Część II. Metodologiczne podstawy badań własnych
5. Charakterystyka terenu oraz próby badawczej
Istotnym składnikiem każdej procedury badań jest dobór próby badawczej. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy nie jest możliwe objęcie badaniami wszystkich podmiotów mogących być potencjalnie źródłem materiału empirycznego. W procesie doboru próby badawczej wybór metody doboru stanowi pierwszą czynność determinującą cały jego dalszy przebieg i rezultaty. Kolejna czynność to określenie wielkości próby badawczej. Nie może ona być określona dowolnie, ale musi stanowić gwarancję uzyskania danych umożliwiających wyciągnięcie wniosków adekwatnych, dokładnych i o wysokim stopniu pewności.
Przez dobór próby rozumie się wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej liczby osób wchodzących w skład ściśle określonej zbiorowości, nazywanej populacją, którą badacz jest szczególnie zainteresowany407. W związku z przyjęciem w planowanych badaniach schematu badań opartego na triangulacji podejścia jakościowego i ilościowego próba została pobrana z populacji w sposób losowy i celowy.
Określenie terenu badań jest kolejnym krokiem przygotowania metodologicznego w postępowaniu badawczym. Teren badań, zgodnie z założeniami metodologów, należy rozumieć jako miejsce, gdzie badający przeprowadza swoje działania badawcze. Wybór terenu badań powinien umożliwić właściwe ich przeprowadzenie. Poprzez teren badań należy rozumieć nie tylko miejsce, ale również typologie cech i zagadnień, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, w odpowiednich grupach, układach lub zjawiskach społecznych408.
Jako teren zaplanowanych badań wybrano województwo śląskie, a dokładniej placówki oświatowe (przedszkola i szkoły podstawowe) znajdujące się na jego terenie.
W ramach strategii ilościowej posłużono się probabilistycznym (losowym) doborem próby, gdyż jedynie ten typ doboru pozwala wyodrębnić próbę reprezentatywną, posiadającą cechy konstytutywne populacji generalnej. Badaniem zostali objęci nauczyciele wychowania przedszkolnego, nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej oraz rodzice dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów klas I-III szkół podstawowych.
Zarówno nauczyciele, jak i rodzice zostali dobrani do badania za pomocą losowania nieograniczonego indywidualnego (bezzwrotnego), z wykorzystaniem wzoru na niezbędną wielkość próby J. Grenia409.
407 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2001, s. 159.
408 T. Pilch, T. Bauman, Zasady…, op. cit., s. 194-195.
409 J. Greń, Statystyka matematyczna. Modele i zadania, [w:] J. Brzeziński (red.), Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1997, s. 247.
136
Dane odnośnie do liczby nauczycieli pełniących obowiązki „wychowanie przedszkolne” oraz „edukacja wczesnoszkolna” w województwie śląskim w roku szkolnym 2014/2015 pozyskano z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2014/2015410, która zawiera bardzo szeroki zestaw danych i analiz opisujących stan i dynamikę polskiego systemu oświaty. Liczba nauczycieli pełniących obowiązek „wychowanie przedszkolne” wynosiła 10 027, a nauczycieli pełniących obowiązek „edukacja wczesnoszkolna” – 19 354. Łączna liczba nauczycieli411 wypełniających powyższe obowiązki w województwie śląskim była zatem równa 29 381.
Wzór na niezbędną wielkość próby (nb) przy oszacowaniu frakcji elementów wyróżnionych w populacji ma postać:
𝑛𝑏 = 𝑁
1 +𝑑2(𝑁 − 1) 𝑧∝2𝑝𝑞
gdzie:
nb – niezbędna wielkość próby;
N – liczność populacji;
p – spodziewany rząd wielkości szacowanej frakcji;
q – 1 − p;
zα – 1,64 dla α = 0,10, 1,96 dla α = 0,05, 2,58 dla α = 0,01;
d – dopuszczalny błąd szacunku frakcji p (podany w ułamku dziesiętnym).
Przy liczebności populacji N = 29 381, współczynniku ufności 0,95 (α = 1 – P = 1 − 0,95 = 0,050) oraz maksymalnym błędzie 5% = 0,05 – do próby należy losowo pobrać z populacji 379 nauczycieli.
Aby obliczyć niezbędną wielkość próby do przeprowadzenia badań wśród rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów klas I-III, za populację generalną przyjęto liczbę dzieci uczęszczających do przedszkola i klas I-III w województwie śląskim (przyjmując, że na jedno dziecko przypada jeden rodzic).
410 GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2014/2015, Warszawa 2015.
411 Nauczycieli pełnozatrudnionych i niepełnozatrudnionych w przeliczeniu na etaty.
137
Według danych SIO (Systemu Informacji Oświatowej) liczba dzieci w wieku 2-6 lat uczęszczających do przedszkola w województwie śląskim wynosiła 143 471, a uczniów uczęszczających do klas I-III szkół podstawowych w wieku 6-9 lat – 142 232. Łączna liczba dzieci uczęszczających do przedszkola i klas I-III szkół podstawowych w woj. śląskim była zatem równa 285 703 (stan z dnia 30.09.2015 roku)412.
Próbę reprezentatywną w tym przypadku także obliczono z wykorzystaniem wzoru na niezbędna wielkość próby J. Grenia. Tak więc przy liczebności populacji N = 285 703, współczynniku ufności P = 0,95 (α = 1 – P = 1 − 0,95 = 0,05) oraz maksymalnym błędzie rzędu 5% niezbędna wielkość próby wynosiła w przybliżeniu 384 osoby.
Dobór próby do badań jakościowych (wywiad z dyrektorami przedszkoli i szkół podstawowych oraz analiza dokumentów wewnętrznych placówek) miał charakter losowo-warstwowy, z kolei dobór próby do przeprowadzenia wywiadu fokusowego z dziećmi z przedszkoli i uczniami klas I-III szkół podstawowych oraz obserwacji uczestniczącej – charakter nieprobabilistyczny celowy (arbitralny). Dobór ten, jak pisze E. Babbie, powstaje
„na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badań”413. Punktem wyjścia jest ogół przedszkoli i szkół podstawowych funkcjonujących w województwie śląskim.
W próbie badawczej odzwierciedlenie musi znaleźć fakt silnej urbanizacji województwa śląskiego. W województwie śląskim, według stanu z dnia 30.09.2015 roku, działało ogółem 1903 przedszkola, oddziały przedszkolne przy szkole podstawowej, punkty przedszkolne oraz zespoły wychowania przedszkolnego oraz 1256 szkół podstawowych414. W celu uwzględnienia urbanizacji dokonano podziału województwa śląskiego na 4 warstwy415 i pozyskano informacje416 odnośnie do liczby przedszkoli i szkół podstawowych w każdej z tych warstw.
412 System Informacji Oświatowej. Dane statystyczne, strona internetowa Centrum Informatycznego Edukacji, http://www.cie.men.gov.pl/index.php/dane-statystyczne.html [dostęp: 20.09.2016].
413 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2006, s. 210.
414 System Informacji Oświatowej. Dane statystyczne, op. cit.
415 Podziału na warstwy dokonano, korzystając z danych ze strony: Wykaz identyfikatorów (kodów) województw i nazw jednostek podziału terytorialnego kraju, eGospodarka.pl, http://www.firma.egospodarka.pl/niezbednik-firmowy/wykaz-identyfikatorow#slaskie [dostęp: 20.09.2016].
416 Baza przedszkoli, Przedszkolowo.pl, http://przedszkolowo.pl/baza-przedszkoli [dostęp: 20.09.2016]; Spis szkół, SpisSzkół.eu, http://www.spisszkol.eu/ [dostęp: 20.09.2016].
138
Tabela 4. Podział administracyjny województwa śląskiego z uwzględnieniem liczby szkół podstawowych i przedszkoli w każdej z gmin
Warstwa Liczba szkół
podstawowych*
Liczba przedszkoli*
Duże miasta 506 726
Gminy miejskie 227 223
Gminy wiejskie 392 297
Gminy miejsko-wiejskie 131 105
* Liczba przedszkoli oraz szkół podstawowych w każdej z warstw jest przybliżona, ponieważ w różnych spisach/źródłach podano różną liczbę placówek w każdej z gmin.
Następnie do przeprowadzenia badania fokusowego i obserwacji uczestniczącej dokonano w sposób celowy wyboru grupy dzieci w wieku przedszkolnym i grupy uczniów klas I-III z wcześniej wylosowanego przedszkola i szkoły podstawowej z dużego miasta oraz wyboru grupy dzieci w wieku przedszkolnym i grupy uczniów klas I-III z wcześniej wylosowanego przedszkola i szkoły podstawowej z gminy wiejskiej.
Do przeprowadzenia wywiadów swobodnych z osobami pełniącymi w badanych placówkach funkcje kierownicze dokonano w sposób celowy wyboru 1 dyrektora przedszkola oraz 1 dyrektora szkoły podstawowej z każdej z warstw. W sumie wywiad swobodny został przeprowadzony z 8 dyrektorami placówek. W podobny sposób wybrano również placówki, w których została wykonana analiza dokumentacji wewnętrznej. Z każdej z warstw wybrano 1 przedszkole oraz 1 szkołę podstawową do badania. Łącznie przeanalizowano dokumentację wewnętrzną w 8 placówkach.
Charakterystyka respondentów do badań jakościowych
W badaniu jakościowym (zogniskowany wywiad fokusowy) wzięły udział dzieci w wieku przedszkolnym (4-6 lat) oraz dzieci w wieku wczesnoszkolnym (6-9 lat) z łącznie 8 placówek. Grupy dzieci były zróżnicowane pod względem usytuowania placówki, do której uczęszczają. Do realizacji badania zaangażowano po 1 przedszkolu oraz 1 szkole podstawowej z dużego miasta, z gminy miejskiej, gminy wiejskiej oraz gminy miejsko-wiejskiej województwa śląskiego. W przypadku szkół podstawowych udział w badaniu wzięły dzieci z klas I-III. Grupy liczyły zazwyczaj 8-10 osób. W badaniu uczestniczyli również reprezentanci dyrekcji szkół i przedszkoli. Rozmówcami były we wszystkich przypadkach kobiety z wyższym wykształceniem. Wiek rozmówczyń był raczej zróżnicowany, natomiast zawsze przekraczał 35 lat. Długość stażu pracy respondentek najczęściej wynosiła ponad 20 lat.
139
Charakterystyka respondentów do badań ilościowych
Pierwszą grupę respondentów objętych badaniami diagnostycznymi przeprowadzonymi za pomocą techniki ankiety stanowiło łącznie 399 nauczycieli – 203 nauczycieli wychowania przedszkolnego i 196 nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej.
Były to wyłącznie kobiety, co świadczy o feminizacji zawodu nauczyciela w Polsce.
Najmłodsza nauczycielka pracująca w przedszkolu miała 23, a najstarsza – 62 lata.
W przypadku szkoły było to, odpowiednio, 23 i 58 lat. Średnia wieku nauczycielek wychowania przedszkolnego wyniosła 36, a edukacji wczesnoszkolnej – 38 lat.
Staż pracy największej części respondentek reprezentujących przedszkola wynosił od 1 roku do 5 lat (39,6%), a najmniejszej – od 5 do 10 lat (10,4%). Dla nauczycielek edukacji wczesnoszkolnej było to, odpowiednio: powyżej 20 lat (37,8%) i do 1 roku (3,6%) – wykres 1.
Prowadzące zajęcia w przedszkolach częściej posiadały staż pracy do 5 lat (51,0%;
szkoły: 31,2%) i od 10 do 20 lat (18,3%; szkoły: 12,8%), natomiast nauczycielki klas I-III częściej charakteryzowało doświadczenie 5-10 lat (szkoły: 18,4%; przedszkola: 10,4%) i powyżej 20 lat (szkoły: 37,8%; przedszkola: 20,3%) – zależność została potwierdzona testem Fishera (p < 0,001).
Wykres 1. Staż pracy nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, którzy wzięli udział w badaniu
7,5%
11,4%
3,6%
33,7%
39,6%
27,6%
14,3%
10,4%
18,4%
15,6%
18,3%
12,8%
28,9%
20,3%
37,8%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
ogółem
nauczyciele wychowania przedszkolnego
nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej
<1 roku 1-5 lat 5-10 lat 10-20 lat >20 lat
140
Ponad 2/3 badanych prowadzących zajęcia w przedszkolach to nauczyciele mianowani (34,0%) i kontraktowi (33,5%) – wykres 2. Najmniej było natomiast nauczycieli dyplomowanych (14,8%). Wśród uczących w szkołach najliczniejsi byli nauczyciele dyplomowani (43,4%), a najmniej liczni – stażyści (3,6%).
Nauczyciele stażyści i mianowani to stopnie zawodowe częściej występujące wśród pracowników przedszkoli, którzy wzięli udział w badaniu (odpowiednio: 17,7% i 34,0%
wobec 3,6% i 18,9%). W grupie pracowników szkół częstsi w porównaniu z pracującymi w przedszkolach byli nauczyciele kontraktowi i dyplomowani (odpowiednio: 34,2% i 43,4%
wobec 33,5% i 14,8%) – zależność potwierdzona testem chi-kwadrat (p < 0,001).
Wykres 2. Stopień awansu zawodowego nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, którzy wzięli udział w badaniu
Ponad 2/3 ankietowanych nauczycieli wychowania przedszkolnego nie uczestniczyło w żadnym kursie/szkoleniu (67,3%) – wykres 3. Niemal 1/4 brała udział w 1 kursie/szkoleniu (24,6%). Pozostałe 8,0% miało doświadczenie 2 bądź 3 kursów/szkoleń.
W przypadku nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej około 3/4 nie uczestniczyło w żadnym kursie/szkoleniu (75,5%). Niecała 1/5 brała udział w jednym (19,4%), a najmniej odbyło 4 kursy/szkolenia (0,5%).
10,8%
17,7%
3,6%
33,8%
33,5%
34,2%
26,6%
34,0%
18,9%
28,8%
14,8%
43,4%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
ogółem
nauczyciele kształcenia przedszkolnego
nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej
nauczyciel stażysta nauczyciel kontraktowy nauczyciel mianowany nauczyciel dyplomowany
141
Wykres 3. Liczba kursów/szkoleń ukończonych przez nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, którzy wzięli udział w badaniu
Drugą grupę respondentów stanowiło łącznie 489 rodziców. W ankietyzacji wzięło udział 247 rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i 242 rodziców uczniów klas I-III szkoły podstawowej. Wśród nich było jedynie 6,5% mężczyzn (przedszkola: 4,9%; szkoły: 8,3%) – wykres 4.
Wykres 4. Płeć rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w badaniu
Najmłodszy rodzic dziecka przedszkolnego miał 23, a ucznia – 24 lata. Najstarszy – odpowiednio: 40 i 49 lat. Średnia wieku wyniosła 31 lat w pierwszej grupie i 32 w drugiej – wykres 5.
142
Wykres 5. Średnia wieku rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w badaniu
Rodzice dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w ankietyzacji, najczęściej posiadali wykształcenie wyższe (odpowiednio: 35,4%; 40,7%;
różnica statystycznie istotna; test Fishera, p < 0,05) – wykres 6.
Drugą pod względem liczebności grupą, jeśli chodzi o przedszkola, byli rodzice z wykształceniem policealnym/pomaturalnym (26,8%). W przypadku rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym wskazanie to okazało się istotnie rzadsze (16,6%; zależność potwierdzona testem Fishera, p < 0,05). Wśród tych ostatnich częściej występowali absolwenci szkół średnich/techników (21,2%).
Najmniej rodziców dzieci w wieku przedszkolnym posiadało dyplom szkoły zawodowej (15,9%; rodzice dzieci w wieku wczesnoszkolnym: 19,9%; różnica statystycznie istotna, test Fishera, p < 0,05), natomiast wśród rodziców uczniów klas od I do III – wykształcenie podstawowe/gimnazjalne (1,7%).
Wykres 6. Wykształcenie rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w badaniu
143
Zdecydowana większość badanych rodziców swój stan cywilny scharakteryzowała jako „mężatka/żonaty” (przedszkola: 87,3%; szkoły: 82,1%) – wykres 7.
Wśród rodziców dzieci w wieku przedszkolnym najmniej było panien/kawalerów (5,3%), a wśród rodziców uczniów klas I-III – wdów/wdowców (1,3%).
Wykres 7. Stan cywilny rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w badaniu
Swój status materialny niemal 3/4 rodziców dzieci uczęszczających do przedszkola określiło jako średni (72,1%) – wykres 8. Wskazanie takie było zdecydowanie rzadsze wśród rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym (26,1%) – zależność potwierdzono testem Fishera (p < 0,001).
Około 1/5 rodziców reprezentujących przedszkola zadeklarowała status wysoki (19,3%), najpopularniejszy wśród ankietowanych mających dzieci w klasach od I do III (39,0%) – różnica statystycznie istotna (test Fishera, p < 0,001).
W obu grupach najrzadziej wskazywano bardzo wysoki status (przedszkola: 8,6%;
szkoły: 5,0%).
7,0%
5,3%
8,8%
84,7%
87,3%
82,1%
7,6%
7,4%
7,9%
0,6%
1,3%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
ogółem
rodzice dzieci w wieku przedszkolnym
rodzice uczniów klas I-III
panna/kawaler mężatka/żonaty rozwiedziona/rozwiedziony wdowa/wdowiec
144
Wykres 8. Status materialny rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którzy wzięli udział w badaniu
14,8%
29,9%
49,3%
72,1%
26,1%
29,1%
19,3%
39,0%
6,8%
8,6%
5,0%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
ogółem
rodzice dzieci w wieku przedszkolnym
rodzice uczniów klas I-III
niski średni wysoki bardzo wysoki
145