Sprawiedliwość okresu przejściowego – analiza fenomenu
1.1. Definicja sprawiedliwości okresu przejściowego
Rozdział 1
Sprawiedliwość okresu przejściowego
następstwem konfliktu zbrojnego. Nie dotyczy każdej zmiany władzy, zwłaszcza gdy ma ona charakter zmiany legitymizowanej konstytucją danego narodu czy wynika z podstawowych reguł demokracji, tj. alternacji elit. Nieplanowana zmiana, która sama w sobie inicjuje konieczność określenia parametrów przejścia, może mieć cha-rakter pokojowy (np. kraje Europy Środkowo-Wschodniej z wyjątkiem Rumunii) lub też nie (państwa objęte Arabską Wiosną Ludów, kraje Afryki Subsaharyjskiej), co nie stanowi warunku podjęcia tematu wdrożenia mechanizmów transitional ju-stice. Równocześnie, jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, natura sprawiedli-wości okresu przejściowego różni się zdecydowanie w formułujących ją państwach rozwiniętych (o silnych tradycjach demokratycznych, nawet jeśli na pewien czas przerwanych przez władzę autorytarną) w porównaniu z państwami autorytarnymi.
Wzmacnia to jeszcze kultura i tradycja danego społeczeństwa przekształcającego się, a także ewentualna interwencja z zewnątrz czy próby „dopasowania” krajów nieza-chodnich do zachodniego modelu demokracji i rządów prawa2.
To bez wątpienia słuszne spostrzeżenie potwierdza nawet krótki przegląd państw, które wdrożyły lub mają zamiar implementować instrumenty transitional justice. Należą one do wszystkich stref geograficznych, kulturowych i politycznych – znajdzie się tam państwa o silnej kondycji ekonomicznej oraz państwa rozwijające się. Z jednej strony w spectrum państw, które formowały bądź formują „strate-gię przejścia” znajdują się np. Niemcy, Irlandia Północna, Polska, kraje byłej Jugo-sławii, Argentyna, Brazylia, Peru, z drugiej są to m.in. RPA, Sierra Leone, Kenia, Czad, Uganda, Kambodża, Timor Wschodni czy Bangladesz. Kraje o przeszłości kolonialnej, jednocześnie niezakorzenione w demokracji – choćby Sierra Leone, Kambodża, Gwatemala, Timor Wschodni – decydują się na implementowanie me-chanizmów procesów karnych czy poszukiwania i opowiadania prawdy pod silną presją społeczności międzynarodowej. Instytucjonalny udział jej przedstawicieli (przykład Sądu Specjalnego dla Sierra Leone)3 stanowi często jedyną szansę na po-wodzenie realizacji idei transitional justice.
Mechanizmy sprawiedliwości okresu przejściowego zorientowane są na bada-nie i wyjaśniabada-nie przeszłych naruszeń praw, często o masowym lub strukturalnym charakterze, włącznie z osądzeniem i prawnym skazaniem winnych popełnianych zbrodni, w tym przywódców państwowych czy wojskowych. Z tego też powodu często zamiennie o sprawiedliwości okresu przejściowego – choć jest to określenie o zdecydowanie bardziej publicystycznej konotacji – mówi się o rozliczaniu zbrod-ni przeszłości lub po prostu rozliczazbrod-niu przeszłości. W konsekwencji mechazbrod-nizmy transitional justice wprowadzone są w celu zdeterminowania odpowiedzialności państwa lub odpowiedzialności jednostki za naruszenia praw. Jednocześnie na-leży zaakcentować wielką rolę wartości pojednania, które – zwłaszcza w afrykań-skich społeczeństwach przekształcających się – stanowi niejednokrotnie synonim
2 L.E. Fletcher, H.M. Weinstein, J. Rowen, Context, Timing and the Dynamics of Transitio-nal Justice: A Historical Perspective, „Human Rights Quarterly” 2009, vol. 31, s. 166.
3 Ibidem, s. 196.
39 Definicja sprawiedliwości okresu przejściowego
transitional justice. Pojednanie jako pojęcie pozaprawne może zostać osiągnięte w szczególności przy wykorzystaniu pozasądowych mechanizmów, takich jak ko-misje prawdy, natomiast nie jest mierzalne przy wykorzystaniu instrumentarium prawnego. Zdecydowanie bardziej skuteczne mogą okazać się pewne instytucje stricte społeczne, umożliwiające trwałe pogodzenie zwaśnionych stron4.
Podejmowane przez państwo lub w jego zastępstwie (albo uzupełnieniu) przez społeczność międzynarodową instrumenty mają charakter zarówno sądowy (procesy karne wobec osób odpowiedzialnych za dokonane zbrodnie), jak i po-zasądowy (metody poszukiwania i opowiadania prawdy, programy reparacyjne).
W kręgu pożądanych środków znajdują się także: weryfikacja (lustracja) przedsta-wicieli dawnego reżimu (zwłaszcza funkcjonariuszy służb) oraz rozpoczęcie reform instytucjonalnych, mających na celu uniemożliwienie powrotu do władzy terroru lub kampanii zbrodni. Podejmowane kroki mogą mieć charakter międzynarodo-wy, umiędzynarodowiony lub krajomiędzynarodo-wy, czego doniosłą egzemplifikację stanowi wykorzystanie w pełni międzynarodowych, hybrydowych lub krajowych sądów i trybunałów karnych.
Tak zakreślona definicja została praktycznie w całości zaadoptowana przez Sekretarza Generalnego ONZ (SG ONZ) na potrzeby formowania polityki Naro-dów Zjednoczonych w zakresie sprawiedliwości okresu przejściowego. W istot-nym, bo pierwszym podejmującym tematykę transitional justice, raporcie z 2004 r.
SG ONZ wskazał, że sprawiedliwość okresu przejściowego to:
[…] pojęcie obejmujące całe spectrum procesów i mechanizmów, odnoszących się do prób podejmowanych przez dane społeczeństwo rozliczenia przeszłych naruszeń na masową skalę, w celu wzmocnienia wartości odpowiedzialności, dostarczenia sprawiedliwości i osiągnięcia pojednania. Zawiera zarówno sądowe, jak i pozasą-dowe mechanizmy, ze zróżnicowanym poziomem zaangażowania międzynaro-dowego (lub bez niego), takie jak: procesy karne wymierzone w indywidualnych sprawców, reparacje, metody poszukiwania prawdy, reformy instytucjonalne, lu-strację oraz weryfikację funkcjonariuszy dawnego reżimu lub też kombinację tych środków5.
4 Przykładem państwa, które po zakończeniu wojny domowej nie implementowało żad-nych mechanizmów sprawiedliwości okresu przejściowego, a akcentowało głównie wartość pojednania, jest Mozambik. Niestety, jak się wydaje, pojednanie powiodło się jedynie na najniższych poziomach struktury społecznej. Nie zostało jednak osiągnię-te w oficjalnej relacji pomiędzy stronami konfliktu (wojny domowej) z lat 1975–1992 – rządzącej partii Frelimo i opozycyjnego frontu Renamo. Fakt ten wykorzystywany jest przez obie strony spory do chwili obecnej – na kanwie dawnych nieporozumień wybuchł konflikt zbrojny pomiędzy Frelimo i Renamo w 2014 r. Źródło: wywiad z eme-rytowanym biskupem miasta Beira, Jaime Gonçalvesem, „architektem” porozumień rzymskich w 1992 r. i głównym mediatorem pomiędzy przedstawicielami Frelimo i Re-namo, przeprowadzony 10 kwietnia 2015 r. w mieście Beira (Mozambik).
5 Report of the UN Secretary-General, The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies, UN Doc S/2004/616 (2004), par. 8 (tłumacz. T.L.).
Podobnie brzmiące definicje można spotkać zarówno pośród prac doktryny (w tym tak uznanych badaczy jak Naomi Roht-Arriaza)6, jak i ekspertów parają-cych się wdrażaniem lub pomocą w implementacji mechanizmów sprawiedliwości okresu przejściowego, np. skupionych wokół International Center for Transitional Justice7. Inni przedstawicieli nauki, nie podważając założeń powyższej definicji, opierającej się na zdekodowaniu treści pojęcia sprawiedliwości okresu przejścio-wego, koncentrują swoją uwagę raczej na podmiotach – aktorach, uczestniczących w procesie formowania i wdrażania polityki transitional justice.
Paige Arthur pisze o
[…] międzynarodowej sieci powiązań jednostek i instytucji, zgrupowanych wokół dzielonej idei, koncepcji i stawianych celów […], wyrosłej na współpracy aktywi-stów działających na rzecz ochrony praw człowieka, prawników, ludzi władnych podjąć wiążące decyzje (np. w strukturze państwa), ale także dziennikarzy, dar-czyńców czy ekspertów z zakresu nauk społecznych8.
Arthur jednoznacznie wskazuje na datę około 1980 r., kiedy taka (nieformalna, co należy znacząco podkreślić) struktura wzajemnej interakcji i współpracy zawią-zała się w odpowiedzi na działalność niedemokratycznych, wojskowych rządów państw Ameryki Łacińskiej.
Inna badaczka tematu, Ruti G. Teitel, także osadzając koncepcję czasowo w okre-sie pierwszych przemian demokratycznych na kontynencie Ameryki Południowej, jednoznacznie podkreśla rolę prawa, w tym prawa międzynarodowego, jako kata-lizatora możliwych i potencjalnych działań danego państwa w dobie gwałtownych przemian. Prawo jest „zawieszone” pomiędzy przeszłością a przyszłością (backward--looking; forward-looking) i musi odpowiedzieć zarówno na indywidualne, jak i zbiorowe oczekiwania społeczeństwa przekształcającego się. W rozumieniu Teitel, na sprawiedliwość okresu przejściowego składają się: sprawiedliwość karna, histo-ryczna, naprawcza, administracyjna i sprawiedliwość konstytucyjna. Wskazane ele-menty transitional justice wypełniają poszczególne wyzwania w momencie „przej-ścia” i rozpoczęcia budowy (bądź odbudowy) nowego porządku po zmianie9.
Nieco inną wizję proponuje natomiast Cristine Bell, odżegnując się od nazywa-nia sprawiedliwości okresu przejściowego mianem „jednego obszaru badawczego”,
6 Por. N. Roht-Arriaza, The New Landscape of Transitional Justice, [w:] N. Roht-Arriaza, J. Mariezcurrena (red.), Transitional Justice in the Twenty-First Century: Beyond Truth Versus Justice, Cambridge University Press: Cambridge 2006, s. 2; N. Turgis, What is Transitional Justice?, „International Journal of Rule of Law, Transitional Justice and Human Rights” 2010, vol. 1, s. 13–14.
7 International Center for Transitional Justice, What is Transitional Justice?, 2009, http://
www.ictj.org/about/transitional-justice.
8 P. Arthur, How „Transitions” Reshaped Human Rights: A Conceptual History of Transitional Justice, „Human Rights Quarterly” 2009, vol. 31, nr 2, s. 324.
9 R.G. Teitel, Transitional Justice, Oxford University Press: Oxford 2000, s. 6–9.
41 Definicja sprawiedliwości okresu przejściowego
zwłaszcza wokół „rdzenia prawnego”, który jako taki nie stworzy wewnętrznie lo-gicznej „dyscypliny sprawiedliwości okresu przejściowego”. Remedium w oczach badaczki stanowi otwarcie się na inne dyscypliny wiedzy, wykorzystywane przez społeczeństwa przekształcające się – innymi słowy „odjurydyzowanie” przestrzeni debaty nad transitional justice10.
Wreszcie jedna z ostatnich prób zdefiniowania fenomenu – autorstwa Paula Gready’ego i Simona Robinsa – mówi o potrzebie zmiany „etykiety” sprawiedliwo-ści okresu przejsprawiedliwo-ściowego na sprawiedliwość transformującą (transformative justice).
W swej istocie jest to kontynuacja podejścia zaproponowanego przez Bell. Bada-cze wskazują, że pojęcie transitional justice rozrosło się znacznie w ciągu ostatniej dekady, łącząc w sobie wiele aspektów – w tym budowania pokoju, zapewniania bezpieczeństwa i stabilizacji, obok pierwotnej warstwy, tj. rozliczenia przeszłych masowych naruszeń praw. Może to prowadzić do zbyt powierzchownego rezultatu implementowanych mechanizmów przejściowych, dotykających jedynie wycinka problemu. Naukowcy proponują, aby wdrażane środki w okresie przejściowym prowadziły do realnych przekształceń, np. poprawienia poziomu ochrony praw człowieka poprzez pracę wyspecjalizowanych ośrodków (państwowych lub poza-rządowych) z konkretnymi społecznościami. Takie aktywności mogą przynieść pożądany skutek, tj. szerokie uczestnictwo ofiar w formowaniu i realizowaniu stra-tegii transitional justice, co jednak, według Gready’ego i Robinsa, nie może być ograniczone wyłącznie do wyposażenia ofiary w uprawnienia natury procedural-nej, takie jak np. możliwość partycypacji w postępowaniu przed międzynarodo-wym sądem karnym11.
Przedstawione powyżej próby definicyjne – niezależnie od akcentowanych różnic – nakreślają tak naprawdę kilka części składowych sprawiedliwości okresu przejściowego, które odpowiadają wdrażanym mechanizmom. Na pojęcie składają się zatem:
sprawiedliwość retrybutywna (karna)
sprawiedliwość restoratywna (związana z funkcjonowaniem pozasądo-wych mechanizmów odkrywania prawdy i dążenia do pojednania)
sprawiedliwość naprawcza (realizowana przede wszystkim przez programy reparacyjne)
sprawiedliwość konstytucyjna
sprawiedliwość administracyjna.
Ponadto, jak się wydaje, w chwili obecnej transitional justice jest silnie sprzężona z procesami demokratyzacji, co implikuje, że jej mechanizmy powinny być zgodne z warunkami stawianymi przez prawo międzynarodowe (w tym prawa człowie-ka) czy z wartością rządów prawa (rule of law). W konsekwencji wszelkie działania
10 C. Bell, Transitional Justice, Interdisciplinarity and the State of the „Field” or „Non-Field”,
„International Journal of Transitional Justice” 2009, vol. 3, s. 6.
11 Szerzej: P. Gready, S. Robins, From Transitional to Transformative Justice: A New Agenda for Practice, „International Journal of Transitional Justice” 2014, vol. 8, s. 339–361.
rewolucyjne, w szczególności prowadzące w gwałtowny sposób do rządów niedemo-kratycznych (jak historycznie choćby przewrót bolszewicki z 1917 r.) nie mogą być określane mianem sprawiedliwości okresu przejściowego12. Wreszcie, na pojęcie transitional justice składają się zarówno mechanizmy zorientowane na badanie prze-szłych naruszeń praw, które bezpośrednio poprzedziły upadek władzy niedemo-kratycznej, stanowiąc główną motywację do chęci odrzucenia ancien régime (tzw.
wąskie rozumienie sprawiedliwości okresu przejściowego, transitional justice in a narrow sense), jak i rozliczające już oddalone w czasie naruszenia minionych reżi-mów (tzw. post-transitional justice). Przykładem państwa, w którym oba te wymiary w chwili obecnej się przenikają, jest Ukraina po Rewolucji Godności, gdzie instru-menty zorientowane na osądzenie działań władzy Wiktora Janukowycza (postępo-wania karne wobec sprawców zbrodni na Majdanie czy lustracja osób powiązanych z reżimem byłego prezydenta Ukrainy), występują obok tych służących ostateczne-mu pożegnaniu dziedzictwa Związku Radzieckiego (na czele z dekoostateczne-munizacją)13.
Analizowane w ramach niniejszego opracowania mechanizmy sprawiedliwości (dla) ofiar dotykają każdego wymiaru transitional justice, ze szczególnym uwzględ-nieniem sprawiedliwości retrybutywnej, restoratywnej oraz naprawczej. Zasygna-lizowane wcześniej „odpuszczenie przeszłości”, poddanie się „zbiorowej amnezji”
(Hiszpania po rządach generała Franco)14 czy „polityce ciszy o przeszłości” (Mo-zambik po wojnie domowej zakończonej w 1992 r.)15, jak uczy praktyka, może łatwo spowodować próbę „zawłaszczenia” pamięci zbiorowej w celu tworzenia własnej narracji przez każdą ze stron sporu. Narracji nieskonfrontowanej z żadnym wysił-kiem wspólnego opowiedzenia własnej przecież historii przez dany naród (społe-czeństwo). Niezabliźnione rany szybko mogą się ponownie otworzyć i doprowadzić do kolejnego konfliktu, zwłaszcza w państwach o wątłej tradycji demokratycznej i niskiej kulturze politycznej.
12 Por. M. Krotoszyński, Modele sprawiedliwości tranzycyjnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017, s. 225–268.
13 K. Bachmann, I. Lyubashenko, The Puzzle of Transitional Justice in Ukraine, „Internatio-nal Jour„Internatio-nal of Transitio„Internatio-nal Justice” 2017, vol. 11, nr 2, s. 299.
14 P. Aguilar, Justice, Politics, and Memory in the Spanish Transition, [w:] A. de Brito, C. Gonzalez-Enrıquez, P. Aguilar (red.), The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratising Societies, Oxford University Press: Oxford 2001, s. 92–118.
15 Jak wskazuje jeden z badaczy zgłębiających powojenny Mozambik: „sprawiedliwość bez prawdy, pojednanie bez uznania, cierpienie bez kompensacji, przemoc bez odpo-wiedzialności – oficjalna «cisza» stała się zatem bronią w rękach dawnych adwersa-rzy”. W związku z tym, że to frakcja Frelimo po zakończeniu wojny w 1992 r. utrzyma-ła się przy wutrzyma-ładzy, to ona wutrzyma-łaśnie mogutrzyma-ła kształtować opowieść o przeszłości. Język debaty publicznej, także parlamentarnej, był przydatnym narzędziem w dyskredyto-waniu przeciwników, legalnej wszak opozycji parlamentarnej. Ciekawym zabiegiem było np. stosowanie czasu teraźniejszego, a nie przeszłego do określania przeciwników z ugrupowania Renamo: „Renamo jest organizacją terrorystyczną”, „Renamo przyna-leży do ligi rasistów”. Zob. V. Igreja, Memories as Weapons: The Politics of Peace and Si-lence in Post-Civil War Mozambique, „Journal of Southern African Studies” 2008, vol. 34, nr 3, s. 544 i 550.
43 Geneza i etapy rozwoju sprawiedliwości okresu przejściowego