bądź pochylonej. Bardzo prawdopodobnym prze-biegiem zdarzenia mogło być zadawanie ciosów ofierze leżącej, co pozwala wytłumaczyć prawie jednakowy kie-runek poszczególnych urazów i ich lokalizację po tej samej stronie głowy. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby moż-liwe było zadanie trzech (co najmniej, biorąc pod uwagę wspomniane uszkodzenia części twarzowej) ciosów stoją-cemu człowiekowi bez zasadniczej zmiany położenia jego głowy względem napastnika, skoro już pierwszy z nich musiał pozbawić go przytomności, a być może także życia.
Ponadto warto także zwrócić uwagę na fakt, że poza wie-lokrotnymi urazami głowy brak jest śladów ran zadanych w pozostałą część ciała (przynajmniej takich, które spo-wodowałyby uszkodzenia kości), na przykład powstałych w wyniku próby zasłonięcia głowy przed ciosem. Ocena ta jest wiarygodna, bowiem jak już wcześniej zaznaczono, szkielet charakteryzuje się bardzo dobrym stanem zachowa-nia. Brak uszkodzeń kości pozostawionych przez zwierzęta (np. śladów zębów na zachowanych kościach dystalnych części kończyn) oraz zachowany układ anatomiczny wszyst-kich okolic szkieletu w jamie grobowej wskazują, że zwłoki zostały w niedługim czasie po śmierci osobnika pochowane.
Podsumowanie
Badania paleopatologiczne i medyczno -sądowe dostar-czają obiektywnych dowodów zadanych urazów, często pozwalają na przybliżenie rodzaju użytego narzędzia,
Ryc. 7. Częściowo rozcięta prawa głowa żuchwy (A) i odłamany wyrostek dziobiasty (B)
Fig. 7. Partially severed right mandibular head (A) and fractured coronoid process (B)
Ryc. 8. Zbliżenie urazów od strony jamy mózgoczaszki (A – uraz na kości ciemieniowej, B – uraz na kości czołowej i okolicy pterion). Widoczne odłamania blaszki wewnętrznej kości oraz promieniście rozchodzące się pęknięcia od końća
szczeliny do urazu zlokalizowanego na kości ciemieniowej Fig. 8.A close-up view from the cranial cavity (A – lesion of the parietal bone;
lesion of the frontal bone and pterion) showing fractures of the inner table of the skull and fractures radiating from the end of the fissure to the lesion
located in the parietal bone Ryc. 6. Odcięty wyrostek sutkowaty prawej kości skroniowej
Fig. 6. Severed mastoid process of the right temporal bone
zasięgiem trzech opisanych urazów, dowodzą występowa-nia dodatkowych obrażeń zlokalizowanych w obrębie nie-zachowanej części twarzowej, które spowodowały jej roz-fragmentowanie. Żaden z opisanych urazów nie wykazuje jakichkolwiek śladów procesów naprawczych (gojenia). Jest to oczywiste, biorąc pod uwagę ich rozległość oraz fakt, że dwa z nich musiały doprowadzić do poważnych obra-żeń mózgu, trzeci natomiast mógł zagrażać uszkodzeniem głównych naczyń krwionośnych szyi. Można więc przy-jąć, że były one bezpośrednią przyczyną śmierci osobnika.
Charakterystyczne ślady pozostawione przez użyte narzę-dzie na brzegach rozciętych kości (zwłaszcza przebieg rys
106 WIESŁAW LORKIEWICZ, IWONA TEUL, IRENEUSZ MARCHELAK, LUBOMIRA TYSZLER zwykle również wskazują czy miały one charakter
przy-padkowy, czy też powstały w wyniku intencjonalnego dzia-łania (agresji międzyludzkiej). Czasem mogą one zresztą stanowić główne źródło informacji na temat zjawisk spo-łecznych z przeszłości, które są trudno uchwytne w inny sposób. Dobrym przykładem może być zmieniający się w świetle gromadzonych obecnie danych osteologicznych dotąd pokojowy raczej obraz społeczeństw neolitycznych [5] bądź odkryty w Crow Creek w Południowej Dakocie dowód zbiorowej eksterminacji całej populacji, pochodzący z okresu poprzedzającego kontakt z Europejczykami, co pod-waża przyjmowany do tej pory pogląd o ograniczeniu w tej części świata masowych konfliktów o charakterze wojen do społeczności na wyższym niż plemienny stopniu roz-woju [17]. Niektórzy podkreślają także względnie większą odporność danych osteologicznych na trudności interpreta-cyjne w porównaniu z innymi typami źródeł, ze względu na możliwość ich odniesienia do współczesnej praktyki badań medyczno -sądowych [18].
Opisany szkielet nosi ślady urazów powstałych peri mor‑
tem, będących najprawdopodobniej przyczyną śmierci osoby, do której należał (ostrożność tego stwierdzenia wynika jedynie z niemożności wskazania, czy osobnik przed ich otrzymaniem nie został uśmiercony w inny sposób, nie pozo-stawiający śladów na kościach, a nie z wątpliwości odno-śnie do śmiertelnego charakteru samych urazów). W sferze przypuszczeń musi pozostać charakter zdarzenia, którego są one śladem. Jak już zaznaczono, nie wydaje się, aby powstały w wyniku konfrontacji „twarzą w twarz”. Dodat-kową przesłanką popierającą taką opinię, poza opisanymi powyżej cechami uszkodzeń, jest ich lokalizacja po prawej stronie czaszki. Ponadto, ograniczenie urazów wyłącznie do głowy ofiary, ich wielokrotność (wręcz „zbędna” z punktu widzenia zamierzonego efektu – pozbawienia życia: część z nich zadano osobie w stanie agonalnym lub już martwej), sugerują wysoką determinację lub poziom agresji napast-nika. Należy zaznaczyć, że analiza paleopatologiczna była w dużym stopniu ułatwiona dostarczeniem szkieletu nie oczyszczonego z resztek podłoża, w którym zalegał. Doty-czy to zwłaszcza czaszki: już sama obserwacja lokaliza-cji stopniowo odsłanianych fragmentów kości wykluczała pośmiertny, przypadkowy charakter ich uszkodzeń.
Piśmiennictwo
Ubelaker D.H.
1. : Human skeletal remains. Excavation, analysis, inter-pretation. Taraxacum, Washington 1989.
White T.D., Folkens P.A.
2. : The human bone manual. Academic Press,
New York 2005.
Kempińska -Podhorecka A., Knap O., Parafiniuk M.
3. : Metody
krymi-nalistyczne w archeologii – współpraca Zakładu Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej z Muzeum Archeologicznym w Gdań-sku. Ann Acad Med Stetin. 2007, 53, Suppl. 2, 113–121.
Raul J.S., Ludes B., Willinger R.
4. : Differential diagnosis of skeletal
inju-ries. In: Skeletal trauma. Identification of injuries resulting from human rights abuse and armed conflict. Eds: E.H. Kimmerle, J.P. Baraybar.
CRC Press, New York 2008, 21–93.
Schulting R., Wysocki M.
5. : ‘In this Chambered Tumulus were Found
Cleft Skulls …’: an assessment of the evidence for cranial trauma in the British Neolithic. Proc Prehist Soc. 2005, 71, 107–138.
Berryman H.E., Haun S.J.
6. : Applying forensic techniques to interpret cranial fracture patterns in an archaeological specimen. Int J Osteoarch.
1996, 6, 2–9.
Jurmain R.
7. : Stories from the skeleton. Behavioral reconstruction in human osteology. Gordon and Breach Publishers, Amsterdam 1999.
Alvrus A.
8. : Fracture patterns among the Nubians of Semna South, Sudanese Nubia. Int J Osteoarch. 1999, 9, 417–429.
Smith M.O.
9. : Beyond palisades: the nature and frequency of late prehi-storic deliberate violent trauma in the Chickamauga Reservoir of East Tennessee. Am J Phys Anthropol. 2003, 121, 303–318.
Ingelmark B.E.
10. : The skeletons. In: Kungliga Vitterhets historie och antik-vitets akademien. Ed. B. Thordeman. Stockholm 1939, 149–209.
Willey P.
11. : Prehistoric warfare on the Great Plains: skeletal analysis of the Crow Creek massacre victims. Garland Publishing, New York 1990.
Cuhna E., Silva A.M.
12. : War lesions from the famous Portuguese medieval Battle of Aljubarrota. Int J Osteoarch. 1997, 7, 595–599.
Workshop of European Anthropologists. Recommendations for age and 13.
sex diagnoses of skeletons. J. Hum. Evol., 1980, 9, 517–549.
Szilvássy J.
14. : Alterdiagnose am Skelett. In: Anthropologie. Handbuch der vergleichenden Biologie des Menschen. Ed. R. Knußmann. Gustav Fischer, Stuttgart -New York 1988, 421–444.
Rösing F.W.
15. : Körperhöhenrekostruktion aus Skelettmaßen. In: Anthro-pologie. Handbuch der vergleichenden Biologie des Menschen. Ed.
R. Knußmann. Gustav Fischer, Stuttgart -New York 1988, 586–600.
Vančata V.
16. : Reconstruction of body height, body mass and body shape in fossil and historical human populations. In: Nowe techniki i tech-nologie badań materiałów kostnych. Eds: J. Charzewski, J. Piontek.
AWF Warszawa, Warszawa 2000, 11–34.
Cook D.C., Powell M.L.
17. : The evolution of American paleopathology.
In: Bioarchaeology. The contextual analysis of human remains. Eds:
J.E. Buikstra, L.A. Beck. Elsevier Inc., San Diego 2006, 281–322.
Owens L.S.
18. : Craniofacial Trauma in the Prehispanic Canary Islands.
Int J Osteoarch. 2007, 17, 465–478.
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2011, 57, 3, 107–117
ELŻBIETA CIESIOŁKIEWICZ, WŁODZIMIERZ MAJEWSKI