Jak sygnalizowano na początku, działania związane z procesem dein-stytucjonalizacji w Polsce są ściśle powiązane z Europejskim Funduszem Społecznym Unii Europejskiej w tym i przyszłym rozdaniu budżetowym (2021–2027). Jeśli zakładamy pełne wykorzystanie środków unijnych,
działania wpisujące się w proces deinstytucjonalizacji muszą znaleźć odpowiednie miejsce w polskich projektach unijnych.
Polskie ustawodawstwo społeczne odnosi się do kwestii deinstytu-cjonalizacji, między innymi w Ustawie o pomocy społecznej, Ustawie o wpieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Ustawie o działalno-ści pożytku publicznego i o wolontariacie, Ustawie o osobach starszych czy Ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. Problem – jak zauważa Barbara Kucharska – jest jednak przede wszystkim w tym, iż barierą w tworzeniu systemu opieki nad osobami niesamodzielnymi jest brak współpracy pomocy społecznej i opieki zdrowotnej oraz deficyt syste-mowych rozwiązań (Kucharska, 2016, s. 6).
Wiele wskazuje na to, iż w polskich warunkach rozwojowych szcze-gólna uwaga będzie się skupiała się na następujących obszarach dein-stytucjonalizacji i związku z tym wspieraniem określonych usług środo-wiskowych. Będą to: po pierwsze, usługi asystenckie świadczone przez asystentów na rzecz osób z niepełnosprawnościami, umożliwiające stałe lub okresowe wsparcie osób lub rodzin w wykonywaniu podstawowych czynności niezbędnych do aktywnego funkcjonowania społeczno-za-wodowego. Po drugie, usługi opiekuńcze (oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze), których celem jest zapewnienie opieki dla osób niesamo-dzielnych, mających trudności w codziennym funkcjonowaniu (jako alternatywa dla opiekunów faktycznych). Po trzecie, usługi wsparcia rodziny i pieczy zastępczej, a szczególnie działania na rzecz usamodziel-nienia osób opuszczających pieczę zastępczą. Działania te mają na celu m.in. kreowanie rodzinnych form pieczy zastępczej, w tym kształcenie kandydatów na rodziny zastępcze oraz innych kadr związanych z pla-cówkami typu rodzinnego. Po czwarte, usługi w postaci tzw. mieszkań wspomaganych, czy to w formie mieszkania chronionego, czy to w po-staci mieszkania przygotowującego osoby w nim przebywające, pod okiem specjalistów, do samodzielnego funkcjonowania społecznego (tzw. mieszkanie treningowe) czy też w formie stanowiącej środowisko-wą wersję placówek całodobowych (np. mieszkanie wspierane) (Dein-stytucjonalizacja usług społecznych i zdrowotnych, 2020).
Podobnie jak doświadczenia państw Europy Zachodniej, polskie praktyki w obszarze deinstytucjonalizacji można ująć w kilku obsza-rach. Jeśli chodzi o seniorów, to warto wspomnieć o realizowanym w latach 2015–2020 programie „Senior-WIGOR” dotyczącym wsparcia gmin w tworzeniu i prowadzeniu dziennych domów dla osób starszych.
W pierwszej kolejności powstawały one w małych gminach o wysokim odsetku osób starszych oraz takich, w których brakowało tej usługi spo-łecznej. Głównym celem było wsparcie gmin i powiatów poprzez dofi-nansowanie rozwoju sieci Dziennych Domów „Senior-WIGOR”. W tak ukonstytuowanym domu można spędzić co najmniej 8 godzin dziennie od poniedziałku do piątku (z dojazdem organizowanym przez samo-rząd terytorialny), zaś każdy beneficjent powinien mieć zapewniony je-den ciepły posiłek dziennie. Projekt zakładał także, iż jeje-den pracownik Domu „Senior-WIGOR” będzie miał pod opieką maksymalnie 15 senio-rów. Dodatkowo – w zależności od potrzeb – powinien być zatrudniony fizjoterapeuta, pielęgniarka, ratownik medyczny, psychoterapeuta lub dietetyk. Na realizację programu z budżetu państwa zostało przezna-czone w latach 2015–2020 niemal 370 mln zł (Najważniejsze informacje o Senior-Wigor, 2021).
Zapewnienie odpowiednich usług dla seniorów jest zresztą w Polsce istotnym problemem, na co zwracał uwagę np. raport Najwyższej Izby Kontroli w sprawie usług opiekuńczych. W 2016 roku szacowano, iż w Polsce liczba osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji tj. potrze-bujących opieki środowiskowej, wynosiła około 2 mln i systematycznie rosła. W takim przypadku usługi opiekuńcze realizowane na poziomie gminy są często jedyną formą wsparcia, na jaką mogą liczyć seniorzy w miejscu zamieszkania.
Z raportu NIK wynika jednak, że aż 20% gmin w Polsce nie zapew-nia w ogóle wsparcia w formie usług opiekuńczych (mimo iż jest to ich obowiązkowe zadanie własne). Dlatego NIK zaleca wprowadzenie roz-wiązań istotnie wspomagających gminy w zaspokajaniu potrzeb osób starszych korzystających z usług opiekuńczych, zniwelowanie dyspro-porcji między cenami rynkowymi usług a możliwościami ich zaspokoje-nia przez seniorów, ustawowego uproszczezaspokoje-nia trybu przyznawazaspokoje-nia tych
usług oraz monitorowania gmin w zakresie wywiązywania się przez nie z tego obowiązku. Ponadto, raport zalecał określanie przez samorząd gminny dla każdej osoby starszej zindywidualizowanego zakresu usług opiekuńczych (Seniorzy bez opieki, 2018).
Poza – wciąż skromnymi – doświadczeniami deinstytucjonalizacji na poziomie gminnym (np. wspomniany program „Senior-WIGOR”), można odnaleźć także przykłady (programowania) tego procesu na po-ziomie regionalnym (wojewódzkim). Spójrzmy zatem na województwo mazowieckie i plan prac nad programem deinstytucjonalizacji oraz woju usług w tym regionie. Program pt. „Deinstytucjonalizacja i roz-wój usług społecznych na Mazowszu” odnosi się do następujących grup znajdujących się w sytuacji zagrożenia lub utraty samodzielności: osoby w kryzysie psychicznym, seniorzy oraz dziecko i rodzina. W ramach prac nad programem deinstytucjonalizacji założono: diagnozę; dialog z przedstawicielami instytucji samorządowych i trzeciego sektora oraz odbiorców usług; opracowanie ekspertyz oraz wspólnych mierników i wskaźników spójnych dla usług medycznych, i niemedycznych (so-cjalnych) dla poszczególnych obszarów. Kolejne etapy programowania deinstytucjonalizacji dotyczą zaś monitorowania działań (wprowadze-nie narzędzi do monitorowania dostępności i jakości usług dla nastę-pujących obszarów: osoby w kryzysie psychicznym, seniorzy, dziecko i rodzina) oraz określenia ścieżki stopnia oddalenia od samodzielności w politykach publicznych. „Poziom oddalenia osoby/członka rodziny od samodzielności mierzony będzie wielosektorowo w obszarach: zdrowie, zatrudnienie, edukacja, sport i turystyka, kultura, finanse, aktywność społeczna” (Kucharska, 2016, s. 20).
W obszarze mieszkalnictwa proces deinstytucjonalizacji dopiero się rozpoczyna i dotyczy przede wszystkim osób starszych przewlekle chorych somatycznie oraz osób opuszczających placówki opiekuńczo--wychowawcze. Na poziomie gminnym rejestruje się oryginalne rozwią-zania mieszkań grupowych, funkcjonujących przy wsparciu asystentów (np. w Poznaniu), tym niemniej najpopularniejszą formą wsparcia osób zamieszkujących poza domem rodzinnym są wciąż instytucje opieki ca-łodobowej typu dom pomocy społecznej. „W Polsce ponad 77 tys. osób
jest pensjonariuszami, mieszkańcami takich placówek. W województwie wielkopolskim jest ponad 60 ponadgminnych domów pomocy społecz-nej oraz 19 placówek opieki całodobowej prowadzonych w ramach dzia-łalności statutowej i gospodarczej, łącznie przebywa w nich ponad 6 tys.
osób” (Marciniak-Madejska, Stenka, Weiner, 2016, s. 8).
Kończąc rozważania na temat przykładów deinstytucjonalizacji w Europie Zachodniej i Polsce warto jeszcze wskazać na wytyczne w tym obszarze zaproponowane przez Wspólnotę Roboczą Związków Organi-zacji Socjalnych WRZOS oraz innych współpracujących z WRZOSEM organizacji. Otóż, sugestie co do kierunków polskiej deinstytucjonaliza-cji zostały ujęte w następujący sposób. Po pierwsze – zaleca się organizo-wanie przedsięwzięć na rzecz rodzin z osobami wymagającymi wspar-cia w codziennym funkcjonowaniu. Chodzi tu na przykład o wsparcie dzienne, usprawnienie w zatrudnianiu opiekunów, usługi medyczne, wsparcie wytchnieniowe itp. Po drugie – podejmowanie w szerszym zakresie działań na rzecz osób potrzebujących pomocy w środowisku lokalnym takich jak: usługi opiekuńcze, asystentura rodzinna, usłu-gi medyczne, rodzinne domy pomocy, mieszkalnictwo współdzielone i wspomagane. I po trzecie – spowalnianie lub zatrzymanie powstawania nowych instytucji opieki całodobowej (Fijołek-Głowacka, 2021).