• Nie Znaleziono Wyników

Deficyty kompetencji osobistych – nieefektywna samoregulacja, brak empatii, aleksytymia

Osiąganie zaspokojenia potrzeby znaczenia osobistego drogą efektywnego działania, skutecznego i potwierdzanego osiąganymi sukcesami i wysoką pozycją społeczną, lub drogą rozwijania działań na rzecz innych ludzi, dających szczególne poczucie satysfakcji i pozytywne informacje zwrotne, czy też drogą budowania i rozwijania związków nasyconych prawdziwą bliskością, może dla niektórych osób być niemożliwe. Poniżej zostaną omówione wybrane deficyty kompetencji, które nie zawsze są łączone ze zjawiskiem radykalizacji, jednak w świetle wiedzy psychologicznej mają istotne znaczenie dla poczucia własnej wartości, godności i samoakceptacji człowieka.

Omawiając przyczyny frustracji potrzeby znaczenia, przede wszystkim należy wspomnieć o rozbieżnościach między aspiracjami (często nadmiernie rozbudzonymi przez oczekiwania rodziców i presje o wymiarze powinnościowym, sprzeczne z autonomicznymi wyborami jednostki), a niską pracowitością, wytrwałością, brakiem umiejętności odraczania gratyfikacji, niską zdolnością do samomotywowania, brakiem umiejętności hierarchizowania celów. O funkcjonowaniu człowieka, adaptacji i realizacji zadań rozwojowych w dużej mierze decyduje sprawność samoregulacji. Stanowi ona proces monitorowania i korygowania zachowań, które odbiegają od zamierzonych celów i przyjętych standardów, o różnej wadze

i znaczeniu. Dla samoregulacji największe znaczenie mają standardy związane z Ja – aktualnym, idealnym i powinnościowym (Wojdyło, Buczny, 2011). Znaczne rozbieżności w zakresie Ja są związane z negatywnym afektem, niskim poziomem emocji pozytywnych, niższym poczuciem sprawczości, gorszą samooceną i niższym poziomem zadowolenia z życia oraz z tendencjami kompensacyjnymi, przy czym większe znaczenie mają cechy sprawnościowe, niż wartości moralne (tamże). Na efektywność samoregulacji istotnie wpływają przekonania o własnej skuteczności, wizje dotyczące Ja idealnego, a także poziom samoświadomości. Deficyty kompetencji związanych z samoregulacją własnego działania prowadzą do braku sukcesów, prokrastynacji, negatywnych informacji zwrotnych od innych osób, dlatego mogą przyczyniać się do frustracji potrzeby znaczenia osobistego.

Niepowodzenia samoregulacji mogą być przyczyną problemów związanych ze zdrowiem psychicznym, źródłem niesatysfakcjonującej jakości życia oraz trudności w regulacji zachowań społecznych (Heatherton, Wagner, 2011). Warto wskazać, że dla rozwoju samoregulacji szczególne znaczenie ma obecność czynników ryzyka i czynników ochronnych, obecnych we wczesnym okresie rozwoju (za: Mcclelland i wsp., 2017), które omówiono wcześniej.

Kluczowym aspektem samoregulacji jest zdolność do odraczania bezpośrednich pokus w służbie długoterminowych celów. Do najważniejszych czynników wpływających na niepowodzenie samoregulacji w działaniu, należą negatywne emocje, których regulacja jest również nieefektywna. Ucieczka od nieprzyjemnych uczuć (od awersyjnie działającej samoświadomości) skłania do poświęcania uwagi jedynie najbliższej sytuacji i ignorowania jej długofalowych konsekwencji. Spopularyzowanym przez Baumeistera (Baumeister, Tierney, 2013) podejściem do samoregulacji, było jej rozumienie w kategoriach wyczerpywalnego zasobu. Obecnie traktuje się ją raczej kategoriach motywacyjnych, wskazując, iż skuteczność samoregulacji wzmaga indukcja pozytywnego afektu (Jędrzejczyk, Huflejt-Łukasik, 2017), a także poszukując jej biologicznych korelatów (np. poziomu glukozy we krwi, Gailliot i współpracownicy, 2007, 2011), związanych z pobudzaniem układu nagrody w mózgu. Teoria zmiany priorytetów (Inzlicht, Berkman, 2015), wskazuje na potrzebę wypoczynku po wysiłku, jakim jest podjęcie próby samoregulacji, co mogłoby spowodować spadek samoregulacji, jednak, jeśli dane działanie uznane zostanie przez jednostkę za priorytetowe, wówczas samoregulacja pozostaje na dotychczasowym poziomie.

Kurzban i współpracownicy (2013) w teorii kosztu alternatywnego sugerują, że wybieranie zachowań przyjemnych wiąże się z ogólnym bilansem kosztów i zysków oraz tendencją do maksymalizowania korzyści, a minimalizowania strat. Badanie Gailliota i współpracowników

(2011) ujawniło niezwykle ciekawą zależność, polegającą na osłabieniu tendencji do stereotypowego myślenia i formułowania uprzedzeń, po podwyższeniu poziomu glukozy we krwi badanych, co wskazuje na silne związki tendencji do stereotypizacji i dyskryminacyjnego myślenia z samoregulacją.

Badania neuronauki sugerują (Heatherton, Wagner, 2011), że skuteczna samoregulacja zależy od odgórnej kontroli kory przedczołowej nad regionami podkorowymi wchodzącymi w skład układu nagrody (ośrodek przyjemności). Badania z wykorzystaniem metod neuroobrazowania, dotyczące niepowodzeń samoregulacji, potwierdzają model równowagi przedczołowo-podkorowej, w którym niepowodzenie samoregulacji występuje za każdym razem, gdy równowaga jest przechylana na korzyść obszarów podkorowych, z powodu szczególnie silnych impulsów lub gdy funkcje kory przedczołowej są zaburzone. Taki model jest zgodny z ostatnimi odkryciami neurobiologii poznawczej na temat zachowań uzależniających, regulacji emocji i podejmowania decyzji. Kora przedczołowa bierze udział w aktywnym regulowaniu reakcji podkorowych. Wydaje się, że boczna kora przedczołowa bierze udział w sprawowaniu kontroli niezależnie od sfery aktywności, zaś aktywność regionu podkorowego jest zróżnicowana w zależności od charakteru bodźca. Podczas rozwoju i dojrzewania układu nerwowego, kora przedczołowa późno dojrzewa, dlatego struktury podkorowe mogą łatwiej zakłócić równowagę i zaburzyć samoregulację. Wyjaśnia to, dlaczego młodzież może być skłonna do bardziej nasilonych reakcji emocjonalnych i podejmowania ryzyka, a także zachowań agresywnych, które mogą w tym okresie życia być w pewnej mierze traktowane w kategoriach zjawisk rozwojowych (Grzegorzewska, 2015).

Podobne wyniki do opisanych powyżej uzyskali Davidson i Begley (2013).

Stwierdzili, że im większa wyjściowa aktywność lewej kory przedczołowej, tym szybsze odzyskiwanie równowagi po ekspozycji na bodźce wywołujące negatywne emocje. Kora przedczołowa wysyła do ciała migdałowatego sygnały hamujące i skracające czas pobudzenia układu migdałowatego. Niska aktywność kory przedczołowej i/lub mniejsza ilość połączeń między lewą korą przedczołową, a ciałem migdałowatym, powoduje trudniejsze odzyskiwanie równowagi po porażce i nie sprzyja odporności psychicznej. Davidson i Begley podkreślają ponadto znaczenie niskiego poziomu pobudzenia w zakręcie wrzecionowatym i równoczesnego silnego pobudzenia ciała migdałowatego dla niskiego poziomu intuicji społecznej, niskiej aktywności hipokampa dla słabego dostosowywania zachowania jednostki do kontekstu, słabego pobudzenia obszaru wyspy dla niskiej samoświadomości przeżywanych stanów emocjonalnych, niskiej aktywacji ośrodka nagrody (kory przedczołowej i jądra półleżącego w brzusznej części prążkowia) dla podtrzymywania pozytywnego nastroju oraz

słabego pobudzenia kory przedczołowej dla selektywnej uwagi. Nie wnikając głębiej w aspekty neuropsychologiczne, warto zwrócić uwagę na to, iż coraz więcej badań dowodzi znaczenia wzorów aktywności w mózgu dla regulacji bądź dysregulacji emocjonalnej.

Przytoczone badania wskazują, że kompetencje związane z samoregulacją są zakotwiczone w funkcjonowaniu układu nerwowego, aczkolwiek niewątpliwie mogą być rozwijane i doskonalone w sprzyjających warunkach uczenia się w toku życia.

Kolejną, szczególną kompetencją, której deficyty mogą poważnie zaważyć na funkcjonowaniu jednostki, jest empatia, rozumiana zarówno jako współbrzmienie emocjonalne, jak i umiejętność poznawczego przyjmowania perspektywy innej osoby. Istnieją koncepcje wskazujące, że neuronalne podłoże empatii opiera się na funkcjonowaniu neuronów lustrzanych (mirror neurons, Rizolatti, 2005). System neuronów lustrzanych obejmuje dwa układy o różnej lokalizacji anatomicznej i odmiennych funkcjach (Stach, Stach-Borejko, 2016). Pierwszy to system sensoryczno-ruchowy, mieszczących się w korze motorycznej płata czołowego oraz w dolnym płaciku ciemieniowym mózgu. Uaktywnia się on podczas obserwacji ruchów innej osoby i odpowiada za kopiowanie, ale też zrozumienie intencji obserwowanej osoby i znaczenia jej aktywności. Drugi system, sensoryczno -emocjonalny, jest zlokalizowany głównie z korze wyspy i przedniej części kory zakrętu obręczy, odpowiada za współodczuwanie i współbrzmienie emocjonalne. Istnienie neuronów lustrzanych zostało bezspornie dowiedzione w badaniach Hutchisona i współpracowników (1999). Według Barona-Cohena (2014) liczne obszary mózgu są związane z procesami empatyzowania (przyśrodkowa kora przedczołowa, grzbietowa i brzuszna część kory przedczołowej, kora oczodołowo-czołowa, wieczko czołowe, zakręt czołowy dolny i górny, przednia część kory wyspy, przednia część kory zakrętu obręczy, skrzyżowanie skroniowo -ciemieniowe, bruzda skroniowa górna, kora czuciowo-somatyczna, płacik ciemieniowy dolny, bruzda ciemieniowa dolna, jądro migdałowate). Działanie mózgowego obwodu empatii może zostać zakłócone na wielu poziomach, a istotną rolę w jego funkcjonowaniu odgrywają mechanizmy hormonalne. Istnieje związek między rozwojem struktur mózgu a rozwojem empatii, ale dla mniej lub bardziej reaktywnego reagowania i samoregulacji ma znaczenie także sposób funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego (Stach, Stach -Borejko, 2016). Empatyzowanie nie wynika jednak z prostego wzbudzenia aktywności neuronów lustrzanych. Empatia jest złożoną kompetencją, która opiera się na neuronalnym podłożu, jednak rozwija i doskonali w toku życia. Wymaga decentracji, czyli wyjścia poza wyłączną perspektywę własnego Ja, rozumienia emocji własnych i innych ludzi.

W kształtowaniu empatii jednostki ważne są oddziaływania wychowawcze sprzyjające

rozwijaniu teorii umysłu i zdolności mentalizowania (umożliwiającego wnioskowanie o procesach psychicznych innej osoby i rozumienie jej intencji oraz przyczynowości zachowania), ułatwianie dziecku poznawania świata społecznego, umożliwianie identyfikacji jego własnych stanów emocjonalnych, ich nazywania i rozumienia w zależności od okoliczności oraz modulowania emocji. Aby empatia nie stała się źródłem cierpienia osoby empatyzującej, konieczna jest sprawna regulacja emocji, która umożliwia nie tylko podzielanie doznań innej osoby ale również współczujące reagowanie.

Możliwości rozwoju samoregulacji, zwłaszcza w aspekcie regulacji emocji, ich modulacji i samokontroli, a także możliwości rozwoju empatii, szczególnie w jej aspekcie emocjonalnym, są znacznie ograniczone, jeśli jednostka ma trudności w uzyskaniu wglądu we własne doświadczenia emocjonalne. Dlatego, istotną kompetencją, jest rozpoznawanie, nazywanie i rozumienie własnych stanów emocjonalnych, samoświadomość i wgląd we własne życie psychiczne. Deficytem, który warunkuje wiele trudności w funkcjonowaniu interpersonalnym oraz może mieć negatywne konsekwencje zdrowotne, jest aleksytymia (Sifneos, 1974). Aleksytymia oznacza poważne trudności w identyfikowaniu przeżywanych stanów emocjonalnych, a co za tym idzie, niemożność zrozumienia przyczyn przeżywanego uczucia nieokreślonego napięcia, nieadekwatną ekspresję emocji, brak zdolności modulowania wyrazu emocji, łączenie przeżywanych napięć z bólem cielesnym i dolegliwościami somatycznymi. Warto zauważyć, że uczucie nieokreślonego napięcia psychicznego, łatwo może być łączone przyczynowo (aczkolwiek błędnie) z czynnikami aktualnie występującymi w kontekście sytuacyjnym (zgodnie z dwuczynnikową teorią emocji – two-factor theory of emotion – Schachtera i Singera, 1962). Dlatego, jeśli w przestrzeni społecznej są intensywnie aktualizowane hasła, wskazujące na różne grupy i mniejszości jako przyczynę m. in. problemów ekonomicznych, narastania przestępczości czy bezrobocia, osoba aleksytymiczna łatwo może połączyć doznawane przykre stany napięcia psychicznego z podpowiadanymi przyczynami, uznając istnienie i działanie wskazywanych osób czy grup za przyczynę swego złego samopoczucia.

Motywy obronno – a daptacyjne związane z Ja – zniekształcenia poznawcze,