Katedra i Zakład Radiologii Ogólnej i Stomatologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Grażyna Wilk
1 Katedra i Klinika Chirurgii Dziecięcej i Onkologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie ul. Unii Lubelskiej 1, 71-252 Szczecin
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Irena Latawiec-Mazurkiewicz
Summary
Introduction: The objective of the work was to assess the suitability of digital radiography with the option of tomosynthesis for the purpose of mineralization of bone, grafted to the alveolar cleft fi ssure. Moreover the assessment of the infl uence of the patients age on the operation date on the transplanted bone mineralization degree was carried out. Furthermore, an attempt to compare the density of the transplanted bone to the density of the bone on the opposite side was taken on the basis of pantomographs. Addition-ally, the level of oral cavity hygiene and its infl uence on mineralization of the bone transplant were discussed.
Material and methods: 27 patients with complete cleft lip and palate, who underwent operation of autogenic bone graft to alveolar process were investigated. During clinical examination, information about the patients age on their operation date were collected, and DMF and OHI indicators were defi ned. Control digital intraoral X-rays of all patients aimed at the cleft area were taken. Additionally, conventional pantomographs of 18 patients for orthodontic indications were taken. Relative values of the grafted and healthy bones were defi ned on the basis of the intraoral and pantomographic images with the use of software Digora (Soredex).
Results: The relative density of bone grafts, whose range was established by the means of the tomosynthesis option, and which was obtained through the analysis, was 87.8 and in the healthy bone (adjacent to transplant) – 149.2. The values of relative thickness of the transplanted and healthy
bones were established on the basis of pantomographs and proved to be lower than those obtained with the intraoral images. A statistical analysis of the intraoral images showed a substantial difference between the established values of the healthy and transplanted bones. In addition, the depend-ence between the degree of mineralization and the patients age on the day of the operation was observed. It was proven that the younger the patient was on that day, the higher the transplanted bone thickness was. Based on average values of DMF and OHI indicators, a high intensivity of caries was found in 78.3% , a good hygienic condition of the oral cavity in 78.3% and a satisfactory value in 21.7% of the cases.
Conclusions: 1. Mineralization of the bone grafts to alveo-lar fi ssure, based on relative bone thickness obtained by use of an intraoral digital X-rays, differes signifi cantly from the healthy bone. 2. Relative density of the bone grafts is highly dependent on the patient’s age on the day of the operation: the younger the patient is, the better mineralization of the bones is. 3. Digital radiography with the option of tomosynthesis is very useful for establishing the scope of the bone grafts and, indirectly, for assessment of its mine ralization. 4. Pan-tomography is not useful for assessment of density of bone grafts of cleft patients. 5. Cleft palate patients were found to have a good hygienic level and a high intensivity of caries. 6.
A lowered relative thickness of bone grafts and a higher value of DMF indicator were observed in female patients.
K e y w o r d s: cleft palate – bone grafting – bone density – digital radiography.
BADANIE PRZESZCZEPU KOSTNEGO U PACJENTÓW Z ROZSZCZEPAMI WYROSTKA 67
Streszczenie
Wstęp: Przeszczepy kości do szczeliny rozszczepu wyrostka zębodołowego stanowią jeden z etapów lecze-nia pacjentów z wadą rozszczepową twarzy. Do ich oceny stosuje się przede wszystkim zdjęcia wykonywane techniką konwencjonalną, które pozwalają jedynie na ocenę jakości kości bez jej oceny ilościowej. Takie możliwości stwarza radiografi a cyfrowa, w związku z czym postanowiono oce-nić jej przydatność do badań mineralizacji przeszczepów kości. Ponadto podjęto próbę porównania gęstości przeszcze-pionej kości z gęstością kości po stronie przeciwległej na podstawie zdjęć pantomografi cznych oraz oceniono wpływ wieku pacjenta w dniu operacji oraz higieny jamy ustnej na stopień przeszczepionej kości.
Materiał i metody: Zbadano 27 pacjentów z całkowitym rozszczepem wargi, wyrostka zębodołowego oraz podnie-bienia, którzy przeszli operację przeszczepu kości do ubytku wyrostka zębodołowego. Podczas badania klinicznego ze-brano informacje odnośnie wieku chorych w dniu zabiegu oraz obliczono wskaźniki próchnica, ubytek, wypełnienie (PUW) i OHI. Pacjentom wykonano kontrolne cyfrowe zdjęcie wewnątrzustne, celowane na okolicę przeszczepu oraz konwencjonalne zdjęcie pantomografi czne. Względne wartości gęstości przeszczepionej i zdrowej kości wyzna-czono za pomocą oprogramowania Digora.
Wyniki: Uzyskana na podstawie analizy zdjęć wewnątrz-ustnych względna gęstość przeszczepionej kości wynosi 87,8, zaś zdrowej (sąsiadującej z przeszczepem) – 149,2. Wartości względnej gęstości przeszczepionej i zdrowej kości wyzna-czone na podstawie zdjęć pantomografi cznych okazały się być niższe w porównaniu z wyznaczonymi na zdjęciach wewnątrzustnych. W oparciu o średnie wartości wskaźnika PUW i OHI stwierdzono wysoką intensywność próchnicy badanych pacjentów oraz dobry stan higieny jamy ustnej.
Wnioski: Stwierdzono przydatność radiografi i cyfrowej do badań mineralizacji przeszczepionej kości oraz zależność stopnia mineralizacji przeszczepu od wieku chorego w dniu operacji. Wykazano również negatywny wpływ wysokiego PUW na względną gęstość kości przeszczepionej u kobiet.
H a s ł a: rozszczep podniebienia – przeszczep kości – gęstość kości – radiografi a cyfrowa.
Wstęp
Rozszczep wargi i/lub podniebienia jest jedną z najczę-ściej występujących wad rozwojowych w populacji ludzkiej.
Charakteryzuje się brakiem ciągłości anatomicznej i niedo-rozwojem tkanek w obrębie wargi, wyrostka zębodołowego i podniebienia [1].
Leczenie wady rozszczepowej twarzy jest często wie-loetapowe, wieloletnie oraz wymagające udziału wielu spe-cjalistów [2, 3]. Polega ono na stopniowym przywróceniu ciągłości anatomicznej i prawidłowej czynności
rozszcze-pionych struktur oraz stymulowaniu harmonijnego wzro-stu twarzy poprzez długotrwałą rehabilitację. Szczególnie trudne jest leczenie pacjentów dotkniętych całkowitym rozszczepem wargi, wyrostka zębodołowego i podniebienia (cleft lip palate – CLP) ze względu na wielokierunkowość zaburzeń anatomicznych i czynnościowych [4, 5]. W celu ujednolicenia i ułatwienia prowadzenia postępowania lecz-niczego u tych pacjentów ustalono ramowy plan leczenia, który obejmował: leczenie ortodontyczne, chirurgiczne, laryngologiczne, foniatryczne i logopedyczne.
Jednym z etapów leczenia chirurgicznego pacjentów dotkniętych CLP jest rekonstrukcja ubytków kostnych w obrębie wyrostka zębodołowego szczęki, które pozostają pomimo przeprowadzanych wcześniej operacji. W celu ich zamknięcia wykonywane są zabiegi osteoplastyki polega-jące na przeszczepie kości autogennej. W zależności od okresu, w którym są one wykonywane, można je podzielić na: pierwszorzędowe (pierwotne), drugorzędowe (wtórne) i trzeciorzędowe (późne).
W ośrodku szczecińskim za standardową metodę osteoplastyki, głównie ze względu na brak hamującego wpływu na wzrost szczęki, uznano wtórne przeszczepy kości (zarówno wczesne, jak i późne) [6, 7, 8]. Zabiegi te wykonywane są w fazie uzębienia mieszanego, tj. w wieku 7–12 lat. Czas ich wykonania zależy od obecności lub braku zawiązka siekacza bocznego w sąsiedztwie szczeliny roz-szcze pu. Przy potwierdzonym radiologicznie wykształceniu połowy długości korzenia siekacza (ok. 6.–7. r.ż.), wyko-nywany jest przeszczep wczesny. Przy aplazji bocznego siekacza pod uwagę brany jest stopień wykształcenia kła.
Gdy jego korzeń osiąga ½–⅔ długości, zalecany jest prze-szczep późny (ok. 12. r.ż.) [9, 10]. Zabiegi przeprowadzane w tym okresie umożliwiają wyrzynanie się zębów stałych (siekacza bocznego po 7. r.ż. i kła w ok. 12. r.ż.) poprzez przeszczep, a także ortodontyczne ich przesuwanie. Dzięki nim uzyskuje się podparcie zębów sąsiadujących ze szcze-liną, poprawę zarysu wyrostka zębodołowego, stabilizację łuku zębowego, zwłaszcza w rozszczepach obustronnych, a także stwarza możliwośc implantacji. Ponadto wypełnienie ubytku przeszczepem kostnym poprawia profi l i symetrię twarzy poprzez podniesienie podstawy nozdrza po stronie operowanej, powoduje lepszą wymowę i umożliwia pra-widłową higienę jamy ustnej [7, 11, 12]. Do wykonywania przeszczepów wykorzystywana jest najczęściej autogenna kość gąbczasta z talerza kości biodrowej, choć stosowane są również przeszczepy z żebra, piszczeli, bródki oraz kości podstawy czaszki [13].
Zabieg przeszczepu kości do szczeliny wyrostka zębodo-łowego szczęki przebiega dwuetapowo i polega na pobraniu płata okostnej o powierzchni ok. 2 cm2 oraz 5–6 cm³ wiórów kości gąbczastej z talerza kości biodrowej. W drugim etapie operacji obnaża się krawędzie kostne szczeliny, odtwarza dno ubytku poprzez zszycie błony śluzowej od strony pod-niebiennej. Ubytek wypełnia się szczelnie wiórami kości gąbczastej, modelując kształt wyrostka zębodołowego i po-krywa pobranym płatem okostnej, a następnie błoną śluzową
68 TERESA MIKOŁAJCZAK, GRAŻYNA WILK, ELŻBIETA GAWRYCH
przedsionka wargi górnej. Dzięki połączeniu przeszczepu kości gąbczastej z przeszczepem opłata okostnej uzyskuje się szybszą rewaskularyzację i nowotworzenie przeszczepio-nej kości, a ponadto stwarza się dodatkowe zabezpieczenie wszczepu przed zakażeniem [6, 7]. Początkowo wszczepiony fragment kości ulega resorpcji. W obrazie radiologicznym widoczna jest wówczas osteoliza, co utrudnia rentgenow-ską ocenę przeszczepu oraz różnicowanie pomiędzy jego fi zjologiczną resorpcją a odrzuceniem [14].
Do oceny wyników przyjęcia się przeszczepionej kości niezbędne jest przeprowadzanie badań radiologicznych.
W tym celu najczęściej stosowane są konwencjonalne zdjęcia rentgenowskie, a wśród nich zdjęcia wewnątrzustne (zębo-we i zgryzo(zębo-we), pantomografi czne oraz cefalometryczne.
Główną zaletą zdjęć konewncjonalnych jest krótki czas potrzebny do ich uzyskania, stosunkowo niewielka daw-ka promieniowa oraz łatwy dostęp [7, 15, 16, 17]. Rozwój metod diagnostyki rentgenowskiej doprowadził do powsta-nia radiografi i cyfrowej, dzięki której możliwe stało się wykonywanie większej liczby zdjęć przy wykorzystaniu minimalnej dawki promieniowania rentgenowskiego [18, 19]. Dla potrzeb stomatologii opracowano wiele różnych systemów obrazowania produkowanych przez kilka fi rm.
Każdy z nich składa się z tych samych elementów: generato-ra promieniowania rentgenowskiego, czujnika rejestrującego oraz przetwarzającego obraz, komputera i drukarki [18].
Źródło promieniowania stanowią aparaty rentgenowskie wyposażone w generatory o bezpiecznych parametrach, dzięki czemu wyeliminowana zostaje duża część fotonów promieniowania miękkiego, nieprzydatnego w diagnostyce, co umożliwia zmniejszenie czasu naświetlania nawet do 0,02 sekundy [20]. Do odbioru i przetwarzania promieniowania w systemach cyfrowych zastosowano dwie różne koncep-cje. Jedna z nich wykorzystuje półprzewodnik krzemowy o sprzężeniu ładunkowym CCD (charge coupled device), druga – fosfor magazynujący promieniowanie PSP [19, 21, 22]. W zależności od tego, który z detektorów zostanie użyty do uzyskania obrazu, mówi się o dwóch systemach: bez-pośrednim (wykorzystującym czujnik CCD) i bez-pośrednim (wykorzystującym czujnik PSP) [19, 21, 22, 23, 24].
Kolejnym elementem każdego systemu do radiografi i cyfrowej są urządzenia umożliwiające wizualizację otrzy-manego obrazu. Do tego celu służą: komputer, monitor o dużej rozdzielczości, odpowiednie oprogramowanie i drukarka [19, 25]. Prezentacja obrazów pochodzących z detektora na ekranie monitora oparta jest na matrycy pikseli. Obraz przedstawiany jest w postaci 8-bitowej, co daje 28, czyli 256 poziomów szarości. Każdemu z pikseli rentgenowskiego obrazu cyfrowego przyporządkowana jest zatem liczba między 0 a 255 odpowiadająca danemu poziomowi szarości, który to proporcjonalny jest do ilości pochłoniętego promieniowania rentgenowskiego. Maksy-malna wartość {255} odpowiada bieli, miniMaksy-malna zaś {0}
czerni na ekranie monitora [19, 24, 26].
Największą zaletą radiografi i cyfrowej okazała się być możliwość rozdzielenia funkcji zapisu i
odtwarza-nia obrazu poprzez zmianę rozkładu wartości szarości.
Dzięki temu możliwe stały się: regulacja jasności i kon-trastu obrazu, zamiana negatyw–pozytyw, zastosowa-nie koloru, a także zmiana sposobu prezentacji obrazu poprzez powiększanie, pomniejszanie bądź obracanie.
Radiografi a cyfrowa umożliwia również dokonywanie różnego rodzaju pomiarów oraz stosuje specjalne fi ltry w celu np. zwiększenia ostrości obrazu [18, 20, 21, 22, 23, 27]. Szczególnie przydatną formą zastosowania ko-loru jest tomosynteza. Ta opcja oprogramowania polega na uwypukleniu jednym kolorem pikseli o tym samym poziomie szarości (o tej samej gęstości optycznej). Pozwa-la to uwidocznić i ocenić zasięg zmian patologicznych, co znajduje zastosowanie diagnostyczne we wszystkich dziedzinach stomatologii.
Bardzo istotnym narzędziem programów radiografi i cyfrowej, które może zrewolucjonizować sposób diagno-styki w radiologii stomatologicznej jest funkcja pomiaru gęstości tkanek. Pozwala ona w sposób wiarygodny i obiek-tywny, niezależnie od percepcji osoby badającej, dokonać pomiarów radiodensytometrycznych, które polegają na pomiarze poziomu skali szarości każdego analizowanego piksela i informują jak duża część promieniowania rentge-nowskiego została pochłonięta przez badany obiekt podczas projekcji. Pomiary takie są powtarzalne i mogą służyć do monitorowania postępów leczenia, bez narażania pacjenta na dodatkowe uciążliwości [28, 29, 30].
Zalety radiografi i cyfrowej powodują, że staje się ona coraz bardziej popularna i powoli zastępuje konwencjonalne metody diagnostyki radiologicznej nie tylko w stomato-logii [28, 29, 31]. W dostępnym piśmiennictwie polskim i zagranicznym brak jest jednak doniesień na temat jej za-stosowania do oceny przeszczepów kostnych u pacjentów z rozszczepami wyrostka zębodołowego. Brak jest również publikacji o ewentualnej przydatności pantomografi i do oceny gęstości przeszczepionej kości.
W związku z tym postanowiono:
1. Ocenić mineralizację kości przeszczepionej do szcze-liny rozszczepu wyrostka zębodołowego w oparciu o war-tości względnej gęswar-tości kości wyznaczonej na podstawie cyfrowego zdjęcia wewnątrzustnego.
2. Ocenić wpływ wieku pacjenta w dniu operacji na stopień mineralizacji przeszczepionej kości w oparciu o analizę wartości względnej gęstości kości wyznaczonej na podstawie cyfrowego zdjęcia wewnątrzustnego.
3. Ocenić przydatność opcji tomosyntezy do badań mineralizacji przeszczepu.
4. Ustalić czy pantomografi a może być przydatna do oceny gęstości przeszczepionej kości u pacjentów z rozszcze-pami wyrostka zębodołowego.
5. Ocenić poziom higieny jamy ustnej oraz intensyw-ność próchnicy pacjentów z rozszczepem wyrostka zębo-dołowego.
6. Ocenić związek pomiędzy stanem higieny jamy ust-nej a mineralizacją przeszczepu kości u pacjentów z rozszcze-pem wyrostka zębodołowego.
BADANIE PRZESZCZEPU KOSTNEGO U PACJENTÓW Z ROZSZCZEPAMI WYROSTKA 69
Materiał i metody
W okresie od kwietnia 2004 r. do lutego 2006 r. w Ka-tedrze i Zakładzie Radiologii Ogólnej i Stomatologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie (PAM), w Zakładzie Stomatologii Ogólnej PAM oraz w Zakładzie Ortodoncji PAM zbadano pacjentów z całkowitym rozszcze-pem wargi, wyrostka zębodołowego oraz podniebienia.
U pacjentów tych w latach 1997–2005 wykonano opera-cje przeszczepu autogennej kości gąbczastej wraz z płatem okostnej, pobranej z talerza biodrowego do ubytku wyrostka zębodołowego w Klinice Chirurgii Dziecięcej PAM.
Badaną grupę stanowiło 27 chorych w wieku 12–28,5 lat, w tym 10 (37,5%) kobiet oraz 17 (62,5%) mężczyzn. Ze względu na osteolizę przeszczepionej kości, którą stwierdzono w oparciu o badanie kliniczne, oraz cyfrowe wewnątrzustne zdjęcie rentgenowskie, z badań wykluczono 4 pacjentów.
Ostatecznie analizowaną grupę stanowiło 23 pacjentów, w tym 43,5% kobiet oraz 56,5% mężczyzn. Całkowity jed-nostronny rozszczep wargi, wyrostka zębodołowego i podnie-bienia stwierdzono u 69,6% badanych (30,4% u kobiet i 39,1%
u mężczyzn), spośród których 52,2% miało rozszczep po stronie lewej, a 17,4% po stronie prawej. Całkowity obustronny rozszczep wargi, wyrostka zębodołowego i podniebienia miało 30,4% pacjentów (13% kobiet i 17,4% mężczyzn). W grupie 23 zbadanych chorych wykonano 25 operacji przeszczepów kości do ubytku wyrostka zębodołowego.
Wszystkim pacjentom wykonano badanie stomatologicz-ne, podczas którego uzyskano informacje odnośnie wieku chorych w dniu zabiegu, wyznaczono różnicę czasu, jaki upłynął pomiędzy operacją a badaniem oraz oznaczono wskaźnik próchnica, ubytek, wypełnienie (PUW) – zęby stałe, jak również uproszczony wskaźnik higieny jamy ust-nej (OHI). Na podstawie tych wskaźników wyznaczono intensywność próchnicy oraz oceniono higienę jamy ustnej pacjentów. Ponadto pacjentom wykonano kontrolne zdjęcia wewnątrzustne okolicy przeszczepu. W tym celu zastoso-wano aparat RTG 765DC fi rmy Gendex, o parametrach 70 mV, 8 mA, ogniskowej 0,4 mm i czasie naświetlania 0,08 s. Do uzyskania obrazu cyfrowego użyto czujnika z wmon-towaną kamerą CCD. Czujnik przetwarzał obraz analogo-wy na cyfroanalogo-wy, a dzięki współpracy z systemem Visualix HDI generował na ekranie monitora obraz o rozdzielczości 20 pikseli/mm. Czujnik CCD o wymiarach 20 × 30 × 4,7 mm w jednorazowej folii ochronnej umieszczano w jamie ustnej pacjenta, tak jak do wykonania zdjęcia zgryzowego (czuj-nik znajdował się po stronie badanej szczeliny rozszcze-pu, powierzchnią aktywną zwrócony do podniebienia, zagryziony przez pacjenta tak, aby wystawał 1 mm spoza brzegów siecznych siekacza centralnego, bocznego i kła), tubus lampy ustawiano pod kątem 65° w pionie, a wiązkę centralną kierowano na okolicę rozszczepu. U 18 pacjentów ze wskazań ortodontycznych wykonano dodatkowo zdjęcia pantomografi czne. Do badań użyto aparatu Rotograph 230 eur fi rmy Villa Systemi Medicali o parametrach 85 kV, 10 mA i czasie ekspozycji 15 s, dzięki któremu uzyskiwano
Ryc. 1. Pomiary gęstości kości na zdjęciu wewnątrzustnym w obrębie 4 obszarów: na granicy mezialnej i dystalnej przeszczepu (kolor niebieski),
w środku przeszczepu (kolor biały) i w miejscu zdrowej kości (kolor różowy). Kolor zielony – zasięg przeszczepu kostnego Fig. 1. Measurements of bone density in the intraoral image limited to 4 areas: at the mesial and distal border of the graft (blue colour), in the middle of the graft (white colour), in the place of a healthy bone (pink
colour). Green colour – the range of the bone grafting
Ryc. 2. Sposób wykreślenia linii pomiaru względnej gęstości przeszczepionej kości na zdjęciu pantomografi cznym. Pomiar liniowy wraz z profi lem gęstości zaznaczono kolorem zielonym, linie pomocnicze
– żółtym i czerwonym
Fig. 2. The manner of drawing of realtive density measurment line of a grafted bone in the pantomographic image. Linear measurment and the profi le of density was marked in green, supprting lines in yellow and red
70 TERESA MIKOŁAJCZAK, GRAŻYNA WILK, ELŻBIETA GAWRYCH
obrazy konwencjonalne na fi lmach rentgenowskich. Podczas badań pacjentom zakładano fartuch ochronny o grubości 0,25 mm Pb w celu maksymalnego zmniejszenia szkodli-wego wpływu promieniowania. Otrzymane cyfrowe zdjęcia wewnątrzustne oraz konwencjonalne pantomografi czne (po zeskanowaniu) były analizowane w systemie Digora dla Windows 2.5 Rev. 0.
Pierwszym etapem oceny zdjęć wewnątrzustnych było wyznaczenie zasięgu wszczepu kostnego w obrębie wyrostka zębodołowego szczęki. W tym celu posłużono się tomosyn-tezą – opcją oprogramowania umożliwiającą zaznaczanie ob-szarów o tej samej wartości skali szarości (gęstości optycz-nej) za pomocą koloru zielonego, żółtego lub niebieskiego.
Kolejny etap stanowiły właściwe pomiary gęstości kości.
Dokonano ich wzdłuż linii wyznaczonej w odległości 1 mm od wierzchołka korzenia zęba znajdującego się najbliżej przeszczepu oraz w obrębie czterech obszarów, wielkości 1 mm² każdy: 1 – na granicy mezialnej przeszczepu, 2 – na granicy dystalnej przeszczepu, 3 – w środku przeszczepu, 4 – w miejscu zdrowej kości sąsiadującej z przeszczepem (ryc. 1). Wynik pomiaru przedstawiany był automatycznie w formie grafi cznej oraz liczbowej. Na zdjęciach pantomo-grafi cznych oceniano gęstość kości w badanej warstwie po stronie przeszczepu, a następnie porównywano z gęsto-ścią kości w podobnej warstwie u tego samego pacjenta po stronie nie objętej rozszczepem. Pomiarów gęstości kości dokonywano wzdłuż linii o długości 1 cm (pomiar liniowy) – rycina 2.
Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą programu statystycznego Statistica, stosując testy Shapi-ro–Wilka, t-Studenta, U Manna–Whitneya oraz obliczając współczynnik korelacji liniowej Pearsona (r) lub współczyn-nik korelacji rang Spearmana (rs). Dopuszczalne prawdopo-dobieństwo p błędu pierwszego rodzaju (poziom istotności testu) przyjęto na poziomie 0,05 (5%).
Wyniki
Wyniki badań zestawiono w tabelach 1–4. Z przepro-wadzonych badań wynika, że średnie względne wartości gęstości przeszczepionej kości wyznaczone na podstawie analizy cyfrowych zdjęć wewnątrzustnych wynosiły: na granicy mezialnej przeszczepu 121,4, na granicy dystalnej przeszczepu 121,5, w środku przeszczepu 87,8, zaś w miej-scu kości sąsiadującej z przeszczepem – 149,2. Otrzyma-ne wartości względOtrzyma-nej gęstości kości przeszczepioOtrzyma-nej oraz nieprzeszczepionej (po stronie nie obiętej rozszczepem) wyznaczone na podstawie analizy zdjęć pantomografi cznych wynosiły odpowiednio 79 i 121,3. Analiza statystyczna wy-kazała istotnie statystyczną różnicę pomiędzy wartościami względnej gęstości kości przeszczepionej i nieprzeszczepio-nej zarówno na zdjęciu wewnątrzustnym, jak i pantomogra-fi cznym. Ponadto badania wykazały, że wartość gęstości przeszczepionej kości koreluje ujemnie istotnie statystycznie z wiekiem pacjenta w dniu operacji (współczynnik korelacji
T a b e l a 1. Wartości średniej względnej gęstości przeszczepionej i zdrowej kości wyznaczone na podstawie analizy cyfrowych zdjęć
wewnątrzustnych wg skali szarości oprogramowania Digora T a b l e 1. Mean values of the relative density of the grafted and
healthy bone, detremined on the base of the analysis of digital
healthy bone, detremined on the base of the analysis of digital