Pytania ogólnie przyjmowane dziś za istotne i ważne w obszarze studiów nad przekładem są zasadniczo odmiennie od tych, które zadawano dwadzieścia lat temu. […]. Zdumiewające, kiedy spojrzeć wstecz, jak niedorzeczne okazują się dziś niektóre z pytań zadawanych dwadzieścia lat temu.
S. Bassnett, A. Lefèvere1
Ku zwrotowi
Ostatnie trzy dekady w studiach nad przekładem to okres licznych przewartoś-ciowań i zwrotów metodologicznych. Mające swe początki w połowie XX wieku naukowe badania nad tłumaczeniem przeżyły w tych latach gwałtowny rozwój i stały się – czemu chyba nikt już nie próbuje przeczyć – samodzielną dyscypli-ną akademicką, podzielodyscypli-ną na subdyscypliny ze względu na przedmiot badania, przyjęte założenia metodologiczne i bliskość dziedzin pokrewnych. Dwudziesto-wieczne przekładoznawstwo, wywodzące się z wielowiekowej historii tłumaczeń oraz towarzyszących im komentarzy, glos i objaśnień, określanych zabarwio-nym nieco pejoratywnie terminem „przednaukowa refl eksja nad przekładem”2, u swych początków w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku chętnie sytuowało się w obrębie językoznawstwa lub w orbicie jego wpływu. Odcinało się przez to z jednej strony od sfery literaturoznawczych rozważań interpretacyjno--krytycznych (często autotelicznych), a z drugiej od preskryptywnych i
norma-1 B. Bassnett, A. Lefèvre, Constructing Cultures. Essays on Literary Translation, Multilingual Matters, Clevendon–Philadelphia–Toronto–Sydney–Johannesburg 1989, s. 1. Jeśli nie zaznaczono inaczej, przekład wszystkich tekstów przywoływanych w pracy – M.H.
2 Zakres tej refl eksji w stosunku do przekładoznawstwa jako dziedziny akademickiej jest nie-porównanie szerszy, a relacja współczesnej translatologii do tradycji liczącej kilka tysięcy lat nie przestaje być przedmiotem namysłu; por. m.in. M. Tymoczko, Enlarging Translation, Empowering Translators, St. Jerome, Manchester 2007, s. 16–19; J. Munday, Issues in Translation Studies [w:]
Th e Routledge Companion to Translation Studies, red. J. Munday, London–New York, Routledge 2009, s. 1; Western Translation Th eory from Herodotus to Nietzsche, red. D. Robinson, St. Jerome, Manchester 2001.
tywnych ustaleń poetyki i krytyki literacko-tłumaczeniowej, koncentrującej się na ocenie istniejących przekładów oraz wyznaczaniu zasad ich tworzenia. Przeniesie-nie punktu ciężkości w dyskusji o przekładzie na język i komunikację pozwoliło uściślić zakres i przedmiot poszukiwań badawczych oraz metodologicznie zdy-scyplinować wyznaczony obszar, równocześnie jednak poważnie ograniczyło pole oglądu.
Osiągnięcia nurtu językoznawczego we współczesnych badaniach przekłado-znawczych są ogromne i niepodważalne, a poczynione konstatacje nie tylko nie tracą na wartości, ale w istocie okazują się podstawą obowiązujących i rozwija-jących się kierunków myśli translatologicznej, nawet jeśli podstawa ta służy jako punkt wyjścia wędrówki po drogach innych niż te wytyczone w lingwistycznych założeniach. W miarę rozwoju akademickich badań nad przekładem przekonano się jednak, że model oparty na analizie lingwistycznej, defi niujący obszar eksplo-racji na płaszczyźnie zjawisk językowych, przestaje być wystarczający, a pojawia-jące się w związku z przekładem pytania domagają się odpowiedzi, których w ra-mach tego paradygmatu nie udało się udzielić.
Za symboliczny moment ukonstytuowania się samodzielnej dziedziny badań nad przekładem, które nastąpiło na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wie-ku, uznaje się propozycję Jamesa Holmesa. W artykule Th e Name and Nature of Translation Studies3 Holmes – teoretyk, ale także tłumacz i poeta – zdefi niował, zarysował i podzielił pole badawcze nowej dyscypliny, którą nazwał Translation Studies. Spośród trzech wyodrębnionych gałęzi: badań opisowych, teoretycznych i stosowanych centralne miejsce wyznaczył tym pierwszym, a więc studiom, któ-rych celem jest deskryptywna analiza zjawisk kulturowych określanych mianem przekładów i jako takie postrzeganych, używanych i ocenianych.
Piszący po angielsku Holmes poświęcił też sporo miejsca samej nazwie no-wej dyscypliny. Chociaż do dzisiaj panuje tu spora różnorodność, stanowiąca od-zwierciedlenie różnorodności ujęć i tradycji4, amerykański badacz słusznie – jak
3 Tekst ten, wygłoszony jako referat na międzynarodowym kongresie językoznawstwa stoso-wanego w Kopenhadze w 1972 roku, ukazał się po raz pierwszy drukiem w zbiorze szkiców Hol-mesa Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies, Rodopi, Amsterdam 1988.
Później był wielokrotnie przedrukowywany, m.in. w antologii Th e Translation Studies Reader pod redakcją L. Venutiego (Routledge, London–New York 2002 i n.), oraz komentowany, m.in. przez G. Toury’ ego, Descriptive Translation Studies and Beyond, John Benjamins, Amsterdam–Philadel-phia 1995, s. 9–10; M. Snell-Hornby, Th e Turns of Translation Studies. New Paradigms or Shift ing Viewpoints?, John Benjamins, Amsterdam–Philadelphia 2006, s. 40–46; J. Munday, Th e Routledge Companion..., 2009, s. 4–5; Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Kraków 2009, s. 6 oraz J. Brzozowski, Stanąć po stronie tłumacza. Zarys poetyki opisowej prze-kładu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 12–18.
4 W polskim piśmiennictwie mówi się o przekładoznawstwie, teorii przekładu, nauce o prze-kładzie, wiedzy o przeprze-kładzie, translatologii, translatoryce, traduktologii; por. Mała encyklopedia przekładoznawstwa, red. U. Dąmbska-Prokop, Edukator, Częstochowa 2000, s. 7. W niniejszej pracy będę się posługiwać wymiennie dobrze osadzonymi w polszczyźnie terminami
„przekładoznaw-potwierdzają rozwijające się badania – zaproponował, by wybrać termin możli-wie najszerszy. Nietrudno jednak zauważyć, że popularyzacji terminu Translation Studies sprzyja dominacja angielszczyzny na rynku publikacji naukowych i w na-uczaniu akademickim (nieco paradoksalna w kontekście przekładu)5.
O znaczeniu artykułu Holmesa świadczy liczba przywołań w kolejnych pra-cach defi niujących nowy obszar badań nad przekładem. Bodaj najistotniejszym spośród tych studiów jest zaproponowane przez izraelskiego badacza Gideona Toury’ ego grafi czne ujęcie Holmesowskich wniosków jako „mapy”6, w której cen-trum znajdują się badania opisowe. Jest to zgodne z tezami Holmesa, a równo-cześnie stanowi punkt wyjścia własnych poszukiwań Toury’ ego, którego książ-ka Descriptive Translation Studies and Beyond (Opisowe badania nad przekładem i okolice) z 1995 roku to nowatorski projekt metodologiczny dla przekładoznaw-stwa i zarazem dojrzały produkt nowego sposobu myślenia. Pięć lat wcześniej Su-san Bassnett i André Lefèvere opublikowali zredagowany wspólnie tom Translation, History and Culture7. Książka ta, uznawana za początek zwrotu kulturowego w ba-daniach nad przekładem (Cultural Turn in Translation Studies), odrywa pojęcie przekładu od kategorii językoznawstwa porównawczego i badań ekwiwalencji, a umieszcza je w szerokich kontekstach historii i kultury, w których przekład funkcjonuje i które aktywnie współtworzy.
Zasadniczym celem zwrotu kulturowego w przekładoznawstwie jest redefi ni-cja pola badawczego i przejście od obszarów ściśle wytyczonych i zamkniętych do przestrzeni multidyscyplinarnych i otwartych, a także od postawy zasadniczo preskryptywnej, traktującej teorię przekładu jako zbiór narzędzi krytycznych i kryteriów oceny tłumaczeń oraz reguł przekładania, do postawy deskryptyw-nej – opisu konkretnych tekstów zaistniałych i funkcjonujących jako przekłady w konkretnych wielowymiarowych kontekstach. Konsekwencją takich poszuki-wań jest wyraźne przeniesienie akcentu z domeny źródłowej, czyli kultury orygi-nału, dotychczas stanowiącej oczywisty punkt odniesienia dla badaczy, na dome-nę docelową, czyli kulturę przekładu, a zarazem z autora na tłumacza8. Przekład zaczyna stopniowo zyskiwać autonomię jako tekst, gatunek literacki oraz prakty-ka komuniprakty-kacyjna.
stwo” lub „badania nad przekładem”, które wyznaczają dziedzinie możliwie szeroki zakres, nie ogra-niczając jej ani pod względem typu analizowanych zjawisk, ani implikowanego stanowiska metodo-logicznego, dopuszczając przy tym także użycia metaforyczne.
5 Por. tytuły publikacji funkcjonujących na międzynarodowym rynku badań nad przekła-dem, np. Routlegde Encyclopaedia of Translation Studies, red. M. Baker, K. Malmkjaer, Routledge, London–New York 2005; Introducing Translation Studies. Th eories and Application, red. J. Munday, Taylor and Francis, London 2001 [2008]; A Companion to Translation Studies, red. P. Kuhiwczak, K. Littau, Multilingual Matters, Clevedon–Buff alo–Toronto 2007; Th e Routledge Companion...
6 Por. G. Toury, Descriptive Translation Studies..., s. 10.
7 Translation, History and Culture, red. S. Bassnett, A. Lefèvere, Pinter, London–New York 1990.
8 Por. E. Gentzler, Contemporary Translation Th eories, Multilingual Matters, Clevedon–Buff alo–
–Toronto 2001, s. 70.