Obok tendencji decentralistycznych i demonopolizacyjnych trzecią obserwowaną i dyskutowaną ostatnio koncepcją w Polsce jest deinsty-tucjonalizacja polityki społecznej. Sam termin – deinstytucjonaliza-cja – pojawił się w kontekście polityki społecznej i usług społecznych w latach 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Odnosił się wów-czas do usług społecznych – szczególnie opieki długoterminowej, tera-pii czy też odosobnienia osób starszych, niepełnosprawnych, chorych psychicznie, a także kryminalistów. Jak twierdzi T. Zbyrad aktualnie w amerykańskiej literaturze przedmiotu w kontekście usług społecz-nych (w tym pracy socjalnej) deinstytucjonalizację określa się, jako pro-ces – zapobiegania niepotrzebnemu, czy nadmiernemu umieszczaniu i przetrzymywaniu ludzi w placówkach opieki społecznej lub separacji długoterminowej, – a także, jako proces tworzenia stosownych alter-natyw w społecznościach lokalnych dla kwaterowania, terapii, szkole-nia, edukacji i rehabilitacji osób, które nie muszą przebywać w takich placówkach. Deinstytucjonalizacja powinna przyczyniać się do popra-wy warunków życia i terapii osób popra-wymagających wsparcia (Zbyrad, 2016, s. 43 i nast.). W koncepcji tej chodzi o to, aby osoba wymagająca wsparcia czy opieki, mogła funkcjonować w lokalnym środowisku spo-łecznym, a nie w instytucjach, które wybitny socjolog Erving Goffman nazwał – instytucjami totalnymi. Instytucje totalne to te, w których ze względu na ich specyfikę nadmiernego instytucjonalizmu i hierarchii wertykalnej, dochodzi do degradacji osobowości człowieka, desegrega-cji różnych sfer życia, a także do wytworzenia poczucia strachu i opresji (Goffman, 2011). Jako instytucje totalne można uznać niektóre pod-mioty pomocy społecznej oferujące usługi całodobowej opieki długo-terminowej (Zbyrad, 2012, s. 51–69).
Istnieje wiele innych definicji deinstytucjonalizacji. UNICEF na swoje potrzeby definiuje deinstytucjonalizację, jako „całość planowa-nia transformacji i zmniejszaplanowa-nia rozmiaru zakładów stacjonarnych lub ich likwidacji, przy jednoczesnym zapewnieniu innego rodzaju różno-rodnych usług opieki, bazujących na standardach wynikających z praw
człowieka i zorientowanych na rezultaty”. Generalnie deinstytucjonali-zacja jest procesem obejmującym:
1. rozwój w obrębie społeczności zindywidualizowanych usług o wysokiej jakości, w tym zapobiegających umieszczaniu dzieci i osób dorosłych w zakładach pomocy społecznej – oraz przenie-sienie zasobów ze stacjonarnych zakładów opieki długotermino-wej w celu świadczenia nowych usług, aby zapewnić długotermi-nową trwałość wdrożonych rozwiązań;
2. systematyczne wprowadzanie planów zamykania dużych, sta-cjonarnych zakładów opieki długoterminowej, w których dzieci, osoby niepełnosprawne (w tym osoby mające problemy ze zdro-wiem psychicznym) i osoby starsze są odizolowane od społeczeń-stwa, i gdzie nie zapewnia się im odpowiedniej opieki i wsparcia oraz często nie szanuje się ich praw socjalnych czy obywatelskich;
3. zapewnienie powszechnej dostępności podstawowych usług w dziedzinach takich jak: edukacja i szkolenia, zatrudnienie, mieszkalnictwo, opieka zdrowotna oraz transport dla wszystkich dzieci i osób dorosłych potrzebujących wsparcia.
W Opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w spra-wie długoterminowej opieki społecznej oraz deinstytucjonalizacji z dnia 27 maja 2015 roku wymienia się argumenty, dla których warto pro-wadzić reorganizację usług społecznych od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności. Podaje się m.in. takie argumenty jak:
1. doświadczenia wielu krajów wskazują na to, że sposób zapewnia-nia opieki i wsparcia dla dzieci i dorosłych poprzez zastąpienie niektórych lub wszystkich zakładów opieki długoterminowej usługami świadczonymi na poziomie rodziny i społeczności lo-kalnych przynosi dobre rezultaty;
2. nowe systemy opieki środowiskowej i wsparcia w społecznościach lokalnych zapewniają poszanowanie praw, godności, potrzeb oraz woli każdej osoby oraz jej rodziny;
3. dzieci, osoby niepełnosprawne – w tym, pod względem psycho-społecznym – oraz osoby starsze, mają bardzo różne potrzeby w zakresie opieki. W związku z tym proces deinstytucjonalizacji opieki długoterminowej lepiej uwzględnia specyficzne potrzeby każdej grupy użytkowników;
4. opieka na poziomie społeczności lokalnych, w tym opieka profe-sjonalna i ta świadczona w środowisku rodzinnym i społecznym, oferuje wartość dodaną, której brakuje w zakładach stacjonar-nych (Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecz-nego w sprawie długoterminowej opieki społecznej oraz deinsty-tucjonalizacji, 2015).
Deinstytucjonalizacja polega na zapewnianiu odpowiednich usług, ale także na tworzeniu odpowiednich warunków w danej społeczności.
Aby proces ten się udał, konieczne jest przygotowanie ogółu społeczeń-stwa do dokonania tego przejścia, jak również podnoszenie świado-mości i zwalczanie stygmatyzacji w tym zakresie. W przeciwnym razie zamiast deinstytucjonalizacji uzyskamy w efekcie ponowną instytucjo-nalizację poprzez tworzenie swoistego wyobcowania np. dla osób nie-pełnosprawnych, czy starszych pod względem psychospołecznym, które co prawda żyją w społeczeństwie, ale pozostają w izolacji ze względu na negatywne postawy wobec nich. Kluczową rolę odgrywają tu media jak również politycy, kreujący nowe rozwiązania. Z uwagi na fakt, że alternatywą dla instytucjonalizacji nie są usługi świadczone w domu, lecz usługi oferowane w danej społeczności, należy zadbać o inwestycje w infrastrukturę społeczną usług (Opinia Europejskiego Komitetu Eko-nomiczno-Społecznego w sprawie długoterminowej opieki społecznej oraz deinstytucjonalizacji, 2015).
Rozwinięta infrastruktura społeczna oraz systemy wsparcia obywateli powinny uwzględniać zróżnicowane formy świadczenia usług. W tym kontekście warto odwołać się do wypracowanego przez WHO syste-mu optymalnego połączenia różnego typu usług i forsyste-muł ich dostar-czania (org. The Optimal Mix of Services: WHO Pyramid Framework).
Choć wskazana piramida odnosiła się do organizowania systemu usług
związanych ze zdrowiem psychicznym, z powodzeniem można ją od-nieść także do innych problemów społecznych.
schemat 3 . piramida organizacji usług społecznych
Źródło: o
njĂŬƌĞƐnjĂƉŽƚƌnjĞďŽǁĂŶŝĂŶĂĚĂŶĞƵƐųƵŐŝ
/ŶƐƚLJƚƵĐũĞ ΘǁLJƐŽŬŽ
ƐƉĞĐũĂůŝƐƚLJĐnjŶĞ
ƵƐųƵŐŝ KƌŐĂŶŝnjĂĐũĞ
ŝŝŶƐƚLJƚƵĐũĞƑƌŽĚŽǁŝƐŬŽǁĞ
;ĚnjŝĞŶŶĞŝĂŵďƵůĂƚŽƌLJũŶĞͿ hƐųƵŐŝƑƌŽĚŽǁŝƐŬŽǁĞƑǁŝĂĚĐnjŽŶĞƉƌnjĞnj
ƉƌŽĨĞƐũŽŶĂůŝƐƚſǁ;ƌĞůŽŬĂĐũĂnjĂƐŽďſǁ njŝŶƐƚLJƚƵĐũŝĚŽƑƌŽĚŽǁŝƐŬĂͿ EŝĞĨŽƌŵĂůŶĂƉŽŵŽĐƑƌŽĚŽǁŝƐŬŽǁĂ
^ĂŵŽƉŽŵŽĐŝǁƐƉĂƌĐŝĞƌŽĚnjŝŶŶĞ
ĐnjħƐƚŽƚůŝǁŽƑđŬŽƌnjLJƐƚĂŶŝĂ ŬŽƐnjƚLJ
pracowanie J. Lizut w oparciu o: Mental health policy, planning, & services deve-lopment, https://www.who.int/mental_health/policy/services/2_Optimal%20Mix%20of%20 Services_Infosheet.pdf (dostęp: 10.09.2021); WHO, 2007.
Dwa najniższe poziomy piramidy obejmują nieformalną pomoc, co nie oznacza, iż nie powinna być ona dostrzegana oraz dowartościowana i dofinansowywana przez władze publiczne. Samopomoc i działalność rodzinna oraz grup środowiskowych stanowi część systemu pomocy, obejmując zarówno opiekunów rodzinnych, jak też członków i pracow-ników organizacji społecznych: szkoły, organizacje kościelne, stowarzy-szenia itp. Kolejne dwa poziomy obejmują usługi społeczne realizowane w formie środowiskowej, przy czym większość realizowana jest w miej-scu zamieszkania, stanowiąc formalne wsparcie i odbywa się poprzez relokację zasobów kadrowych (profesjonalistów), z instytucji do dzia-łań terenowych oraz współdziałanie, zlecanie tych usług organizacjom dysponującym takimi zasobami tj. organizacjom pozarządowym czy
z sektora prywatnego. Należy wskazać, iż dzięki takiemu podziałowi (gradacji) aktywności pomocowych, korzystanie ze wsparcia instytu-cjonalnego oraz wysoko specjalistycznych usług następuje wówczas gdy wyczerpana zostanie formuła działań środowiskowych, przy jednocze-snej gwarancji dostępności instytucji w sytuacjach gdy jest to niezbęd-ne. Wówczas system jest kompletny, a działania w nim podejmowane są komplementarne.