Kultura - to pojęcie wieloznaczne. Różnorodność jej określeń
wynika zarówno z odmiennych punktów widzenia przyjmowanych przez różne szkoły i dyscypliny naukowe, jak i z rzeczywistych przemian, którym podlegała w ciągu wieków.
Janusz Gajda Pedagogika kultury. Historyczne osiągnięcia. Współczesne kontrowersje wokół edu-kacji kulturalnej. Perspektywy rozwoju - to pełny tytuł książki, która wydana została pod redakcją Janusza Gajdy nakładem Wydawnictwa UMCS w 1998 roku. Jak pisze w słowie wstępnym redaktor publikacji, jest ona „plonem dwu konferencji naukowych zorganizowanych przez Zakład Teorii Upowszechniania Kultury Instytutu Pedagogiki UMCS w Lublinie we współdziałaniu z Lubelskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego i pod patronatem Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. Pierwsza, za-tytułowana „O powrót do pedagogiki kultury", miała miejsce w grudniu 1995 r. w Dę-blinie w Wyższej Szkole Oficerskiej Sił Powietrznych, a Zakład Dydaktyki był jej współorganizatorem i wydawcą materiałów pokonferencyjnych - Pedagogika kultury a edukacja kulturalna. Rozwój historyczny, aktualność, perspektywy (Lublin-Dęblin
1996, s. 395). Druga, „Pedagogika kultury - aktualności i perspektywy", odbyła się w Lublinie 26-27 czerwca 1997, przy współudziale Ośrodka Brama Grodzka - Teatr NN i w jego siedzibie"1. Te dwie konferencje, których owocem jest interesująca nas publika-cja, to od kilkudziesięciu lat pierwsze na tak wielką skalę debaty naukowe w Polsce, których przedmiotem stał się dorobek historyczny, teraźniejszość i perspektywy rozwo-ju pedagogiki kultury2. Animatorem i spiritus movens całego przedsięwzięcia był kie-rownik Zakładu Teorii Upowszechniania Kultury UMCS - prof. Janusz Gajda, który w całej swej twórczości naukowej wykazuje niezmienną wierność ideom pedagogiki kul-tury, sformułowanym na polskim gruncie przez takich autorów, jak Bogdan
Nawroczyń-f J. Gajda, Wprowadzenie, (w:) tenże (red.), Pedagogika kultury. Historyczne osiągnięcia. Współczesne kontrowersje wokół edukacji kulturalnej. Perspektywy rozwoju, Lublin 1998, s. 5.
Por. J. Gajda, Refleksje podsumowujące, (w:) tenże (red.), Pedagogika kultury, op. cit., s. 391.
92 Mariusz Orłowski
ski, Sergiusz Hessen czy Bogdan Suchodolski3. Janusz Gajda to wychowanek tzw. war-szawskiej szkoły naukowej Bogdana Suchodolskiego i Ireny Wojnar, rozwijającej pro-blematykę wychowania przez sztukę4. Należy podkreślić, że cechą charakterystyczną polskiej koncepcji wychowania przez sztukę jest jej ścisły związek z kulturą oraz ekspo-nowanie jej aspektu edukacyjnego5. Zainteresowania J. Gajdy zagadnieniami do-tyczącymi wychowania literackiego za pośrednictwem telewizji zaowocowały roz-prawą doktorską, która została wydana drukiem pt.: Telewizja w kształceniu kultury lite-rackiej uczniów (Warszawa 1979). Kolejne publikacje określiły krąg zainteresowań ba-dawczych autora i aktualnie twórczość naukowa Janusza Gajdy zaliczana jest do jednego z nurtów kontynuujących idee pedagogiki kultury, a koncentruje się wokół
za-gadnień związanych z upowszechnianiem kultury, uczestnictwem w kulturze oraz ani-macją kulturalną. W ostatnim czasie wiele uwagi poświęca J. Gajda również problema-tyce wartości w życiu człowieka, podkreślając, że pedagogika kultury z natury swojej jest pedagogiką wartości6. W pracach, takich jak: Telewizja a upowszechnianie kultury
(Warszawa 1982), Telewizja, młodzież, kultura (Warszawa 1987), Samotność i kultura (Warszawa 1987) czy Edukacja bez granic. O środkach masowego przekazu (Lublin
1992) powyższe procesy ujmuje on w aspekcie szeroko pojmowanej kultury, wskazując na jej rolę osobowościowotwórczą.
We Wprowadzeniu do interesującej nas książki Janusz Gajda pisze, „że skompliko-wana współczesność z jej nieprzejrzystą rzeczywistością, pełną wieloznaczności i wie-lorakich zagrożeń spowodowanych głębokim kryzysem cywilizacji oraz próbami wyjś-cia z tej sytuacji, sprzyja powrotowi do idei pedagogiki kultury i domaga się jednocze-śnie krytycznej oceny jej historycznego dorobku i współczesnej wykładni założeń
filo-»7
zoficznych i metodologicznych" .
Wśród autorów referatów, którzy podjęli się tego zadania, znalazło się wielu zna-nych polskich pedagogów, kulturoznawców i filozofów, a składające się na publikację artykuły zgrupowane zostały w czterech częściach.
W części pierwszej - „Historia, współczesność i perspektywy pedagogiki kultury.
Próba oceny i kontrowersje" - zebranych zostało dziesięć wystąpień prezentujących hi-storię i perspektywy rozwoju tego kierunku myśli pedagogicznej. Całość rozpoczyna wypowiedź prof. Stefana Wołoszyna {Pedagogika kultury nie wymaga restytucji -jest żywa), który przytacza argumenty na potwierdzenie żywotności pedagogiki kultury, a kończy kontrowersyjne wystąpienie prof. Józefa Kargula: Czy złudne nadzieje renesan-su pedagogiki kultury ?
Część druga - „Kultura i wartości podstawą pedagogiki. Spory wokół nich" - stano-wi zestaw dwunastu referatów dotyczących m. in. zagrożeń zstano-wiązanych z kryzysem w kulturze i ambiwalencją w dziedzinie wartości oraz wskazuje na pedagogiczne
implika-3 Por. J. P. Hudzik, Janusza Gajdy układanie życia według wartości, „Wiadomości Uniwersyteckie" 1996, nr 3/4, s. 18-19.
4 Por. S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Kielce 1998, s. 78-79.
5 Por. J. Gajda, Pedagogika kultury - optymalną szansą ratowania zagrożonych wartości humanistycznych, (w:) tenże (red.), Pedagogika kultury, op. cit., s. 46-47.
6 Por. J. Gajda, Wartości w życiu człowieka: prawda, miłość, samotność, Lublin 1997, s. 8.
J. Gajda, Wprowadzenie..., s. 5.
Pedagogika kultury 93 cje tego typu zjawisk. Do najciekawszych tekstów zaliczyć należy referat prof. Kazimie-rza Żygulskiego: Globalne i regionalne perspektywy kultury współczesnej, w którym au-tor poddaje wnikliwej analizie zachodzące w świecie przemiany i związane z nimi licz-ne niebezpieczeństwa o społeczno-kulturowym charakterze. Interesujące jest również zestawienie tekstów autorstwa profesorów Franciszka Adamskiego (O integralną kon-cepcję kultury) i Zdzisława Cackowskiego {Podstawowe kategorie antropologii i teorii kultury), które ujmują kulturę z dwóch odmiennych perspektyw światopoglądowych.
Część trzecia - „Metodologia pedagogiki kultury - jej trwałe podstawy i dalszy roz-wój" - zawiera siedem tekstów poświęconych zagadnieniom związanym z metodologią pedagogiki kultury. Godny polecenia jest artykuł Jana Hudzika - Hermeneutyczna peda-gogika kultury, którego autor postuluje uwrażliwienie, przez pedagogikę kultury, teorii edukacji na lokalne, wieloznaczne i ambiwalentne ze swej natury obszary rzeczywisto-ści pozaszkolnej oraz oczyszczenie procesu wychowawczego z wszelkich elementów zniewolenia, poniżania i instrumentalnego traktowania innych. Na uwagę zasługuje również tekst ks. Mariana Nowaka - ,,Dobra kultury" współczesnej pedagogiki kultury utrzymany w duchu współczesnej chrześcijańskiej myśli filozoficznej.
W ostatniej części książki - „Człowiek w kulturze i edukacji. Omówienia, polemiki, relacje" - znaleźć można m. in. interesujący artykuł Tadeusza Szkołuta - Tożsamość jednostki a kulturowy „horyzont znaczenia" , w którym autor podejmuje polemikę z
koncepcją autentyczności i samorealizacji człowieka - Charlesa Taylora czy omówi-enie przez Zygmunta Łomnego - w artykule Kulturowe profile wybranych teorii eduka-cyjnych końca XX wieku - charakterystycznych dla ostatnich dziesięcioleci naszego stu-lecia teorii edukacyjnych, na podstawie nie publikowanej w Polsce książki Yvesa Ber-tranda: Theories contemporaines de leducation, wydanej w 1993 r.
Publikację zamykają Refleksje podsumowujące, w których redaktor tomu formułuje cztery istotne wnioski.
Po pierwsze, podkreśla on, że pomimo niejednorodności kierunku, jakim jest peda-gogika kultury, nikt z biorących udział w obydwu konferencjach nie kwestionował trwałego dorobku naukowego klasyków tego nurtu, którzy w obcowaniu z dobrami kul-tury upatrywali możliwości duchowego rozwoju człowieka.
Po drugie, stwierdza, że podobnie rzecz się ma z wypracowaną przez prekursorów pedagogiki kultury metodologią nauk humanistycznych, która przeciwstawiając się jed-nostronności psychologizmu i i socjologizmu pedagogicznego oraz pozytywistycznemu modelowi poznania, wskazała na odrębność humanistyki. Podwaliny nowej metodolo-gii w naukach humanistycznych stworzył Wilhelm Dilthey przez wprowadzenie katego-rii „rozumienia", która współcześnie niekwestionowana potwierdza swą obecność m. in. w hermeneutyce pedagogicznej i owocuje przewagą metod jakościowych.
Po trzecie, kontynuacji idei pedagogiki kultury dopatruje się J. Gajda w takich nur-tach, jak pedagogika humanistyczna i pedagogika personalistyczna oraz rodzących się subdyscyplinach pedagogicznych, jak pedagogika twórczości, pedagogika wartości czy pedagogika zabawy.
Po czwarte, wskazuje J. Gajda na ogromne perspektywy rozwoju podstawowych ka-tegorii pedagogiki kultury, z jednej strony ze względu na dokonujące się we współcze-snym świecie pozytywne przemiany związane ze wzrostem rangi m. in. wartości
ta-94 Mariusz Orłowski
kich, jak: wolność, solidarność, tolerancja czy ekumenizm, a z drugiej strony - powa-żne zagrożenia związane ze wzrostem fanatyzmów, agresji i przemocy, lokalnymi kon-fliktami zbrojnymi, eksplozją demograficzną itp. Gdy dodamy do tego wielką przepaść pomiędzy postępem cywilizacji a rozwojem kultury duchowej, wszystko to stawia przed pedagogiką kultury wyzwania bardzo trudne, lecz jednocześnie konieczne do pod-jęcia. Nie rozstrzygnięty - zdaniem J. Gajdy - pozostaje jedynie problem, „czy wobec owych skomplikowań, sprzeczności, nadziei i zagrożeń oraz ewolucji kultury, zmu-szających do stawiania nowych zadań edukacyjnych, nie jest bardziej wskazane używa-nie terminu neopedagogika kultury dla oddzielenia nurtu historycznego od jego współczesnego i przyszłościowego rozwoju, uwzględniającego realia rzeczywistości"8.
Chociaż największy rozkwit pedagogiki kultury przypada na cztery pierwsze dzie-sięciolecia XX wieku i po II wojnie światowej nurt ten stracił wiele ze swego blasku na rzecz innych koncepcji wychowania, a w krajach byłego bloku socjalistycznego był wręcz oficjalnie krytykowany, a nawet potępiany, to jednak stymulował teorię i prakty-kę edukacyjną, a także trwał w postaci pedagogiki humanistycznej i personalistycznej9. Stefan Wołoszyn pisze, „że wielki nurt pedagogiki kultury z pierwszych dziesięcioleci naszego wieku, nurt pedagogiki humanistycznej, znajduje swoją twórczą kontynuację w końcu naszego stulecia w narastającym ruchu - tak w skali świata, jak i u nas - edu-kacji kulturalnej w wymiarze nie tylko szkolnym, lecz i poszkolnym (w wymiarze całego życia człowieka)"10. Publikacja Pedagogika kultury pod redakcją Janusza Gajdy jest namacalnym dowodem na to, że w Polsce problematykę tę podejmują coraz liczniej-sze - również uniwersyteckie - placówki teorii i metodyki upowliczniej-szechniania kultury, w tym m. in. Zakład Teorii Upowszechniania Kultury UMCS.
Publikacje książkowe prof. Janusza Gajdy:
1. Dziecko przed telewizorem, Warszawa 1977 (wyd. II - 1983).
2. Dziecko a konflikty małżeńskie, Warszawa 1978 (wyd. II - 1986).
3. Telewizja w kształceniu kułtury łiterackiej uczniów, Warszawa 1979.
4. Tełewizja a upowszechnianie kułtury, Warszawa 1982.
5. Telewizja, młodzież, kułtura, Warszawa 1987.
6. Samotność i kułtura, Warszawa 1987.
7. Środki masowego przekazu w wychowaniu, Lublin 1988.
8. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Lublin 1989 (wyd. V - 1998).
9. Edukacja bez granic. O środkach masowego przekazu, Lublin 1992.
10. Obłicza miłości, Warszawa 1993.
11. Wychowywać do prawdy?, Lublin 1995.
12. Wartości w życiu człowieka: prawda, miłość, samotność, Lublin 1997.
8 •
J. Gajda, Refleksje podsumowujące..., s. 391.
9 Por. J. Gajda, Pedagogika kulturys. 37.
10 S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, op. ciis. 79.
Pedagogika kultury 95 Ponadto pod redakcją prof. Janusza Gajdy ukazały się:
1. Współczesne dylematy upowszechniania kultury, Lubłin 1991.
2. Wybrane problemy animacji kulturalnej, Lublin 1993.
3. Animacja kulturalna jako problem pedagogiczny, Lublin 1994.
4. Pedagogika kultury a edukacja kulturalna. Rozwój historyczny, aktualność, perspek-tywy, Lublin-Dęblin 1996.
5. Pedagogika kultury. Historyczne osiągnięcia. Współczesne kontrowersje wokół edu-kacji kulturalnej. Perspektywy rozwoju, Lublin 1998.
recenzje dekady