CHRZEŚCIJAŃSKIE ŚWIADECTWO – NAUKA I PRACA W PRZEMYŚLE

Analizując fakty z życia o. Pawła, można zauważyć jego ciągłą walkę o bycie wiernym swoim głównym wyborom, jego walkę o wierność praw-dzie objawionej. Nawet w pozytywnym tego słowa znaczeniu musiał ciągle siebie ogołacać, ponieważ dane mu przez Boga zdolności stawiały go przed szerokim spektrum wyborów. Było to samoograniczenie na wzór kenozy Bo-ga-człowieka. Bóg obdarował o. Pawła tak wieloma talentami, że łatwo było stać się pysznym lub leniwym, a on szukał sposobów jak najlepszego wyko-rzystania tych darów, by ich nie zmarnować. Jako młody człowiek, w mar-cu 1904 roku, pisał do swojej matki o wielkim pragnieniu, które zrodziło się w nim jeszcze w czasie studiów na Akademii Moskiewskiej. Studiował mate-matykę i filozofię, które w Europie Zachodniej rościły sobie prawo do pełne-go opisu świata. W ramach studiów uczęszczał na wiele różnotematycznych wykładów317. Pozostawał w nim jednak ciągle pewien niedosyt, podsycany niepokojami religijnymi. Paweł Fłorenski zapragnął opisać otaczającą go rzeczywistość jako syntezę tego, co poznawalne ścisłym rozumem i intuicją. Chciał połączyć bez jakichkolwiek kompromisów pełne sfery zarówno

sa-crum, jak i profanum, wykazać nierozerwalną zależność kultu i kultury. Jego

śmiała wizja już we wstępnym etapie obejmowała to, czego się nauczył w cza- sie studiów w Moskwie, i to, co przeczuwał, wstępując ostatecznie w mury Akademii Duchownej w Siergijew Posadzie. Pisał w liście: Произвести

синтез церковности и светской культуры, вполне соединиться с Цер-ковью, но без каких нибудь компромиссов, честно, воспринять все поло-жительное учение Церкви и научно-философское мировоззрение вместе

317 Por. Życiorys, s. 30, niniejszej pracy.

92 DROGA ŻYCIA – «ŚWIADEK CZYSTEGO ŚWIATŁA»

с искусством и т.д.318. Ta integralna intuicyjnie przeczuwana wizja zawsze pozostawała w tle podejmowanych przez niego działań. Miał bardzo szero-kie horyzonty dzięki wiedzy zdobywanej samodzielnie i od przyjaciół. Młody Fłorenski prowadził w czasie studiów bogate życie towarzyskie. Spotykał się z największymi przedstawicielami kultury Rosji przełomu wieków, miał też kontakt z ostatnimi przedstawicielami starczestwa [старчество], w szczególny sposób był związany z mnichami z Zosimowskiej Pustelni i ich przełożonym Hermanem319. Te kontakty powodowały, że pragnął zostać mnichem, ale też miał świadomość swojego potencjału intelektualnego, możliwego do wyko-rzystania w naukach pozytywnych. Czas studiów na obu uczelniach był dla Pawła Fłorenskiego etapem kształtowania się wyborów, którym podporząd-kowana została później cała ziemska historia jego i jego bliskich. Przełomo-we okazało się spotkanie Przełomo-we wrześniu 1905 roku ze starcem Anatolem Po-tapowym [Анатол Потаповы], przebywającym w Optyńskiej Pusteni. Sam wspominał o tym przy okazji jubileuszu działacza religijnego Aleksandra Wwiedenskiego [Александр Иванович Введенский]320. Paweł Fłorenski w młodości doświadczał antynomii filozofia-Chrystus. Szukając tematu pracy dyplomowej, silnie przeżywał to napięcie. Było ono wątkiem przewodnim jego rozmów z o. Anatolem, który poradził mu, by modlił się za całą swoją pracę, a dalej szukał odpowiedzi u ojców Kościoła, takich jak Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Grzegorz Teolog oraz prawosławny Tichon Kałuski, oraz by skontaktował się z Janem Kronsztadzkim [Иоанн Кронштадтский; Иван Ильич Се́ргиев]321. Efektem tych poszukiwań i relacji z ludźmi Cerkwi stało się przekonanie o. Pawła, wyrażone później w słowach: Философия каждого

народа до глубочайшей своей сущности есть раскрытие веры народа, из этой веры исходит и к этой же вере устремляется. Если возможна русская философия, то только – как философия веры православной322. Jeżeli naród tworzy głęboką filozofię, to tylko zakorzenioną w wierze, tak

318 Матери, Ольге Павловне Флоренский. 3 марта 1904, w: 1904 год. Письма

Пав-ла Александровича Флоренского семье, [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w:

http://www.hrono.info/biograf/florenski/1904fl.html

319 Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 11.

320 Павел Александрович Флоренский, Приветственная речь на юбилейном

че-ствовании А. И. Введенского 22 января 1912 г., „Богословский вестник” nr 2, 1912. 321 Był prawosławnym popem i działaczem społecznym w końcowych latach życia związany z Czarną Sotnią.

322 Павел Александрович Флоренский, Приветственная речь на юбилейном

93

więc w jego przekonaniu rosyjska filozofia jest i musi być prawosławna323. Paweł Fłorenski przekonał się, że jego powołaniem powinno być dążenie do prawdy w świecie, który zapomina o Bogu. W swoich naukowych poszuki-waniach przyjął, że nie ma sprzeczności pomiędzy filozofią a Chrystusem, prawdziwa filozofia jest chrystologiczna324, ponieważ tylko Chrystus przynosi pełnię prawdy objawionej, która zawiera w sobie wszystkie inne. W tym chu przygotował pracę kończącą studia w Akademii prawosławnej pt. O

du-chowej prawdzie. Potem, po przepracowaniu i uzupełnieniu, otrzymała tytuł: Filar i podpora prawdy. Próba prawosławnej teodycei w dwunastu listach325. Jego poszukiwanie integralnego wyrazu prawdy łączyło się z teodyceą, ale nie w duchu usprawiedliwiania Boga siłą ludzkiego rozumu. Jeszcze silniej zaznaczył się związek pomiędzy tym, który poszukuje prawdy, a Cerkwią, która jest gwarantem prawdziwości poszukiwań. Ojciec Paweł dowodził, że we wspólnocie Kościoła prawda objawia samą siebie. Człowiek nigdy nie jest i nie może być sam na tej drodze. Relacje, które Paweł nawiązywał jako student z przedstawicielami Kościoła, są tego przykładem i dowodem. U pod-staw światopoglądu integralnego legło też przekonanie, że prawda w naukach szczegółowych jest tylko szczególnym przypadkiem najogólniejszej prawdy wyrażonej w tym światopoglądzie. Silny duchowy związek młodego Pawła i biskupa Antoniego Fłorensowa spowodował, że Paweł życie naukowe zwią-zał z dewizą, w której utwierdzili go i inni duchowni: И священство, и

нау-ка326. Zafascynowany Pawłem Fłorenskim Siergiej Bułgakow pisał: В отце

Павле встретились культурность и церковность, Афины и Иерусалим, и это органическое соединение само по себе уже есть факт церковно-исторического значения. Чего же искал в Священстве отец Павел? Это не было призвание к пастырству и учительству, хотя, разумеется, он их не отрицал, но прежде всего и больше всего влечение к предстоя-нию Престолу Господню, служепредстоя-нию литургически-евхаристическому327. W wypowiedzi o. Siergieja zwraca uwagę metafora, według której Fłoren-ski jest przykładem syntezy Anten i Jerozolimy podporządkowanej

euchary-323 Problematyka ta jest wciąż aktualna, por. Jan Krasicki, »Europejskość«

i »rosyjskość« filozofii rosyjskiej, [online], [przeglądane 20.05.2013], dostępne w: http://

www.filozofiarosyjska.uz.zgora.pl/images/teksty/europejskosc%20i%20rosyjskosc%20 filozofii%20rosyjskiej.pdf 324 Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 11-12. 325 Tamże. 326 Иеродиакон Андроник, Основные черты личности, жизнь и творчество священника Павла Флоренского, dz. cyt., s. 499. 327 Сергий Булгаков, Священник отец Павел Флоренский, w: Pro et contra, s. 397 oraz cytowane na s. 499.

94 DROGA ŻYCIA – «ŚWIADEK CZYSTEGO ŚWIATŁA»

stycznemu życiu liturgicznemu. Odpowiedź na dramatyczne pytanie Tertu-liana: Cóż mają wspólnego Ateny i Jerozolima?, znajduje odpowiedź w życiu o. Pawła. Paweł Fłorenski pracował w dialektycznym napięciu pomiędzy ro-zumem a wiarą bez odrzucania rzeczywistości, symbolicznie opisanej przez nazwy obu miast, w obu obszarach szukał źródeł uzasadnienia prawdziwości chrześcijaństwa i wyrażał przekonanie o prawdzie objawionej, której sam do-świadczył. Paweł Fłorenski z naciskiem głosił, że prawda jest jedna, ale uka-zuje się aspektowo w wielu różnych przejawach. Rozum ludzki powinien jej szukać, na podstawie każdego z możliwych rodzajów poznania. Powinien szu-kać organicznych związków, przejść, powiązań, by to fundamentalne, odkry-te dzięki religii założenie, poznać. Swoją pracę naukową odnosił do liturgii i twierdził, że tym, co ostatecznie uzgadnia i harmonizuje nieusuwalne napię-cie pomiędzy wiarą a rozumem, jest odniesienie do eucharystii, a tym samym do świętego zgromadzenia, czyli życia Cerkwi i Chrystusa w niej obecnego w Duchu Świętym328. Jest to hierarchia ważności i przedzałożeń we wszyst-kich działaniach podejmowanych przez o. Pawła w życiu osobistym i pracy naukowej. O tym trzeba zawsze pamiętać, opisując jego naukową działalność, jest to nieusuwalna presupozycja widzenia świata jako organicznej całości na wzór greckich ojców Kościoła. Mikołaj Łosski pisał o o. Pawle Fłorenskim:

kapłaństwo przyciągało go nie mniej niż praca akademicka329. To połączenie

i dawane świadectwo o. Pawła spowodowało, że jako filozof Mikołaj Łosski rozpoczął drogę powrotu do Cerkwi i w 1918 roku stał się znowu człowie-kiem wierzącym330. Również to harmonijne współgranie kapłaństwa, teolo-gii, filozofii, bycia ojcem rodziny w życiu o. Pawła Fłorenskiego wpłynęło na Wasilija Razanowa. Wspomniane dwie postaci są znamiennymi dowodami na to, że w omawianym duchownym realizowała się prawda chrześcijańska przynaglająca innych autentycznością do wejścia na drogę wiary.

W tym kontekście warto przypomnieć, że Jan Paweł II w encyklice

Fi-des et ratio wymienia z nazwiska Pawła Fłorenskiego jako przykład owoc-nej relacji między filozofią a słowem Bożym331. Papież był pełen podziwu dla

jego pragnienia objęcia całości w jednej śmiałej chrześcijańskiej wizji, bez

328 Można powiedzieć, że myśl o. Pawła antycypuje przesłanie encykliki Jana Paw-ła II, Ecclesia de Eucharistia, w: Opoka. Czytelnia, [online], [przeglądane 16.01.2010], dostępne w: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/euchari-stia_17042003.html.

329 Mikołaj Łosski, Historia filozofii rosyjskiej, dz. cyt., s. 197.

330 Tamże, s. 198.

331 Por. Jan Paweł II, Fides et ratio, 1998, pkt 74, w: Opoka. Czytelnia, [online], [prze-glądane 18.02.2015], dostępne w: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/ encykliki/fides_ratio_0.html.

95

deprecjonowania poszczególnych cząstkowych elementów ludzkiej działal-ności332. Biskup Rzymu pisał o łączeniu filozofii i teologii, a Paweł Fłorenski w swoich badaniach i życiu szedł radykalnie dalej, chciał połączyć jedną śmia-łą wizją dosłownie wszystko, zarówno świat zmysłowy i świat inteligibilny, jak i przenikającą wszystko mądrość Boga. Uznawał, że wzorem poszukiwań prawdy są relacje w Bogu Trójjedynym. Każdą swoją działalność: od badań kultury, przez językoznawstwo po badania nad zjawiskami elektrycznymi i jodem, potrafił włączyć w tę swoją wizję. Niestety, sam nie dał jej pełne-go werbalnepełne-go wyrazu. Badania ściśle naukowe zaowocowały w jepełne-go dzie-ciach i wnukach, teologiczna wizja integralnego światopoglądu czeka na następców.