W 1980 r. rozwiązano senat, na którego miejsce powołano Radę Prezydenc-ką. W jej skład weszli przedstawiciele Koloredów i Azjatów. Pierwszy raz grupy te dopuszczono do współdecydowania. W 1984 r. przyjęto nową konstytucję, na mocy której utworzono trzyizbowy parlament. Poszczególne izby gromadziły bia-łych, kolorowych i azjatyckich deputowanych. Powstał wielorasowy rząd, który był wybierany przez wielorasowych elektorów. Afrykanom przyznano możliwość udziału we władzach lokalnych. Reforma ta nie zadowoliła żadnej ze stron. Szcze-gólne niezadowolenie wyrażała ludność afrykańska91.
We wrześniu 1984 r. Pieter Willem Botha (1916–2006) wybrany został na prezydenta RPA. Około połowy 1986 r. rządowi udało się opanować siłą sytuację, cena tego była jednak ogromna. Zagraniczni inwestorzy pospiesznie wycofywali swoje kapitały, zaostrzono sankcje gospodarcze wobec RPA, miejscowy pieniądz (rand) znacznie stracił na wartości, banki południowoafrykańskie przestały udzie-lać kredytów. Niektórzy afrykanerscy politycy, przedsiębiorcy i intelektualiści wy-jeżdżali za granicę, by wspólnie z liderami ANC szukać dróg wyjścia z politycznego impasu. W Natalu wybuchła nieomal otwarta wojna pomiędzy zwolennikami In-katha Freedom Party – IFP [Partia Wolności Inkathy]92 i ANC, ponieważ oba ugru-powania próbowały umocnić swą pozycję wyborczą, przewidując rychłe zmiany na scenie politycznej. We wrześniu 1989 r. pojawiło się nowe zagrożenie ze strony afrykanerskiej skrajnej prawicy, prezydent Botha musiał pod naciskiem własnych ministrów ustąpić ze stanowiska. W przededniu wyborów do parlamentu wymu-szonych niemożnością uzyskania poparcia w izbie Kolorowych Partia Narodowa znalazła się „na rozdrożu”. Dalsze reformy miały miejsce w latach 1984–1986.
90 Szerzej: L. Thompson, op. cit., s. 213–220.
91 M. Leśniewski, Partia Narodowa a demontaż apartheidu, „Mówią Wieki” 2004, nr 11, s. 24–25.
92 Inkatha założona ok. 1975 r. jako Inkatha National Cultural Liberation Movement została utworzona przez zuluskiego polityka Mangosuthu Gatshę Butheleziego. W 1990 r. organizacja przekształ-ciła się w radykalną Inkatha Freedom Party. Szerzej: http://www.ifp.org.za/index.htm (22.08.2012).
51
Postanowiono znieść te ograniczenia, które uznawano za mniej istotne dla apar-theidu, w tym obowiązek noszenia dowodów osobistych, zakaz tworzenia orga-nizacji społeczno-politycznych, mieszanych małżeństw i stosunków seksualnych, wykonywania zawodów wymagających wyższych kwalifikacji, zaprzestano stoso-wania segregacji terytorialnej i tzw. małego apartheidu – segregacji w miejscach publicznych. Ponieważ jesienią 1984 r. RPA objęta została falą zamieszek, wpro-wadzono w marcu następnego roku stan wyjątkowy, który z krótką przerwą trwał do 1990 r. Szacuje się, że w tym czasie w walkach i zamieszkach zginęło ok. 19 tys. osób93. Sytuacja ta nie zahamowała reform. W sierpniu 1989 r. ze względów zdrowotnych urząd złożył prezydent Pieter W. Botha. Jego miejsce zajął Frederik Willem de Klerk (ur. 1936 r.)94, transwalski lider Partii Narodowej, który zwycię-żył w wyborach, uzyskując dzięki hasłom bliżej niesprecyzowanych reform dużą przewagę nad rywalami. Wykształcony i pewny siebie de Klerk należał do nowe-go pokolenia Afrykanerów, którzy wychowali się w epoce apartheidu, ale zaczęli kwestionować założenia tego systemu. Ponieważ de Klerk reprezentował interesy białej mniejszości, wielu Południowoafrykanów wątpiło, czy zdecyduje się on na istotniejsze zmiany. Kraj nie mógł jednak dłużej utrzymywać apartheidu w coraz bardziej wrogim świecie, borykając się równocześnie z osłabioną gospodarką i ol-brzymimi kosztami wojny z partyzantami South West Africa Peopleʼs Organization – SWAPO [Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej]. Na inauguracyjnej sesji parlamentu w 1990 r. de Klerk ogłosił zamiar likwidacji apartheidu i zapo-wiedział daleko idące reformy polityczne. Zamierzał je wprowadzać ostrożnie, konsultując każdy krok z liderami ANC. 11 lutego 1990 r. uwolnił bezwarunkowo Nelsona Mandelę, ostatniego z uwięzionych przywódców Kongresu, który spędził w więzieniu 27 lat. Była to decyzja o wymiarze historycznym, ponieważ pokazy-wała światu, dla którego Mandela stał się symbolem walki ze złem apartheidu, że nowe władze rzeczywiście pragną zmian. Sześć tygodni później de Klerk wy-cofał także wojska z Afryki Południowo-Zachodniej, co od ponad 40 lat budziło protesty na arenie międzynarodowej i osobiście wziął udział w obchodach uzy-skania niepodległości przez ten kraj. De Klerk znalazł w pragmatycznym Mandeli świetnego partnera. Otwierając posiedzenie parlamentu w lutym 1990 r., prezy-dent oświadczył, że rząd zamierza dyskutować o nowej konstytucji, przyznającej równe prawa wszystkim obywatelom. Zniesiono zakaz działalności opozycyjnych organizacji politycznych, a afrykańskich przywódców wypuszczono z więzień lub zezwolono im na powrót z emigracji. Wybuchające raz po raz zamieszki wciąż jednak przypominały, że zreformowanie państwa nie będzie łatwe.
20 grudnia 1991 r. rozpoczęto formalne rozmowy między najważniejszy-mi ugrupowanianajważniejszy-mi politycznynajważniejszy-mi RPA o przyszłości politycznej kraju. W ramach Convention for a Democratic South Africa – CODESA [Konwencja na rzecz
93 M. Leśniewski, op. cit., s. 28.
94 Działania na rzecz zniesienia apartheidu przyniosły F. W. de Klerkowi Pokojową Nagrodę Nobla w 1993 r., wspólnie z Nelsonem Mandelą. Szerzej: A. Gąsowski, op. cit., s. 380–381 oraz http:// www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1993/klerk-bio.html (22.08. 2012).
Demokratycznej Południowej Afryki] w World Trade Centre w Kempton Park (w pobliżu międzynarodowego lotniska w Johannesburgu) do stołu obrad zasia-dło trzystu delegatów reprezentujących dwadzieścia organizacji i podmiotów politycznych oraz strona rządowa95.
27 kwietnia 1994 r. odbyły się pierwsze wolne wybory parlamentarne, w efekcie których władzę w RPA uzyskała czarna większość. Jeden z polityków określił owe wybory jako „kompletny chaos” – wiele kart do głosowania zaginęło, a oskarżenia o oszustwa i nadużycia były na porządku dziennym. Mimo to miliony ludzi, którzy nigdy dotąd nie mieli okazji wybierać swych przedstawicieli politycz-nych godzinami czekały cierpliwie w palącym słońcu, by oddać głos, w punktach wyborczych pojawiały się nawet stuletnie staruszki na wózkach inwalidzkich96. Białe kobiety stały w kolejce wraz ze swymi służącymi. Arcybiskup Desmond Tutu po oddaniu głosu w Kapsztadzie tańczył przed kamerami. Rozgłośnia radiowa w Johannesburgu zagrała What a Wonderful World Louisa Armstronga. Po 342 la-tach i 23 dniach rządy białej mniejszości zostały zakończone. ANC otrzymał 62,7% ogółu głosów. Było to jednak mniej niż 66,7%, które dałyby Kongresowi prawo do unieważnienia tymczasowej konstytucji. Wraz z wyborami parlamentarnymi od-były się wybory samorządowe. ANC wygrał w niemal wszystkich prowincjach (za wyjątkiem dwóch). NP uzyskała 20,4% głosów – wystarczająco dużo, by zagwa-rantować sobie reprezentację w rządzie. 10 maja 1994 r. Nelson Mandela, dawny więzień nr 466/64, został prezydentem. Stanowisko jednego z dwóch wiceprezy-dentów powierzono de Klerkowi97. Zwycięstwo i objęcie władzy okazało się być początkiem przebudowy państwowej RPA. Nowe władze stoją obecnie przed poważnymi problemami, takimi jak poprawa położenia materialnego nie-białych obywateli, łagodzenie konfliktów plemiennych, walka z bezrobociem, przestęp-czością pospolitą, morderstwami, korupcją oraz AIDS. Ważnym elementem okre-su transformacji stało się powołanie do istnienia instytucji, których zadaniem było rozliczenie okresu apartheidu w taki sposób, aby oddać sprawiedliwość jego ofiarom, a jednocześnie zapobiec ewentualnym działaniom odwetowym. Najważniejszą była Truth and Reconciliation Commission – TRC [Komisja Praw-dy i Pojednania]98, a inne to: Committee on Human Rights Violations [Komitet
95 Udziału w negocjacjach CODESA odmówiły trzy partie prawicowe, m.in.: Afrikaner
Weer-standsbeweging – AWB [Afrykanerski Ruch Oporu], a także trzy radykalne partie afrykańskie m.in.: PAC. Szerzej: A. Gąsowski, op. cit., s. 238–239.
96 Szerzej: C. Saunders (ed.), op. cit., s. 528–529.
97 De Klerk pozostał jeszcze do 1996 r. na stanowisku II wiceprezydenta (I wiceprezydentem został Thabo Mbeki). Por.: http://www.answers.com/topic/frederik-willem-de-klerk (22.08. 2012).
98 Prace Komisji Prawdy i Pojednania w RPA, rozpoczęte w 1996, trwały do końca maja roku 2001. Pod szyldem TRC działały trzy odrębne struktury: Komitet ds. Rażących Naruszeń Praw Czło- wieka, Komitet ds. Rehabilitacji i Odszkodowań oraz Komitet Amnestyjny. Powołano specjalną jed-nostkę dochodzeniową. Przesłuchania ofiar i postępowania amnestyjne odbywały się na sesjach wyjazdowych. Prowadzono je we wszystkich 11 oficjalnych językach RPA i dodatkowo w polskim. Wprawdzie Janusz Waluś, zabójca komunisty Chrisa Haniego, amnestii nie otrzymał, ale uszanowano jego prawo do składania zeznań w języku ojczystym.Oświadczenia przed Komitetem ds. Rażących
53
ds. Naruszania Praw Człowieka], Committee on Amnesty [Komitet ds. Amnestii] i Committee on Reparation and Rehabilitation [Komitet ds. Reparacji i Rehabilita-cji] czy Restitution of Land Rights Act [Akt o zwrocie majątków ziemskich].