• Nie Znaleziono Wyników

4. Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

4.2. Baza ekonomiczna miasta

Teoria bazy ekonomicznej, zapoczątkowana na początku XX wieku przez Sombarta (za: Maik, 1988) i następnie tworzona w sposób kumulatywny na przestrzeni kilkudziesięciu lat jako rezultat dokonań wielu badaczy, skoncentrowana jest na wyjaśnianiu ekonomicz-nych mechanizmów rozwoju ośrodków miejskich. Podstawą koncepcji są relacje zachodzące między dwoma wyodrębnionymi sektorami (grupami) funkcji miejskich. Pierwszy tworzą funkcje egzogeniczne (pierwotne, podstawowe), dzięki którym wytwarzane są usługi, dobra i wartości skierowane na konsumpcję zewnętrzną, mające swych odbiorców poza miastem i przynoszące korzyści ekonomiczne w formie napływu do miasta pieniądza zewnętrznego.

Funkcje te uznane są jako decydujące o rozwoju miasta i mają charakter wyspecjalizowany (co je odróżnia od christallerowskich funkcji centralnych), przy czym różny jest stopień tego wyspecjalizowania. Drugi sektor tworzą funkcje endogeniczne (wtórne, zaopatrujące), ukierunkowane na obsługę funkcji egzogenicznych, a więc działające na rzecz miasta i przez to stanowiące podstawę zorganizowania, utrzymywania oraz tworzenia całości miejskiego systemu (Dziewoński, 1967; Maik, 1988; Suliborski, 2010).

Kryterium rozróżnienia charakteru funkcji oraz ich podziału na dwie grupy jest głów-nie charakter zatrudgłów-nienia mieszkańców lub, mówiąc ogólgłów-niej, wykonywanych przez nich działalności. W dalszych etapach rozwoju teorii wskazywano także na potencjał ludnościo-wy, bilans przepływów pieniężnych, płace, wartość dodaną i wartość produkcji, dochody

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

i wydatki ludności miejskiej, eksport dóbr, usług i kapitału (Jerczyński, 1973; Maik, 1988;

Suliborski, 2008, 2010).

Funkcje egzogeniczne mają charakter miastotwórczy, a więc decydują o jego wzroście zarówno w aspekcie gospodarczym, jak i terytorialnym i ludnościowym. Innymi słowy sta-nowią jego bazę ekonomiczną (Dziewoński, 1967; Suliborski, 2010). Baza ta oparta jest na działalności eksportowej stanowiącej źródło pieniądza wytwarzanego poza miastem, a następnie na mechanizmie mnożnikowym (Maik, 1988, 2008). Jednocześnie funkcje eg-zogeniczne przesądzają o specjalizacji miasta w przestrzeni i jego znaczeniu w stosunku do innych ośrodków w ramach przestrzennego i społecznego podziału pracy (Dziewoński, 1967). Z tego względu niektórzy badacze identyfikują funkcje miasta wyłącznie w katego-riach funkcji egzogenicznych (por. Maik, 2000, s. 179). Funkcje endogeniczne stabilizują rozwój miasta wywołany przez wzrost funkcji egzogenicznych. Stabilizacja ta nie polega na hamowaniu wzrostu, ale utrwalaniu go poprzez wtórny, uzupełniający rozwój działalno-ści dopełniających i obsługujących funkcje podstawowe, w wyniku czego miasto w sposób zrównoważony wzmacnia swój potencjał gospodarczy, ludnościowy i terytorialny.

Teoria bazy ekonomicznej umożliwiła traktowanie miasta jako otwartego regionu ekonomicznego składającego się z ośrodka centralnego i odpowiadającej mu sfery wpły-wów, w którym funkcje egzogeniczne pozwalają miastu utrzymywać związek ze światem zewnętrznym (w tym z innymi regionami) na zasadzie specjalizacji i komplementarności, a funkcje endogeniczne wyodrębniają go jako zwartą część przestrzeni społeczno-gospo-darczej (Dziewoński, 1967). Modernizacja, urbanizacja i dyfuzja innowacji dynamizują procesy rozwojowe zachodzące w jego ramach (Pred, 1977).

Zgodnie z założeniami teorii bazy ekonomicznej funkcja turystyczna należy do funk-cji egzogenicznych. Jest ona ukierunkowana na odbiorcę zewnętrznego, powoduje napływ pieniądza zewnętrznego, co wywołuje efekty mnożnikowe mające następujący przebieg (Archer, 1982; Gałecki, Gołembski, 1980; Mason, 2008; Pawlusiński, 2008; Vanhove, 2010, s. 239–250; Wodejko, 1998): pieniądze, które przywożą i wydają turyści, stanowią nowy, zewnętrzny zastrzyk finansowy, który wzbogaca nie tylko przemysł turystyczny, ale cały system miejskiej gospodarki. Szczególne znaczenie w tym kontekście mają wpływy walutowe pochodzące od turystów zagranicznych. Pierwszymi beneficjentami są podmioty gospodarcze świadczące usługi bezpośrednio turystom – pieniądze od turystów stają się ich przychodami, które są następnie rozdysponowane na wynagrodzenia pracowników (efekt dochodowy) i zakupy dóbr i usług będących środkami produkcji lub dobrami inwestycyj-nymi (efekt zaopatrzeniowy). W ten sposób w kolejnym, pośrednim obrocie ten pierwotny

„pieniądz turystyczny” jest wydatkowany z jednej strony przez mieszkańców miasta na zakup dóbr i usług – i w efekcie powoduje wzrost dochodów przedsiębiorstw działających na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych – z drugiej strony przez podmioty zaopatrujące oraz

— 144 —

obsługujące przedsiębiorstwa turystyczne (np. z branży produkcyjnej, handlowej, bankowej, ubezpieczeniowej, budowlanej, rolniczej itp.) w postaci wypłaty wynagrodzeń dla pracow-ników oraz wydatków na dobra produkcyjne i inwestycyjne. Kolejne, indukowane obroty mają ten sam przebieg, przy czym coraz bardziej zmniejsza się wolumen krążącego wy-datku oraz zwiększa się liczba osób i podmiotów będących pośrednimi beneficjentami tej cyrkulacji. Ponadto we wszystkich obrotach następuje także wzrost dochodów budżetowych samorządu terytorialnego w formie wpływów z podatków: dochodowych uzyskiwanych od wymienionych podmiotów oraz pośrednich przekazywanych z każdej transakcji rynkowej.

Ponadto pracownicy zatrudnieni w branżach uznanych za typowo turystyczne ukierun-kowani są niemal w całości lub zdecydowanej większości na świadczenie usług odwiedza-jącym. Także w tym przypadku działa mechanizm mnożnikowy, wyróżnia się nawet mnoż-nik zatrudnienia w turystyce (Archer, 1982; Mihalič, 2002). Wzrost popytu turystycznego, a następnie konsumpcyjnego mieszkańców oraz popytu produkcyjnego i inwestycyjnego przedsiębiorstw w regionie wywołuje wzrost produkcji, a w efekcie kreuje dodatkową działalność i zatrudnienie i to nie tylko w dziedzinach bezpośrednio obsługujących popyt turystyczny, ale także w innych rodzajach działalności.

Funkcja turystyczna jako funkcja egzogeniczna ma pewne cechy wyróżniające.

Po pierwsze, jak podkreśla Mika (2011), jej realizacja następuje w obrębie przestrzeni miasta. Warunkiem koniecznym jest w tym przypadku wystąpienie ruchu turystycznego, a transfer pieniądza następuje przy okazji jako tzw. eksport niewidzialny (por. Wodejko, 1998). Generuje to dodatkowo koszty obsługi odwiedzających w wyniku realizacji nie tylko pierwotnych potrzeb turystycznych wywołanych istnieniem walorów turystycznych w prze-strzeni miasta, ale także potrzeb codziennych, wynikających w tym przypadku z podjęcia aktywności turystycznej (potrzeba snu, posiłku, bezpieczeństwa). Koszty te ponosi system miejski nie tylko w ramach egzogenicznej funkcji turystycznej, ale także obsługujących ją funkcji endogenicznych.

Po drugie, odwołując się do pogłębionej charakterystyki funkcji egzogenicznej w ra-mach rozwiniętej analizy funkcjonalnej miast dokonanej przez Jerczyńskiego (1977), funkcji turystycznej należy przypisać dwa komplementarne, a w pewnym stopniu nawet nachodzące na siebie wymiary, którym mogą być przypisane typ i ranga walorów oraz odpowiadające im rodzaje aktywności turystyczne i/lub segmenty odbiorców. W pierwszym z nich (wspól-nym z funkcją rekreacyjną) funkcja turystyczna ma charakter tzw. funkcji standardowej o zasięgu regionalnym, a więc takiej, która zanika wraz z rosnącą odległością od miasta.

Funkcja rekreacyjna jest działalnością gospodarczą domkniętą w obrębie miasta lub obszaru metropolitalnego, która jest równocześnie częścią eksportowej funkcji turystycznej. W tym sensie funkcja turystyczna odpowiada funkcji centralnej wyodrębnionej w ramach teorii ośrodków centralnych. W drugim wymiarze funkcja turystyczna przyjmuje formę funkcji

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

wyspecjalizowanej o zasięgu ponadregionalnym, opartej na walorach rzadkich (niekiedy nawet unikatowych) oraz budującej przewagę konkurencyjną miasta. Zgodnie z klasyczny-mi założeniaklasyczny-mi teorii bazy ekonoklasyczny-micznej im grupa pracowników funkcji egzogenicznej jest liczniejsza, a produkowane przez nią dobra lub świadczone usługi znajdują większą liczbę odbiorców z najodleglejszych miejsc na świecie, tym większy strumień pieniędzy napływa do miasta, jest ono bardziej znane i szybciej oraz lepiej może się rozwijać (por. Suliborski, 2010, s. 82). W tym znaczeniu określenie funkcji turystycznej w kategoriach funkcji eg-zogenicznej o ponadregionalnym charakterze stanowi punkt wyjścia do problematyki jej internacjonalizacji.