Joanna Żurawska Katarzyna Lotko Iwona Mąkolska Roland Wrzeciono
Województwo opolskie stanowi wyodrębnioną jednostkę obszaru kraju, której struktury przyrodnicze, demograficzne, gospodarcze, infrastrukturalne, osadnicze i przestrzenne pozwalają uznać ten obszar jako historycznie ukształtowany region.
Jest on również regionem administracyjnym1.
Województwo opolskie położone jest w południowo-zachodniej części kraju. Są-siaduje z województwami: śląskim, łódzkim, wielkopolskim oraz dolnośląskim. Od południa graniczy z Republiką Czeską. Usytuowanie województwa w przestrzeni krajowej i europejskiej prezentuje mapa 2.
Pod względem geograficznym około 75% powierzchni województwa stanowi Ni-zina Śląska, pozostały obszar przypada na tereny górskie Sudetów Wschodnich (Góry Opawskie), Przedgórza Sudeckiego i Wyżyny Śląskiej (grzbietu Chełma z Górą Św.
Anny) oraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (Próg Woźnicki).
Region zajmuje 9412 km2 i liczy 1.055 tys. ludności (2,8% powierzchni i ludności kraju). Gęstość zaludnienia w województwie opolskim wynosi 112,2 osób na km2, przy średniej krajowej równej 122 osoby na km2. Pod względem potencjału ludno-ściowego województwo jest jednym z mniejszych regionów państw Unii Europej-skiej, ale nie najmniejszym2.
Podział administracyjny dzieli województwo opolskie na 11 powiatów ziemskich i 1 powiat grodzki – miasto na prawach powiatu – Opole oraz 71 gmin, w tym 3 miej-skie, 31 miejsko-wiejskich i 37 wiejskich. W Nomenklaturze Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (w skrócie NUTS/NTS) województwo jest jednostką na po-ziomie NTS 2 i NTS 3 jednocześnie, co oznacza, że nie jest podzielone na podregio-ny i składa się z 12 jednostek typu NTS 4 i 71 jednostek typu NTS 5. Podział admi-nistracyjny województwa zilustrowano na mapie 3.
1 Województwo wyodrębniono w nowych, w niewielkim stopniu zmienionych granicach w wyniku reformy administracyjnej kraju w 1998 roku; w podobnym kształcie przestrzennym re-gion funkcjonuje od 1950 roku, zob. więcej na ten temat m.in. w K. Heffner, Śląsk Opolski w sys-temie administracyjnym i regionalnym kraju, „Śląsk Opolski” nr 3, 1996, s. 7–8.
2 Mniejsze są m.in. autonomiczne regiony portugalskie Azory (246 tys.) i Madera (261 tys.) oraz regiony Alentejo i Algarve (odpowiednio: 508 tys. i 349 tys.), ponadto Luksemburg (436 tys.
ludności), region Brukseli w Belgii (955 tys.), prawie wszystkie regiony Grecji, a także dwa regio-ny na Węgrzech (Nyugat-Dunantul – 985 tys. mieszkańców oraz Del-Dunantul – 977 tys.) oraz jeden w Republice Słowacji (Bratisławski – 617 tys.), a także Malta (387 tys.) i Cypr (665 tys.).
85 Sytuacja społeczno-gospodarcza w roku 2004
Układ osadniczy regionu jest równomiernie rozwinięty, tworzy go 35 miast i 1554 miejscowości wiejskie oraz 1017 sołectw. Do największych miast należą: stolica woje-wództwa – Opole (128,7 tys. mieszkańców), Kędzierzyn-Koźle (66,4 tys. mieszkań-ców), Nysa (48 tys. mieszkańców) i Brzeg (38,7 tys. mieszkańców). Charakteryzująca się funkcjami metropolitalnymi aglomeracja opolska obejmuje oprócz miasta Opo-la, powiat opolski i częściowo krapkowicki (łącznie 335 tys. mieszkańców)3. Dla
ob-3 K. Heffner. J. Żurawska, Województwo opolskie w strukturze regionalnej kraju. Region i jego struktura, [w:] K. Heffner (red.) Uwarunkowania rozwoju regionalnego województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem migracji zagranicznych, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskie-go, Departament Polityki Regionalnej, Referat Badań i Analiz Strategicznych, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Katedra Polityki Regionalnej, Opole 2002, s. 16.
Mapa 2. Położenie województwa opolskiego w przestrzeni krajowej i europejskiej
szarów wiejskich w regionie charakterystyczne są wsie będące dużymi jednostkami osadniczymi, o wysokim stopniu urbanizacji. Średnia liczba ludności przypadająca na jedną miejscowość wiejską wynosi w województwie opolskim 324 osoby, nato-miast w kraju – 258 osób.
Województwo opolskie to zróżnicowany kulturowo region pogranicza, z widocz-nymi wpływami kultur: polskiej, niemieckiej oraz czeskiej. Źródeł wielokulturowości
Mapa 3. Podział administracyjny województwa opolskiego
87 Sytuacja społeczno-gospodarcza w roku 2004
regionu należy upatrywać w historii4. Społeczność mieszkająca w województwie cha-rakteryzuje się otwartością na świat i bogactwem doświadczeń, wynikającym z ob-cowania z odmiennością kulturową. Według danych Narodowego Spisu Powszech-nego Ludności i Mieszkań z 2002 roku, w województwie opolskim jest najwyższy w Polsce odsetek ludności deklarującej podwójne (polskie i inne) obywatelstwo (98%), w regionie mieszka ponadto 55% ogólnej liczby ludności, która podczas spisu zade-klarowała obywatelstwo niemieckie (157 tys. osób.) Ludność ta stanowi prawie 15%
mieszkańców województwa5. W województwie opolskim mieszka ponadto 70% lud-ności Polski, która zadeklarowała narodowość niemiecką (106, 9 tys.) oraz 14% de-klarujących się jako Ślązacy (24,2 tys.)6.
Współpraca transgraniczna województwa opolskiego rozwija się w ramach Euro-regionów „Pradziad” i „Silesia”. Województwo korzysta również z doświadczeń part-nerów gospodarczych – zarówno krajowych, jak i zagranicznych oraz współpracuje m.in. w ramach czterostronnego porozumienia z niemieckim landem Nadrenia-Pa-latynat, francuską Burgundią i Krajem Środkowoczeskim w Czechach, a także z in-nymi partnerami: węgierskim Komitatem Fejer, ukraińskim obwodem Iwano-Fran-kiwskim, czeskim Krajem Ołomunieckim, hiszpańską Autonomiczną Wspólnotą Galicji, Bazylikatą we Włoszech oraz austriackim Krajem Związkowym Styria. Po-nadto gminy i powiaty w województwie opolskim mają podpisane umowy o współ-pracy z partnerami w całej Europie.
4 Ziemia Śląska w ostatnim tysiącleciu wchodziła kolejno w skład kolejnych monarchii: naj-pierw czeskiej Przemyślidów (921–990), polskiej Piastów (990–1339), czeskiej Luksemburgów, a potem Jagiellonów (1339–1526), austriackiej Habsburgów (1526–1742/1763) oraz pruskiej Ho-henzollernów (1742/1763–1918), wreszcie państwa niemieckiego (1918–1945), a na koniec ponow-nie państwa polskiego (od 1945 roku), na podstawie M. Lis, Historyczne uwarunkowania odręb-ności regionalnej Śląska Opolskiego, „Śląsk Opolski” nr 29, 1998, spec., s. 5.
5 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Powszechny Spis Rolny, GUS, Warszawa 2003, s. 214–221.
6 W województwie opolskim spisano ponadto 20 osób narodowości białoruskiej, 8 – litew-skiej, 10 – łemkowlitew-skiej, 861 – romlitew-skiej, 128 – rosyjlitew-skiej, 17 – słowackiej, 275 – ukraińskiej oraz 966 osób o innej narodowości. Ponadto wobec 62 443 osób nie ustalono narodowości, na podsta-wie Ludność. Stan i struktura... op. cit., s. 221.
regionu
W strukturze funkcjonalno-przestrzennej województwa opolskiego wyróżnia się, w oparciu o istniejące uwarunkowania środowiska przyrodniczego oraz zróżnicowa-ny potencjał gospodarczy, trzy główne strefy, do których należą:
– strefa uprzemysłowienia i urbanizacji – obejmująca pas wzdłuż Odry, silnie zurbanizowana z czterema rejonami przemysłowymi (opolskim, kędzierzyńsko-ko-zielskim, strzelecko-górażdżańskim, ozimsko-zawadzkim) i układem węzłowym tworzonym przez ośrodek wojewódzki – miasto Opole oraz ośrodki regionalne: Kę-dzierzyn-Koźle, Strzelce Opolskie, Krapkowice;
– strefa o szczególnych predyspozycjach do rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego, a także turystyki i rekreacji – obejmująca południowe i zachod-nie obszary województwa o najwyższej wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz obszary o znacznych walorach wypoczynkowych i turystycznych (m.in. rejon Gór Opawskich, zbiorniki wodne Otmuchów, Nysa) z układem węzłowym two-rzonym przez wielofunkcyjne ośrodki regionalne miast: Nysy, Brzegu, Prudnika i Głubczyc;
– strefa o szczególnych predyspozycjach do rozwoju rolnictwa, leśnictwa i rekre-acji, obejmująca północną i północno-wschodnią część województwa, stanowiąca tereny rolne o średniej wartości rolniczej oraz dominację gospodarki leśnej z ukła-dem węzłowym tworzonym przez wielofunkcyjne ośrodki powiatowe w Kluczbor-ku, Namysłowie i Oleśnie7.
W strukturze hierarchiczno-funkcjonalnej sieci osadniczej województwa opol-skiego wyróżnia się cztery poziomy ośrodków, przyjmując jako podstawowe kryte-rium funkcję obsługi. Są to: ośrodek wojewódzki, główny ośrodek obsługi regional-nej, obejmujący miasto Opole, siedzibę województwa i szereg instytucji o charakterze ogólnowojewódzkim i ponadwojewódzkim, dalej ośrodki subregionalne, obejmujące miasta: Kędzierzyn-Koźle, Nysę, Brzeg i Kluczbork, spełniające ponadlokalne funkcje i obsługujące duże obszary województwa, ośrodki obsługi ponadlokalnej,
obejmują-7 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa opolskiego. Synteza planu, Urząd Mar-szałkowski Województwa Opolskiego, Biuro Planowania Przestrzennego, Opole 2002, s. 5–6.
89 Sytuacja społeczno-gospodarcza w roku 2004
ce miasta: Głubczyce, Krapkowice, Namysłów, Olesno, Prudnik, Strzelce Opolskie, będące wykształconymi ośrodkami powiatowymi posiadającymi strefy wpływów ze-społu kilku gmin oraz ośrodki obsługi lokalnej, obejmujące pozostałe miasta i sie-dziby gmin wiejskich8.
8 Ibidem, s. 6–7