• Nie Znaleziono Wyników

1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

1.2. Modyfikacje determinatywne w języku rosyjskim i polskim

1.2.3. Determinatywno-momentalny rodzaj akcji

1.2.3. Determinatywno-momentalny rodzaj akcji

1.2.3.1. Determinatywno-momentalny rodzaj akcji w języku rosyjskim

Do czasowników determinatywno-momentalnego RA należą czasowniki tworzone za pomocą przedrostków про- i вы-150, wyrażające znaczenie za-kończenia akcji, z akcentem przejścia od trwającej akcji (nieznaczna rozciągłość) poprzez zakończenie do jej braku151ВИЛОВА, 1976: 300)152. Rozciągłość temporalna akcji jest uwarunkowana długością trwania wypowiedzi czy wydawania dźwięku. М.А. Szelakin (ШЕЛЯКИН, 1983: 189; 1987: 80) podkreśla nieznaczną rozciągłość akcji składającej się z jednego aktu.

—————————

150 Por. BOGUSŁAWSKI, 1963: 72.

151 „[...] значение законченности длившегося сколько-то времени действия” (АВИЛОВА, 1976: 300).

152 Autorka nazywa je terminatywnymi.

8 — Studium...

114 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

Podstawami są dla nich czasowniki ze znaczeniem ‘wydawać dźwięki’ oraz

‘przebywać w milczeniu’, np. прозвучать ‘издать звук, звуки; о колоколе, звоне’, вызвонить ‘издать звон’, прокричать ‘издать крик’, пропеть

‘передать, исполнить голосом (музыкальный звук, музыкальное произведение)’, проговoрить, прогреметь, прозвучать, просвистеть, прошептать, прошуметь, промолчать, высказать, wyjątkowo czasowniki innych grup, np. просверкать, проморосить:

Наконец прозвенел звонок, первый звонок в этом учебном году.

(А.И. Мусатов: Дом на горе; БММ)

(...) коротко, как летний гром, прозвучал сзади трескучий раз-рыв (...)

(М. Шолохов: Они сражались за Родину; БММ)

В сенях прозвучали чьи-то шаги.

(А. Бек: Волоколамское шоссе; БММ)

И вдруг часы... пошли сами собой, пошли, вызвонили на коло-кольчиках свой сложный менуэт и остановились.

(Б. Пастернак: Доктор Живаго, s. 241)

Znaczenie tych czasowników bliskie jest znaczeniu rezultatywnemu, dlatego E.W. Pietruchina (ПЕТРУХИНА, 2000a: 158) określa ten typ modyfikacji jako pośredni między determinatywnymi (прогрохотать, пропеть весь вечер) i rezultatywnymi (пропеть, спеть песню)153. Użycie takich czasowników w aspekcie niedokonanym jest możliwe przy wyrażaniu powtarzalności:

Ты проговаривала тайные заклинания в уши гениям.

(О. Малaхов: Inanity; БММ)

1.2.3.2. Determinatywno-momentalny rodzaj akcji w języku polskim Czasowniki determinatywno-momentalnego RA zawierają w swojej struk-turze przedrostek za- oraz wy-. Czasowniki z przedrostkiem za- oznaczają krótkotrwałe akcje z akcentem na początku154. Czasowniki z przedrostkiem wy-

— stanowiące niewielką grupę — utworzone zostały od podstaw ze znaczeniem

‘wydać dźwięk’, np. wymówić ‘wypowiedzieć dźwięk, wyraz, szereg wyrazów itp., odpowiednio je artykułując’: Trudno wymówić to nazwisko, wypowiedzieć (D), książk. ‘wypowiedzieć coś słowami, zwykle w mowie, mówiąc oznajmić coś komuś’, wydzwonić ‘dzwoniąc oznajmić coś, dać o czymś znać’: Zegar wydzwonił południe.

—————————

153 W. Pawłow i B. Rizajew (ПАВЛОВ, РИЗАЕВ, 1983) oddzielając znaczenie rezultatywne od znaczenia fazy finalnej, charakteryzują czasowniki z przedrostkiem про- w grupie rezultatywnych RA. O rezultatywności tych czasowników pisze także A.W. Isaczenko (ISAČENKO, 1962: 394).

154 Czasowniki z przedrostkiem za- zostały omówione w grupie inicjalnego rodzaju akcji.

wyartykułować ‘wypowiedzieć, ująć w słowa; wyrazić, sformułować’:

Żaden z wiecujących fanów nie potrafił sensownie wyartykułować swoich racji.

(„Kultura” 1989, nr 34; NS, 1985—1992)

H. WRÓBEL (1998: 558) wyróżnia nazwy czynności kreatywnych, w których formanty wnoszą znaczenie wytworzenia przedmiotu za pomocą akcji podstawy, także „przedmiotu” akustycznego, np. wybąknąć, wyjęczeć, wyszeptać, wymówić coś, wygwizdać, wygrać (melodię). Nazwa rezultatu czynności występuje w bierniku (dopełnienie bliższe).

W. ŚMIECH (1986: 54) wśród czasowników ze znaczeniem ‘wyodrębnić, wydobyć (się) na zewnątrz; uzyskać co; wyznaczyć’ wyodrębnia warianty stylistyczne czasowników wymówić i wypowiedzieć, np. wybąkać, wybełkotać, wybrzęczeć, wychrypieć, wygrzmieć, wyjęczeć, wykrzyknąć, wymamrotać, wymówić, wypowiedzieć, wyszczekać, wyszeptać, wytupać, wywrzeszczeć.

1.2.4. Podsumowanie

Zarówno w języku rosyjskim, jak i polskim repertuar środków służących wyrażaniu znaczenia determinatywno-augmentatywnego jest dość szeroki. Wy-stąpiły w nich podgrupy: determinatywno-augmentatywna właściwa (пропла-кать всю ночь; przepłakać całą noc), podgrupa determinatywno-konatywna (высидеть два часа; wysiedzieć dwie godziny), podgrupa normatywno- -perduratywna (отслужить два года в армии; odsłużyć dwa lata w armii), a także czasowniki z przedrostkiem пере- (переночевать, przenocować).

W obu językach modyfikacja determinatywno-augmentatywna dotyczy przede wszystkim nieterminatywnych czasowników nieprzechodnich. Przykłady z ter-minatywnymi czasownikami typu проглагить два часа; przeprasować dwie mają charakter peryferyjny155.

Wśród czasowników determinatywno-augmentatywnego RA wyróżnia się grupa wskazująca spędzanie czasu oceniane negatywnie, np. пролежать весь день в постели; przeleżeć cały dzień w łóżku. Czasowniki z przedrostkiem про- / prze- należą do typów bardzo licznych (grupa B), czasowniki z pozostałymi przedrostkami w języku polskim stanowią typy mało liczne (grupa E), w języku rosyjskim wchodzą w skład grup D i E.

W języku rosyjskim modyfikacja ta występuje w aspekcie dokonanym (przykłady wtórnych formacji imperfektywnych są jednostkowe). W języku

—————————

155 Modyfikacja ta ma charakter peryferyjny, jeśli czasownik wyjściowy wyraża znaczenie terminatywne, ze względu na homonimię z czasownikami dokonanymi terminatywnej pary aspektowej.

8*

116 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

polskim zakres imperfektywów sekundarnych jest szerszy, np. przepłakać — przepłakiwać (całe noce), przesiedzieć — przesiadywać (gdzieś całymi godzinami).

Czasowniki determinatywno-deminutywnego RA z przedrostkiem по- / po- należą do typów bardzo licznych (grupa A). Różnice między czasownikami tego RA w języku polskim i rosyjskim dotyczą semantyki fazowo-temporalnej, tj.

zróżnicowania charakteru ograniczenia temporalnego nałożonego na akcję, a w szczególności — charakteru granicy prawostronnej. Rosyjskie czasowniki wyrażają przerwanie akcji, zakończenie akcji w danych warunkach bez moż-liwości kontynuacji, co wyjaśnia dewiacyjność zdań *Я почитал час и про-должаю читать (ПЕТРУХИНА, 2000a: 186). Rosyjskich czasowników tego RA można użyć w pytaniu o fakt zakończenia akcji z akcentem na zakończenie (Ты уже почитал?), np.:

— И сам повоевать успел? — спросил Серпилин.

(K. Симонов: Последнее лето; БММ)

W języku polskim zdania typu *Czy już poczytałeś? są na granicy akceptowalności. Nałożenie prawostronnej granicy w języku polskim nie wy-klucza kontynuacji akcji, przy czym kontynuacja akcji musi być eksplicytnie wyrażona w kontekście. Jeśli natomiast kontynuacja akcji nie została wskazana, to czasowniki determinatywno-deminutywne wyrażają zakończoność akcji.

Dlatego akceptowalne są zdania: Poczytałem godzinę i czytam dalej ЕТРУХИНА, 2000a: 186)156, por.:

Trochę jeszcze popolitykowaliśmy. Gospodarz był ciekaw mojej opinii o tym, czy Albania szybko wyjdzie z kryzysu 157.

(„Rzeczpospolita” , 9 I 1999; Korpus PWN)

Rosyjskie czasowniki determinatywno-deminutywnego RA mogą być tworzone od podstaw wyrażających akcję zamierzoną, celową (Мы хорошо позанимались; Мы достаточно поупражнялись — пора отдохнуть). W ję-zyku polskim w tego typu kontekstach, zawierających odcień nasycenia subiektu akcją, występują częściej czasowniki innych rodzajów akcji, np.: Dużo się napracowaliśmy w celu ułatwienia wam poszukiwań nowych informacji.

Natańczyłem się / wytańczyłem się / tańczyłem do upadłego158.

—————————

156 R. Grzegorzykowa stawia na granicy akceptowalności zdania typu On popracował do piątej, a potem dalej popracował, akceptowalne zaś są On pracował do piątej, a potem dalej (znowu) pracował. (Odpowiedzi na pytania ankiety Seminarium Aspektologicznego Fakultetu Filologicznego Uniwersytetu Moskiewskiego 1995—1996; ЧЕРТКОВА, МОСКВА, 1997a: 156).

157 W zdaniu zawarta jest presupozycja ‘już wcześniej politykowaliśmy (mówiliśmy o po-lityce)’.

158 To stwierdzenie należy sprawdzić na szerokiej bazie tekstowej. Wnioski końcowe będzie można sformułować po zbadaniu możliwości przekładowych rosyjskich czasowników determina-tywno-deminutywnych na język polski.

W języku rosyjskim występują delimitatywa od czasowników denominal-nych, realizujących formułę ‘pełnić funkcję, którą wskazuje podstawa’, np.

поцарствовать, послесарничать, поучительствовать:

Год я поучительствовал. Стали ко мне хорошо относиться.

(„Вера” Христианская газета севера России; www.mrezha.ru)

W języku polskim formacje ponauczycielować, poministrować, poszefować spotykane są rzadko159, np.:

Później pracował w radzymińskiej oświacie. Przez kilka lat „podyrek-torował” nawet Zespołowi Szkół Ogólnokształcących w Wołominie160.

(ViVo — Wirtualny Wołomin; www.wolomin.net.pl)

W języku polskim występują połączenia z zaimkiem sobie, wyrażające stan emocjonalny subiektu, będący rezultatem zadowolenia z realizacji akcji:

Zjadłem jeszcze hot-doga, posiedziałem sobie na ławeczce i gdzieś około osiemnastej godziny...

(P. Mikołajczyk, P. Siekański, A. Znojek: Jakie jest wojsko...; Korpus PWN)

Czasowniki determinatywno-deminutywne w narracji odgrywają rolę kolej-nego ogniwa w łańcuchu zmieniających się akcji:

Он постоял, посмотрел и тронул меня за локоть.

(Ю. Домбровский: Хранитель древностей; БММ)

Biedny Wayne leżał na korcie, Rios podszedł do niego, chwilę postał i poszedł.

(„Rzeczpospolita”, 30 V 1998; Korpus PWN)

Czasowniki determinatywno-deminutywnego rodzaju akcji w kontekście wskazują na niewyznaczoność kolejności następowania po sobie akcji (БОНДАРКО, 1971: 187), por.:

Подумали они, посидели, поплакали и пошли домой.

(А. И. Пантелеев: Рассказы о Белочке и Тамарочке; БММ)

Вбежал, покричал, поел, погрелся, поспал, посидел на коленях, поговорил о разном... погладил его, почесал за ухом, успокоил голосом (...)161

(Д. Маркович: Перебежчик; БММ)

—————————

159 Niska frekwencja delimitatywów tego typu jest spowodowana niską frekwencją bazowych czasowników denominalnych.

160 W Słowniku neologizmów (NS 1993—2000) odnotowano m.in. czasownik polekarzyć okazj. ‘zajmować się przez jakiś czas leczeniem bez stosownych kwalifikacji’, a także po-rzecznikować.

161 Czynnik pozalingwistyczny (wiedza o świecie) sprawia, że niektóre z wymienionych w kontekście akcji nie mogłyby być wykonywane jednocześnie.

118 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

Spotkało się trzech Francuzów.Wino, szampan, koniak... Posiedzieli, pogadali, kulturalnie się pożegnali i rozeszli.

(http://www.twoje-miasto.pl)

Dlatego po prostu postał za krzakiem i pogapił się przez chwilę na mężczyznę, który zeskoczył z lekkiej, przetokowej lokomotywy.

(A. Baniewicz: Drzymalski przeciw Rzeczpospolitej; Korpus PWN)

W języku rosyjskim do tego rodzaju akcji zostały zaliczone także nieliczne (grupa D i E) grupy czasowników prefiksalno-sufiksalnych z sufiksem -ну- i przedrostkami вз-/вс- (всплакнуть), пере- (передохнуть), с- (соснуть), про- (простирнуть), при- (прихворнуть)162, a także z formantem nieciągłym про- + -ся (пробежаться) i przedrostkiem c- (съездить в Варшаву), a w języku polskim — również nieproduktywny typ przejść się, zdrzemnąć się.

Czasowniki inicjalne z przedrostkiem za- w języku polskim w większości należą do grupy pośredniej między inicjalnym RA a determinatywno-momen-talnym, gdyż wyrażają krótkie (chwilowe) trwanie akcji z zaakcentowaniem początku (zadrżeć, zabrzęczeć, zabłysnąć). Kontekst może przy tym precyzować, czy akcja jest kontynuowana, czy też została zakończona. Czasowniki te zostały omówione w grupie inicjalnego RA. W tabeli VI odnotowano je wśród typów bardzo licznych (grupa A) z połączeniem do obu rodzaju akcji. Rosyjskie czasowniki determinatywno-momentalnego RA z przedrostkiem про- znajdują się w grupie typów bardzo licznych (grupa B), natomiast rosyjskie z przedrostkiem вы- i polskie z przedrostkiem wy- — wśród typów dość licznych (grupa D).

Jako ekwiwalenty rosyjskich czasowników determinatywno-momentalnego RA z przedrostkiem про- w Wielkim słowniku rosyjsko-polskim pojawiają się czasowniki z przedrostkiem za- (прозвучать ‘zabrzmieć, zadźwięczeć’, прогреметь ‘zagrzmiеć’, просвистеть ‘zagwizdać’), semelfaktywne (прокричать ‘krzyknąć’, просверкать ‘błysnąć’) oraz determinatywno-momentalnego RA (проговорить ‘wypowiedzieć’, прошептать ‘wyszeptać’).

Świadczy to, z jednej strony, o bliskości semantycznej czasowników tych RA, trzeba jednak zdawać sobie sprawę, z drugiej strony z różnic znaczeniowych między nimi163.

—————————

162 Czasowniki te stanowią grupę pośrednią między determinatywno-deminutywnym i demi-nutywnym RA.

163 W tomie 2. postaram się odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje zależność pomiędzy typem ekwiwalentu rosyjskich czasowników determinatywno-momentalnego i semelfaktywnego RA, polskich czasowników inicjalnego, determinatywno-momentalnego i semelfaktywnego RA a czyn-nikami kontekstowymi.

1.3. Modyfikacje relacyjne w języku rosyjskim