II. Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich w celu popierania, ochrony i monitorowania
2. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości (art. 13 KPON)
a) Raport RPO pt. „Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości”
Rzecznik opublikował raport pt. „Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości”181. Jego celem jest ocena dostępności polskiego wymia-ru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami pod kątem realizacji zasady równego traktowania i niedyskryminacji oraz standardów ustanowionych w dro-dze Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Raport stanowi podsumowanie badań ilościowych w zakresie dostępności infrastruktury organów wymiaru spra-wiedliwości, a także badań jakościowych przeprowadzonych wśród sędziów i pro-kuratorów oraz osób z niepełnosprawnościami, które miały kontakty z wymiarem sprawiedliwości. Wnioski z badania wskazują, że dostępność rozumiana jako dosto-sowanie infrastruktury sądów i prokuratur do potrzeb osób z różnego rodzaju nie-pełnosprawnościami ma niebagatelny wpływ na realizację prawa do sądu tej grupy osób. Drugim istotnym elementem ograniczającym dostęp osób z niepełnospraw-nościami do wymiaru sprawiedliwości są regulacje odnoszące się do zdolności procesowej. Ponadto osoby z niepełnosprawnościami nie mają realnej możliwości sprawowania kluczowych funkcji w wymiarze sprawiedliwości, czyli wykonywania takich zawodów jak sędzia, prokurator, ławnik lub profesjonalny pełnomocnik.
b) Poszanowanie praw osób chorujących psychicznie będących uczestnikami postępowania karnego
Wyniki prowadzonych w Biurze RPO postępowań w sprawach osób z niepełno-sprawnościami wykazały, że organy, pod władzą których zatrzymany (podejrzany, oskarżony, skazany) się znajduje, nie podejmują dostatecznych wysiłków, aby
usta-181 Zob.: https://www.rpo.gov.pl/pl/content/dostep-osob-z-niepelnosprawnosciami-do-wymiaru-sprawie- dliwosci.
lić dane odnośnie do jego właściwości i warunków osobistych. W konsekwencji do więzienia trafiają osoby, u których zaburzenia psychiczne lub dysfunkcje intelek-tualne nie pozwalają na osiągnięcie celów kary lub wykluczają pobyt w warunkach izolacji penitencjarnej, ponieważ mógłby on spowodować pogorszenie stanu zdro-wia osadzonego i poważnie zagrażać jego życiu.
Duże znaczenie mają wywiady środowiskowe prowadzone przez kuratorów w postępowaniu przygotowawczym, sądowym oraz wykonawczym, stanowiące niezastąpione źródło wiedzy o osobie, której postępowanie dotyczy. Rzetelne ze-branie takich informacji i przekazanie ich uprawnionym organom zwiększy szansę na zapobieganie wielu nieprawidłowościom i uchybieniom. Kurator sądowy, reali-zując swoje zadania, ma swobodę wyboru metod i środków oddziaływania zgod-nych z aktualnym stanem wiedzy z zakresu pedagogiki, psychologii i resocjalizacji oraz pracy socjalnej. Rzecznik dostrzega potrzebę poszerzenia zakresu kształcenia kuratorów o problematykę dotyczącą osób z niepełnosprawnościami. Wiedza na te-mat objawów niepełnosprawności intelektualnej i zaburzeń psychicznych pozwoli na prawidłową ocenę zachowania podopiecznego oraz zbudowanie relacji służącej poznaniu jego problemów i zrozumieniu, na czym polega odmienność zdetermino-wana chorobą czy fizjologią. Z takim przesłaniem Rzecznik zwrócił się do funkcjo-nariuszy Policji i Służby Więziennej. Obie Służby podzieliły stanowisko, że istnieje potrzeba wzmocnienia praw wszystkich podejrzanych, oskarżonych czy skazanych, którzy nie są w stanie zrozumieć postępowania karnego czy procesu resocjalizacji ze względu na swój stan umysłowy bądź psychiczny oraz wyraziły gotowość wypra-cowania jak najlepszych praktyk w tym obszarze. Dlatego Rzecznik skierował182 do Przewodniczącego Krajowej Rady Kuratorów prośbę o przedstawienie stanowiska w powyższej sprawie.
c) Zapewnienie gwarancji procesowych osobom wymagającym szczególnego traktowania w postępowaniu karnym
W rankingu problemów, które stanowią największe zagrożenie z punktu widze-nia przestrzegawidze-nia praw człowieka i obywatela w naszym kraju, Rzecznik wskazał m.in. na brak systemowych rozwiązań dotyczących sposobu postępowania wobec osób z niepełnosprawnością psychiczną lub intelektualną, które są uczestnikami postępowania karnego. Do wypracowania jak najlepszych praktyk w tym obsza-rze zobowiązuje Polskę Zalecenie Komisji Europejskiej z dnia 27 listopada 2013 r.
w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego trakto-wania podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym. Rzecznik zwrócił uwagę na konieczność stworzenia odpowiedniego systemu, który pozwoliłby na sprawny przepływ informacji na temat trudności, z jakimi zmaga się osoba ze
wska-182 IX.517.2.2015 z 19 października 2016 r.
zanymi dysfunkcjami pomiędzy podmiotami odpowiedzialnymi za wsparcie tych osób. Wdrożenie takiej procedury zwiększy szansę na uruchomienie odpowiedniej reakcji tych organów, a tym samym zapobiegnie wielu nieprawidłowościom i uchy-bieniom. Zdaniem Rzecznika istnieje potrzeba uwzględnienia w katalogu czynno-ści, jakie wykonuje funkcjonariusz po doprowadzeniu osoby zatrzymanej do jed-nostki organizacyjnej Policji, obowiązku polegającego na odnotowaniu, czy osoba zatrzymana należy do grupy osób wymagających szczególnego traktowania i z ja-kiego powodu. Właściwym miejscem dokumentowania tych spostrzeżeń jest pro-tokół zatrzymania osoby. Ponadto, o zatrzymaniu osoby ubezwłasnowolnionej Po-licja obligatoryjnie powinna informować jej rodziców, opiekuna lub ustanowionego dla niej kuratora oraz przekazywać ww. osobom pouczenie o zakresie możliwych działań na rzecz zatrzymanego. Rzecznik zwrócił się183 do Prezesa Rady Ministrów z prośbą o rozważenie możliwości podjęcia stosownej inicjatywy legislacyjnej.
W odpowiedzi Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji poinformo-wał184, że protokół zatrzymania osoby jest dokumentem sporządzanym z przepro-wadzenia czynności zatrzymania i niewłaściwym byłoby dokonywanie w jego treści
„osobistych” spostrzeżeń funkcjonariusza co do stanu zdrowia fizycznego lub psy-chicznego osoby zatrzymanej. Mimo posiadania wiedzy na temat symptomów cho-rób i niepełnosprawności psychicznej lub fizycznej, policjant nie jest podmiotem właściwym do dokonywania takich ocen oraz określenia, czy zatrzymany jest osobą wymagającą szczególnego traktowania. W przypadku, w którym stan zdrowia lub zachowanie się osoby zatrzymanej powoduje trudności w realizacji czynności za-trzymania i sporządzenia niezbędnej dokumentacji, istnieje możliwość dokonania stosownej adnotacji w protokole zatrzymania osoby w rubryce przeznaczonej na oświadczenia policjanta prowadzącego czynność. Ponadto w sytuacji, gdy osoba zatrzymana swoim zachowaniem wykazuje symptomy świadczące o ewentualnej niepełnosprawności psychicznej, fizycznej lub innych zaburzeniach powodujących trudności w kontakcie z nią i prowadzenie czynności, fakt taki funkcjonariusz może odnotować w notatce służbowej z czynności zatrzymania.
d) Ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika z urzędu dla osoby będącej stroną w postępowaniu o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym bez zgody
W stałym zainteresowaniu Rzecznika pozostaje problem ustanowienia pro-fesjonalnego pełnomocnika z urzędu dla osoby będącej stroną w postępowaniu o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym bez zgody. Poprzedni Ministrowie Zdrowia podzielili stanowisko Rzecznika i zapewniali o podjęciu działań
zmierza-183 IX.517.2.2015 z 22 lipca 2016 r.
184 Pismo z 19 września 2016 r.
jących do doprecyzowania przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego185. Niestety problem ten nie został rozwiązany. Obowiązujące przepisy dają sądowi możliwość ustanowienia adwokata z urzędu, jednak zdaniem Rzecznika przyznanie pełnomocnika powinno być obligatoryjne i to bez względu na subiektywną ocenę sądu. Zagwarantowane w Konstytucji oraz Konwencji o ochronie praw człowie-ka i podstawowych wolności prawo do rzetelnego procesu naczłowie-kazuje prowadzenie postępowania w sposób umożliwiający każdemu uczestnikowi skuteczne korzy-stanie z przysługujących mu praw. Elementem prawa do rzetelnego procesu jest także możliwość zapewnienia każdej osobie, niebędącej w stanie korzystać z przed-miotowych uprawnień, profesjonalnej pomocy prawnej. Rzecznik zwrócił się186 do Ministra Zdrowia o rozważenie propozycji nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i przedstawienie stanowiska w sprawie.
Minister poinformował187, że w resorcie zdrowia trwają prace nad projektem ustawy o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawy o ochronie danych oso-bowych oraz ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, w którym wzięto pod uwagę sugestie zawarte w wystąpieniu Rzecznika. Projekt zawiera rozwiązania zabezpie-czające ustanowienie dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwo-kata lub radcy prawnego z urzędu nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do jego złożenia, a sąd uzna, że udział adwokata jest potrzebny.