Defi nicja i geneza koncepcji zrównoważonego rozwoju

Zrównoważony rozwój opiera się na dążeniu do osiągnięcia jak najlepszego wyniku ekonomicznego przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska naturalnego oraz roz-woju społecznego¹. Jest to bardzo szeroka koncepcja rozwoju, która zawiera w sobie wiele sfer działalności człowieka. Ze względu na jej obszerny charakter istnieją liczne defi nicje pojęcia „zrównoważony rozwój”. Jedną z nich podaje F. Piontek, uznając, że jest to „trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema rodzajami kapitału: ekonomicz-nym (E), ludzkim (L) i przyrodniczym (P)”². Zazwyczaj podaje się skrót 3xP, od angiel-skich wyrazów planet (ziemia), people (ludzie), a na samym końcu profi t (zysk). Taka kolejność sugeruje nacisk przede wszystkim na zachowanie zasobów Ziemi, niezagrażanie środowisku, a dopiero na samym końcu dostrzega się zysk. Podana wyżej defi -nicja wskazuje na odbiorców zrównoważonego rozwoju – to zarówno żyjące obecnie społeczeństwo, jak i przyszłe pokolenia. Istotą koncepcji zrównoważonego i trwa-łego rozwoju jest więc zaspokajanie potrzeb obecnego pokolenia bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. Taka defi nicja znalazła się w raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju z 1987 r. pt.: Nasza wspólna przyszłość.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju powstała w latach 80. XX w. i jest jedną z naj-ważniejszych współcześnie koncepcji rozwoju gospodarczego. Za twórców koncepcji rozwoju gospodarczego uważa się D. Pearce’a, E. Barbiera, A. Markandyę i R. Tumera³.

* prof. zw., dr hab., kierownik Katedry Unii Europejskiej im. Jeana Monneta Szkoły Głównej Han-dlowej w Warszawie.

1 I. Łabądź, Rozwój zrównoważony i trwały^, http://www.oko.bielsko.pl/rozwoj_zrownowazony,spo-leczenstwo_obywatelskie.html (20.12.2015).

2 F. Piontek, B. Piontek, Alternatywne koncepcje wdrażania rozwoju i ich skutki dla kategorii kapitał, www.ur.edu.pl/Zesztyt6/07, s. 7071.

3 A. Buszko, Nowy sposób myślenia o ładzie ekonomicznym, Wyd. Difi n, Warszawa 2012, s. 175.

Koncepcja ta ściśle wiąże się z raportami Klubu Rzymskiego, a szczególnie raportem dotyczącym granic wzrostu gospodarczego, proponującego zerowy wzrost gospodar-czy, jeśli tylko taki wzrost zahamuje degradację środowiska naturalnego człowieka.

Koncepcja ta koncentruje się na celach społecznych, uznając ich realizację za podstawę dla rozwoju ekonomicznego społeczeństw.

We współczesnych uwarunkowaniach za szczególnie ważne w procesie rozwoju koncepcji zrównoważonego rozwoju uznać należy podejście M. Prasopchoke, który próbuje uświadomić klasom rządzącym, że wzrost gospodarczy nie może polegać tylko na przyroście PKB, produkcji, zatrudnienia czy dochodów, ale musi jeszcze przynaj-mniej utrzymać dotychczasowy poziom kapitału społecznego, relacyjnego i przyrod-niczego, co pozwoli zapewnić sprawiedliwość międzypokoleniową. Dlatego też zało-żenia wzrostu zrównoważonego należy uznać za właściwe z makroekonomicznego punktu widzenia. Powyższa sugestia rozwoju jest osadzona w realiach globalizacji.

Z kolei P.F. Barlett oraz G.W. Chase twierdzą, że „wzrost zrównoważony polega na zaspokajaniu bieżących potrzeb społeczeństwa w taki sposób, aby następne pokolenia były również w stanie zaspokajać swoje potrzeby”⁴. W koncepcji rozwoju zrównoważo-nego – stwierdzają H. Komiyama i K. Takeuchi⁵ – silny nacisk został położony nie tylko na likwidację barier wzrostu, ubóstwa, wdrożenie innowacyjnych rozwiązań, wzrost aktywów niematerialnych, ale również na ochronę środowiska oraz możliwość odna-wiania zasobów, co ma szczególne znaczenie w nowych uwarunkowaniach globalnych.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju zdobywa coraz więcej zwolenników i co najważniejsze, jest wdrażana w wielu państwach, szczególnie tych o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Podstawą koncepcji zrównoważonego rozwoju są: ludzie jako podmioty oddziałujące na środowisko, nasza planeta jako obszar (przedmiot) odływania ludzi, metoda działania, czyli partnerstwo, bowiem tylko zintegrowane dzia-łania pozwolą na osiągnięcie celu tej koncepcji, czyli dobrobytu i pokoju na świecie.

Tych pięć elementów ma w koncepcji zrównoważonego rozwoju następujące znaczenie:

Ludzie – jesteśmy zdeterminowani do wyeliminowania ubóstwa i głodu we wszystkich ich formach i wymiarach oraz zapewnienia wszystkim ludziom możliwo-ści wykorzystania swojego potencjału z godnomożliwo-ścią, w zdrowym środowisku i zgodnie z zasadą równości.

Nasza planeta – chcemy chronić Ziemię przed pogarszającym się stanem śro-dowiska poprzez zrównoważoną konsumpcję i produkcję, zrównoważone zarządza-nie surowcami naturalnymi i podejmowazarządza-nie pilnych działań przeciwdziałających

4 Ibidem, s. 177.

5 H. Komiyama, K. Takeuchi, Sustanability Science:buildind a new discipline, „Sustanaibility Science”

2006, No. 1.

zmianom klimatycznym, wspierając potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń. Już obecnie dostrzegamy, że zmiany klimatyczne mają wpływ na zdrowie publiczne, bez-pieczeństwo żywnościowe i wodne, migrację, zachowanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Inwestowanie w zrównoważony rozwój pomoże przeciwdziałać zmianom kli-matycznym przez redukcję emisji i budowanie odporności na skutki katastrof. Dzia-łania podjęte w kwestii zmian klimatycznych będą napędzały zrównoważony rozwój i na odwrót.

Dobrobyt – chcemy zapewnić wszystkim ludziom godne i satysfakcjonujące życie oraz sprawić, by rozwój gospodarczy, społeczny i technologiczny zachodził w zgodzie z naturą.

Pokój na świecie – budujemy pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, wolne od strachu i przemocy. Nie ma zrównoważonego rozwoju bez pokoju, jak i nie ma pokoju bez zrównoważonego rozwoju.

Partnerstwo jako metoda realizacji koncepcji oznacza, że zmobilizujemy środki potrzebne do wdrożenia tej agendy poprzez rewitalizację globalnego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju w duchu wzmocnionej globalnej solidarności, part-nerstwa skupionego w szczególności na potrzebach najbiedniejszych osób i najbar-dziej wrażliwych grup, oraz we współpracy wszystkich państw, stron i ludzi na całym świecie.

Zrównoważony rozwój jest to więc takie działanie, które sprzyja środowisku natu-ralnemu i nie odbywa się kosztem przyszłego pokolenia.

Historia idei zrównoważonego rozwoju sięga roku 1983, w którym powstała Świa-towa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and Development, WCED), zwana też komisją Brundtland⁶. Pierwszy raz termin „zrów-noważony rozwój” pojawił się na forum ONZ w 1987 r. na łamach raportu Nasza wspólna przyszłość, opracowanego właśnie przez komisję, której przewodniczyła nor-weska minister ochrony środowiska Gro Brundtland.

Komisja ta przyczyniła się do zwołania w 1992 r. w Rio de Janeiro II Szczytu Ziemi – Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju.

Hasłem przewodnim konferencji było „Środowisko i Rozwój”⁷. Był to kolejny krok w kształtowaniu się koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wynikiem tego spotkania, w którym uczestniczyły aż 172 rządy państw oraz liczni przedstawiciele organizacji pozarządowych, było uchwalenie pięciu dokumentów istotnych dla ochrony środowiska

6 A. Osypińska, Ekologia, społeczeństwo, gospodarka. Koncepcja zrównoważonego rozwoju, http://histmag.org/Ekologia-spoleczenstwo-gospodarka-koncepcja-zrownowazonego-rozwoju.-1952 (20.12.2015).

7 Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro, http://www.biomasa.org/index.php?d=artykul&kat=27&art=19 (20.12.2015).

i rozwoju. Pierwszym z nich była tzw. Agenda 21. Jest to dokument, który zawiera zbiór wytycznych i zaleceń, mających umożliwić osiągnięcie trwałego i zrównoważo-nego rozwoju. Dotyczył on nie tylko zagrożeń środowiska naturalzrównoważo-nego, ale też obej-mował kwestie związane z ekonomią, konsumpcją, ubóstwem czy rolnictwem. Kolejną publikacją wydaną podczas II Szczytu Ziemi była Deklaracja w sprawie środowiska i rozwoju, która zawierała 27 zasad postępowania człowieka wobec środowiska natu-ralnego oraz stanowiła uzupełnienie Agendy 21. Trzecim dokumentem opubliko-wanym w 1992 r. była Ramowa konwencja w sprawie zmian klimatu. Dotyczyła ona głównie emisji gazów cieplarnianych i związanych z nimi zmian klimatycznych. Kolej-nym kluczowym dokumentem była Konwencja o różnorodności biologicznej, która miała zapewnić ochronę zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Ostatnią publikacją II Konferencji w Rio de Janeiro była deklaracja o lasach promująca rozsądne zarzą-dzanie lasami oraz ochronę zasobów leśnych.

Kolejnym ważnym wydarzeniem związanym z promocją i wsparciem zrównowa-żonego rozwoju był szczyt Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2000 r.⁸ Przedsta-wiciele 189 krajów spotkali się w Nowym Jorku, aby wspólnie określić środki, przy pomocy których miały być realizowane cele wyznaczane przez harmonijny i trwały rozwój. Wynikiem tego spotkania było opublikowanie tzw. deklaracji milenijnej. Jej częścią jest projekt milenijny, w którym określono osiem celów milenijnych, mających przyczynić się do likwidacji skrajnego ubóstwa i głodu, wprowadzenia równoupraw-nienia, zmniejszenia liczby zgonów wśród dzieci, przeciwdziałania rozprzestrzenia-nia się HIV/AIDS, malarii oraz innych chorób zakaźnych. Jednocześnie kładziono nacisk na ochronę środowiska naturalnego i potrzebę integracji państw w obszarze harmonijnego rozwoju⁹.

Kontynuacją działań wyznaczonych przez Szczyt Ziemi z 1992 r. było zwołanie 10 lat później szczytu w Johannesburgu¹⁰.

Miał on za zadanie ocenę stopnia realizacji przez państwa członkowskie ONZ założeń Agendy 21 w sprawie zrównoważonego rozwoju, a także kontrolę nad wcie-laniem w życie założeń zawartych w innych dokumentach związanych z tą tema-tyką. Konferencja w Johannesburgu – Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju (World Summit on Sustainable Development, WSSD) miała wykryć braki i przeszkody w realizacji celów trwałego rozwoju. Szczyt w Johannesburgu, podobnie jak ten w Rio, zgromadził ponad 100 przedstawicieli państw, kierownictwo wielkich

8 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011, s. 5–6.

9 Szerzej nt. celów milenijnych patrz pkt. 2 niniejszego rozdziału.

10 M. Sobolewski, Ocena dorobku Światowego Szczytu w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu (WSSD), http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf/i-942.pdf.

koncernów międzynarodowych oraz ludzi nauki. Główną tematyką tego spotkania była koncepcja trwałego rozwoju, nastawiona na problemy społeczne i gospodarcze.

Wybrano pięć najważniejszych obszarów, które pozwolą na realizację celów określo-nych m.in. w Agendzie 21. Są to:

• ochrona wód, dostęp do infrastruktury sanitarnej i do wody pitnej o odpowiedniej jakości;

• zapewnienie energii przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska;

• ochrona zdrowia;

• rolnictwo i jego znaczenie w rozwoju gospodarczym i społecznym;

• ochrona różnorodności biologicznej i zarządzanie ekosystemami.

Podczas konferencji WSSD były poruszane też inne tematy, takie jak handel mię-dzynarodowy, edukacja i nauka, rola społeczeństwa czy konsumpcyjne style życia.

Głównym celem spotkania była także kwestia fi nansowania działań zapewniających zrównoważony rozwój. Było to bardzo ważne zagadnienie, ponieważ w krajach roz-wijających się problem zanieczyszczenia środowiska jest ściśle związany z proble-mem ubóstwa. W wyniku żywych obrad na Szczycie Ziemi w Johannesburgu, mimo braku jedności co do wizji przyszłego rozwoju, osiągnięto kompromis i podpisano dokumenty: polityczną deklarację przyjętą przez głowy państw i rządów oraz plan działania określający najważniejsze aspekty krajowej i międzynarodowej współpracy.

W dokumentach tych znalazły się konkretne cele podzielone na obszary tematyczne.

Cele dotyczące sfery społecznej to:

• zmniejszenie o 50% liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa, czyli za dolara lub mniej dziennie do 2015 r. (wg danych ONZ dotyczyło to wówczas ok. miliarda ludzi, w ogromnej większości w krajach rozwijających się);

• zmniejszenie o połowę liczby osób bez dostępu do wody pitnej o odpowiedniej jakości i do urządzeń sanitarnych do 2015 r. (dotyczy to głównie krajów rozwijają-cych się);

• znacząca poprawa do 2020 r. standardu życia co najmniej 100 mln mieszkańców slumsów.

W obszarze zasobów naturalnych, ochrony przyrody i różnorodności biologicz-nej planowano:

• do 2005 r. – opracowanie zintegrowanych planów gospodarki wodnej;

• do 2010 r. – doprowadzenie do znacznego osłabienia tempa wymierania rzadkich odmian fauny i fl ory;

• do 2015 r. – odnowienie w morzach i oceanach zasobów ryb, znacznie przetrzebio-nych na skutek nadmierprzetrzebio-nych połowów;

• do 2020 r. – zaprzestanie wytwarzania i stosowania środków chemicznych w sposób szkodliwy dla ludzi i środowiska.

Przyjęto także deklarację dotyczącą zmniejszenia do 2015 r. o dwie trzecie wskaź-nika śmiertelności wśród niemowląt i dzieci oraz o trzy czwarte wskaźwskaź-nika śmiertel-ności matek przy porodzie.

Poza ofi cjalnym zbiorem koncepcji i planów działania na rzecz zrównoważonego rozwoju dla wszystkich krajów, zaakceptowano także istniejące wówczas indywidu-alne deklaracje poszczególnych państw dotyczące kwestii zrównoważonego rozwoju.

Ponadto Unia Europejska jako wspólnota krajów zgłosiła też własną inicjatywę, która zobowiązała ją do corocznego przekazywania krajom rozwijającym się 1,4 mld euro na rzecz zwiększenia dostępności do wody pitnej oraz polepszenia warunków sani-tarnych w tych krajach.

Podsumowując wyniki szczytu z 2002 r., można powiedzieć, że w największym stopniu przyczynił się on do odświeżenia tematyki zrównoważonego rozwoju oraz pobudzenia krajów do jeszcze bardziej czynnego udziału i propagowania harmonij-nego rozwoju.

Kolejny szczyt, pod nazwą „Strategia zielonego wzrostu”, został zwołany w 2011 r.¹¹ przez Organizację ds. Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Był on odpowie-dzią na wzrastającą świadomość zagrożeń środowiska i obawy przed pojawieniem się kryzysu klimatycznego. Kryzys fi nansowy również przyczynił się do podjęcia nowych działań na rzecz zrównoważonego rozwoju. Sama nazwa szczytu OECD wskazuje na priorytety propagowane przez tę organizację, czyli rozwój gospodarczy i społeczny połączony z ochroną środowiska. Koncepcja ta pokazuje, że możliwe jest połączenie tych dwóch obszarów działania, choćby przez podejmowanie tzw. zielonych inwestycji, rozsądne zarządzanie zasobami naturalnymi, wspieranie budowy infrastruktury czy technologii pomocnych w zapobieganiu degradacji środowiska naturalnego.

Dwadzieścia lat po zwołaniu w roku 1992 Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, Konfe-rencja Narodów Zjednoczonych ponownie zorganizowała spotkanie w sprawie zrów-noważonego rozwoju¹² – Szczyt Ziemi 2012. Odbyło się ono również w Rio de Janeiro, i dlatego konferencja ta nazywana jest także Rio+20. Głównym celem zwołania tej narady było odświeżenie tematu trwałego i harmonijnego rozwoju, kontrola reali-zacji celów wyznaczonych przez Agendę 21 i postanowień milenijnego szczytu ONZ z 2000 r. Na spotkaniu Rio+20 skupiono się przede wszystkim na koncepcji budowa-nia wzrostu gospodarczego w aspekcie trwałego rozwoju. Zajęto się również proble-mem ubóstwa i jednocześnie wsparciem państw rozwijających się. Zwrócono rów-nież uwagę na system koordynacji działań na rzecz zrównoważonego rozwoju między poszczególnymi krajami. Najważniejszym osiągnięciem Szczytu Ziemi z 2012 r. było

11 http://www.mg.gov.pl/node/12520 (18.01.2016)

12 https://www.mos.gov.pl/artykul/4476_nr_7/16833_rio_20.html (22.01.2016).

opublikowanie dokumentu Przyszłość jaką chcemy mieć, który precyzuje cele oraz środki, którymi można się posłużyć w ramach realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju.

Dokument ten nie był w pełni zadowalający dla Unii Europejskiej. Mimo to UE brała aktywny udział w organizacji tego szczytu oraz w pełni popierała działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie zadeklarowała gotowość do spełnie-nia wszystkich założeń tego dokumentu oraz wyraziła chęć pomocy krajom rozwija-jącym się¹³.