DO AMERYKAŃSKIEJ KONWENCJI PRAW CZŁOWIEKA*
DOTYCZĄCY PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH,
z dnia 17 listopada 1988 r., San Salvador
Preambuła
Państwa-Strony Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka „Paktu z San José (Kostaryka)”
potwierdzając swój zamiar umacniania na tym kontynencie, w ramach demo-kratycznych instytucji, systemu wolności osobistej i sprawiedliwości społecz-nej, opartej na poszanowaniu podstawowych praw człowieka,
uznając, że podstawowe prawa człowieka nie wynikają z przynależności pań-stwowej, lecz są oparte na atrybutach osoby ludzkiej, co uzasadnia ich ochro-nę międzynarodową w formie konwencji wzmacniającej lub uzupełniającej ich ochronę przewidzianą w prawie krajowym państw amerykańskich,
zważywszy ścisły związek pomiędzy prawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi a osobistymi i politycznymi, które to różne kategorie praw sta-nowią niepodzielną całość opartą na uznaniu godności istoty ludzkiej, dla której to przyczyny obydwie kategorie wymagają ciągłej ochrony i promocji, jeśli mają być w pełni realizowane, zaś naruszenie niektórych praw w celu realizacji innych nie może być usprawiedliwione,
uznając korzyści, jakie płyną z promocji i rozwoju współpracy między Pań-stwami oraz stosunków międzynarodowych,
przywołując, iż zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Amery-kańską Konwencją Praw Człowieka, ideał wolnych jednostek ludzkich korzy-stających z wolności od strachu i niedostatku może być osiągnięty jedynie, je-śli stworzone są warunki, w których każdy może korzystać zarówno ze swoich praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych praw, jak i z praw osobistych i politycznych,
* Data przyjęcia i otwarcia do podpisu: 17 listopada 1988 roku.
Data wejścia w życie: 16 listopada 1999 roku.
mając świadomość, iż mimo, że podstawowe prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne zostały uznane we wcześniejszych dokumentach, o charakterze zarówno powszechnym, jak i regionalnym, jest koniecznym, by prawa te zosta-ły potwierdzone, rozwinięte, udoskonalone i chronione w celu konsolidacji Ameryki, na podstawie pełnego szacunku dla praw jednostki, demokratycznej formy rządzenia, jak również prawa jej ludów do rozwoju, samostanowienia i swobodnego rozporządzania swym majątkiem oraz zasobami naturalnymi, zważywszy, że Amerykańska Konwencja Praw Człowieka przewiduje możli-wość przedstawiania Państwom projektów protokołów dodatkowych do tej Konwencji, spotykając się na Zgromadzeniu Ogólnym Organizacji Państw Amerykańskich, w celu stopniowego włączania innych praw i wolności w jego system ochrony,
uzgodniły niniejszy Protokół Dodatkowy do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka „Protokół z San Salvador”:
Art. 1.
Obowiązek podjęcia środki
Państwa-Strony niniejszego Protokołu dodatkowego do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka zobowiązują się podjąć niezbędne kroki, zarówno wewnętrzne, jak i w ramach współpracy międzynarodowej, szczególnie gospo-darczej i technicznej, w stopniu, na jaki pozwalają dostępne środki oraz bio-rąc pod uwagę ich stopień rozwoju, w celu stopniowego osiągania, zgodnie z ich ustawodawstwem krajowym, pełnego przestrzegania praw uznawanych przez niniejszy Protokół.
Art. 2.
Obowiązek dostosowania ustawodawstwa krajowego
Jeśli korzystanie z praw wskazanych w niniejszym Protokole nie jest jeszcze zapewnione przez postanowienia ustawowe lub inne przepisy, Państwa-Stro-ny zobowiązują się podjąć, zgodnie ze swoimi procedurami konstytucyjPaństwa-Stro-nymi oraz postanowieniami niniejszego Protokołu, takie prawne lub inne kroki, jakie okażą się niezbędne do urzeczywistnienia tych praw.
Art. 3.
Zakaz dyskryminacji
Państwa-Strony niniejszego Protokołu zobowiązują się zagwarantować ko-rzystanie z praw wskazanych w niniejszym Protokole bez jakiejkolwiek dys-kryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy po-lityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, status ekonomiczny, urodzenie lub jakiekolwiek inne warunki społeczne.
Art. 4
Niedopuszczalność ograniczeń
Uprawnienie, które jest uznawane lub znajduje zastosowanie w Państwie z tytułu ustawodawstwa krajowego lub umowy międzynarodowej, nie może być ograniczone pod pretekstem, iż niniejszy Protokół nie uznaje tego uprawnie-nia lub też uznaje je w mniejszym stopniu.
Art. 5 Zakres ograniczeń
Państwa-Strony mogą ustanowić ograniczenia w korzystaniu z praw usta-nowionych niniejszym Protokołem, poprzez prawo wydane w celu ochrony dobra powszechnego w demokratycznym społeczeństwie, jedynie w takim za-kresie, w jakim nie są one niezgodne z celami i uzasadnieniem tych praw.
Art. 6.
Prawo do pracy
1. Każdy ma prawo do pracy, które obejmuje możliwość zapewnienia środków do godnej i przyzwoitej egzystencji poprzez wykonywanie swobodnie wybranej lub zaakceptowanej, zgodnej z prawem działalności.
2. Państwa-Strony zobowiązują się podjąć kroki, które uczynią prawo do pracy w pełni skutecznym, zwłaszcza w odniesieniu do osiągania pełnego zatrudnienia, poradnictwa zawodowego oraz rozwoju dokształcania technicz-nego i zawodowego, w szczególności skierowatechnicz-nego do osób niepełnospraw-nych. Państwa-Strony zobowiązują się wprowadzić oraz ulepszyć programy, które pomogą zapewnić rodzinie odpowiednią opiekę, tak ażeby kobiety mia-ły realną możliwość korzystania z prawa do pracy.
Art. 7.
Słuszne, sprawiedliwe i satysfakcjonujące warunki pracy
Państwa-Strony niniejszego Protokołu uznają, że prawo do pracy, do któ-rego odnosi się poprzedni artykuł zakłada, iż każdy powinien korzystać z tego prawa w słusznych, sprawiedliwych i satysfakcjonujących warunkach, które Państwa-Strony zobowiązują się zagwarantować w swoim ustawodawstwie kra-jowym, w szczególności w odniesieniu do:
a) wynagrodzenia, które gwarantuje przynajmniej, wszystkim pracow-nikom godne i przyzwoite warunki życia dla nich i ich rodzin oraz uczciwe i jednakowe płace za jednakową pracę, bez żadnych zróż-nicowań;
b) prawa każdego pracownika do podążania za swoim powołaniem i oddania się działalności, która najlepiej spełnia jego oczekiwania.
oraz do zmiany zatrudnienia zgodnie z odpowiednimi regulacjami krajowymi;
c) prawa każdego pracownika do awansu i przeniesienia na wyższe sta-nowisko na podstawie oceny jego kwalifikacji, kompetencji, uczci-wości zawodowej oraz stażu pracy;
d) stabilności zatrudnienia, w zależności od natury każdego przemy-słu, zawodu rodzaju pracy oraz przyczyn uzasadnionego zwolnienia z pracy. W przypadku bezzasadnego zwolnienia, pracownik ma pra-wo do odszkodowania oraz przywrócenia do pracy albo jakiejkol-wiek innej korzyści zapewnionej przez ustawodawstwo krajowe;
e) bezpieczeństwa i higieny pracy;
f) zakazu pracy w nocy, w niezdrowych lub niebezpiecznych warun-kach oraz, ogólnie, każdej pracy, która naraża na szwank zdrowie, bezpieczeństwo, moralność osoby poniżej osiemnastego roku życia.
Jeśli chodzi o nieletnich poniżej szesnastego roku życia, to dzień pracy powinien być podporządkowany przepisom dotyczącym obo-wiązkowej nauki i w żadnym wypadku nie może stanowić przeszko-dy w obecności w szkole lub ograniczenia w korzystaniu z otrzymy-wanej edukacji;
g) rozsądnego ograniczenia godzin pracy, tak w ciągu dnia, jak i w nocy.
Dni pracy powinny być krótsze w przypadku niebezpiecznej lub nie-zdrowej pracy lub pracy nocnej;
h) wypoczynku, czasu wolnego płatnego urlopu oraz wynagrodzenia za dni świąteczne.
Art. 8.
Prawa związków zawodowych 1. Państwa-Strony zapewnią:
a) prawo pracowników do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych według własnego wyboru w celu ochrony i popiera-nia swych interesów. W ramach tego prawa, Państwa-Strony zezwo-lą związkom zawodowym na zakładanie krajowych federacji oraz konfederacji oraz przystępowanie do tych, które już istnieją, jak również na tworzenie międzynarodowych organizacji związkowych oraz przystępowanie do nich według własnego wyboru. Państwa-Strony pozwolą również związkom zawodowym, federacjom oraz konfederacjom na swobodne funkcjonowanie;
b) prawo do strajku.
2. Korzystanie z praw wskazanych powyżej może podlegać jedynie ograni-czeniom przewidzianym przez prawo, pod warunkiem, że takie ograniczenia są charakterystyczne dla społeczeństwa demokratycznego i niezbędne dla za-pewnienia porządku publicznego lub dla ochrony zdrowia publicznego lub moralności albo praw i wolności innych osób. Członkowie sił zbrojnych,
poli-cji i innych podstawowych służb mundurowych mogą być poddani ogranicze-niom przewidzianym w prawie.
3. Nikt nie może być zmuszonym do przynależenia do związku zawodo-wego.
Art. 9.
Prawo do zabezpieczenia społecznego
1. Każdy ma prawo do zabezpieczenia społecznego, chroniącego go od kon-sekwencji podeszłego wieku i niepełnosprawności, które uniemożliwia mu, fizycznie lub psychicznie, zapewnienie sobie środków do godnej egzystencji.
Na wypadek śmierci uprawnionego, korzyści wynikające z zabezpieczenia społecznego przypadną osobom będącym na jego utrzymaniu.
2. W przypadku osób, które są zatrudnione, prawo do zabezpieczenia społecznego obejmuje przynajmniej opiekę medyczną oraz zasiłek lub eme-ryturę wypadek razie wypadku podczas pracy lub choroby zawodowej oraz, w przypadku kobiet, płatny urlop macierzyński przed i po porodzie.
Art. 10.
Prawo do zdrowia
1. Każdy ma prawo do zdrowia, rozumianego jako korzystanie z najwyż-szego poziomu stanu zdrowia psychicznego, fizycznego oraz społecznego.
2. Aby zapewnić korzystanie z prawa do zdrowia, Państwa-Strony zgadzają się uznawać zdrowie za dobro publiczne, oraz, w szczególności, podjąć nastę-pujące kroki by zapewnić to prawo:
a) podstawową opieka zdrowotna uczynić dostępną dla wszystkich osób i rodzin w społeczności;
b) rozszerzenie korzyści z systemu opieki zdrowotnej na wszystkie oso-by podlegające jurysdykcji Państwa;
c) wprowadzenie powszechnego szczepienia przeciwko głównym cho-robom zakaźnym;
d) zapobieganie oraz leczenie chorób endemicznych, zawodowych i innych;
e) edukacja społeczeństwa w dziedzinie zapobiegania oraz leczenia problemów zdrowotnych,
f) zaspokojenie potrzeb zdrowotnych osób z grup wysokiego ryzyka oraz tych, których ubóstwo czyni je najbardziej podatnymi na cho-roby.
Art. 11.
Prawo do zdrowego środowiska naturalnego
1. Każdy ma prawo do życia w zdrowym środowisku naturalnym oraz do dostępu do podstawowych świadczeń publicznych.
2. Państwa-Strony będą promować ochronę, zachowanie oraz poprawę stanu środowiska naturalnego.
Art. 12.
Prawo do pożywienia
1. Każdy ma prawo do właściwego odżywiania, które gwarantuje możli-wość korzystania z najwyższego poziomu rozwoju fizycznego, emocjonalnego oraz intelektualnego.
2. W celu promocji korzystania z tego prawa oraz eliminacji niedożywie-nia, Państwa-Strony zobowiązują się ulepszać metody produkcji i dystrybucji jedzenia, i, w tym celu, zgadzają się promować międzynarodową współpracę we wspieraniu właściwej polityki krajowej.
Art. 13.
Prawo do nauki 1. Każdy ma prawo do nauki.
2. Państwa-Strony niniejszego Protokołu zgadzają się, iż nauczanie po-winno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości oraz godności ludzkiej, a także umacniać poszanowanie praw człowieka, pluralizmu ideologicznego, podstawowych wolności, sprawiedliwości i pokoju. Państwa zgadzają się, iż nauka powinna umożliwiać każdemu efektywne uczestnictwo w demokratycz-nym i pluralistyczdemokratycz-nym społeczeństwie oraz osiągnięcie godnej egzystencji, po-pierać zrozumienie, tolerancję oraz przyjaźń pomiędzy wszystkimi narodami i wszystkimi grupami rasowymi, etnicznymi lub religijnymi oraz promować działalność na rzecz utrzymania pokoju.
3. Państwa-Strony niniejszego Protokołu uznają, iż w celu osiągnięcia peł-nego korzystania z prawa do nauki:
a) nauczanie podstawowe będzie obowiązkowe i dostępne nieodpłat-nie dla wszystkich;
b) nauczanie średnie we wszystkich jego formach, w tym średnie na-uczanie techniczne i zawodowe powinno być uczynione ogólnie dostępnym dla wszystkich poprzez podjęcie odpowiednich kroków, w szczególności stopniowe wprowadzenie zasady nieodpłatności;
c) nauczanie wyższe będzie dostępne dla wszystkich, na zasadzie rów-ności, na podstawie indywidualnych zdolrów-ności, wskutek zastosowa-nia wszelkich właściwych środków, w szczególności stopniowego wprowadzania zasady nieodpłatności;
d) nauczanie elementarne będzie wspierane i rozwijane w możliwie największym stopniu dla osób, które nie otrzymały lub nie ukończy-ły pełnego cyklu nauczania podstawowego;
e) programy edukacji specjalnej zostaną utworzone dla osób niepeł-nosprawnych tak, aby zapewnić specjalne nauczeni oraz trening
dla osób z niepełnosprawnością fizyczną lub zaburzeniami umysło-wymi.
4. Zgodnie z ustawodawstwem krajowym Państwa-Strony, rodzice powin-ni mieć prawo wyboru rodzaju nauki, jaką chcą zapewpowin-nić swojemu dziecku, pod warunkiem, że jest on zgodny z zasadami przedstawionymi powyżej.
5. Żadne z postanowień nieniejszego Protokołu nie może być interpreto-wane jako ograniczenie wolności jednostek i innych podmiotów do zakłada-nia i kierowazakłada-nia placówkami edukacyjnymi zgodnie z ustawodawstwem krajo-wym Państwa-Strony.
Art. 14.
Prawo dostępu do dóbr kultury
1. Państwa-Strony niniejszego Protokołu uznają prawo każdego:
a) do brania udziału w życiu kulturalnym i artystycznym społeczności;
b) do korzystania z osiągnięć postępu naukowego i technicznego;
c) do korzystania z ochrony moralnych i materialnych interesów po-chodzących z jakichkolwiek dzieł naukowych, literackich i arty-stycznych, których jest autorem.
2. Państwa-Strony niniejszego Protokołu podejmą kroki w celu zapewnie-nia pełnego korzystazapewnie-nia z tego prawa, które będą konieczne do zachowazapewnie-nia, rozwoju oraz upowszechniania nauki, kultury i sztuki.
3. Państwa-Strony niniejszego Protokołu zobowiązują się przestrzegać wol-ności koniecznej do rozwoju naukowego oraz podejmowania działalwol-ności twór-czej.
4. Państwa-Strony niniejszego Protokołu uznają korzyści pochodzące z popierania i rozwoju stosunków i współpracy międzynarodowej w zakresie nauki, sztuki i kultury, oraz odpowiednio zgadzają się popierać szerszą współ-pracę międzynarodową w tym zakresie.
Art. 15.
Prawo do utworzenia i ochrony rodziny
1. Rodzina stanowi naturalny i podstawowy element społeczeństwa oraz powinna podlegać ochronie ze strony Państwa, które powinno czuwać nad poprawą jej sytuacji duchowej i materialnej.
2. Każdy ma prawo do utworzenia rodziny, które powinno być wykonywa-ne zgodnie z postanowieniami odpowiedniego ustawodawstwa krajowego.
3. Państwa-Strony zobowiązują się niniejszym Protokołem udzielić odpo-wiedniej ochrony rodzinie, a w szczególności:
a) zapewnić specjalną opiekę i wsparcie matkom w rozsądnym okresie przed i po porodzie;
b) zapewnić właściwe odżywianie dzieci w okresie niemowlęctwa oraz w czasie nauki szkolnej;
c) podjąć specjalne kroki dla ochrony młodzieży, w celu zapewnienia jej pełnego rozwoju zdolności psychicznych, fizycznych i moral-nych;
d) podjęcie specjalnych programów szkolenia rodzin aby wesprzeć tworzenie stabilnego i pozytywnego środowiska, w którym dzieci otrzymają i rozwiną wartości zrozumienia, solidarności, szacunku i odpowiedzialności.
Art. 16.
Prawa dzieci
Każde dziecko, niezależnie od swego pochodzenia, ma prawo do ochro-ny, jakiej wymaga jego status nieletniego, ze strony rodziochro-ny, społeczeństwa oraz Państwa. Każde dziecko ma prawo do wzrastania pod ochrona oraz od-powiedzialnością swoich rodziców; poza wyjątkowymi, podlegającymi ocenie sądowej okolicznościami, małe dziecko nie może być odłączone od swojej matki. Każde dziecko ma prawo do bezpłatnej i obowiązkowej nauki, przy-najmniej na podstawowym etapie, i do kontynuowania jej na wyższym pozio-mie systemu nauczania.
Art. 17.
Ochrona osób starszych
Każdy ma prawo do specjalnej opieki w podeszłym wieku. Mając to na wzglę-dzie Państwa-Strony zgadzają się podjąć stopniowo niezbędne kroki do urze-czywistnienia tego prawa, a zwłaszcza:
a) zapewnić odpowiednie udogodnienia, zarówno żywieniowe, jak i wyspecjalizowaną opiekę medyczną, dla osób starszych, którym tego brakuje i które nie są w stanie sobie tego zapewnić;
b) podjąć programy dające osobom starszym możliwość zaangażowa-nia się w działalność produktywną dostosowaną do ich możliwości i odpowiadającą ich zainteresowaniom oraz powołaniu;
c) promować tworzenie organizacji społecznych, których celem jest poprawa jakości życia osób starszych.
Art. 18.
Ochrona osób niepełnosprawnych
Każdy dotknięty ubytkiem swoich fizycznych lub umysłowych zdolno-ści jest uprawniony do uzyskania specjalnej opieki, mającej na celu pomoc w osiągnięciu największego możliwego rozwoju swojej osobowości. Państwa-Strony zgadzają się podjąć takie kroki, jakie mogą być wystarczające dla tego celu, a zwłaszcza:
a) opracować programy zapewniające osobom niepełnosprawnym środki oraz warunki potrzebne do osiągnięcia tego celu, włączając
w to zajęcia odpowiadające ich możliwościom oraz w pełni akcep-towane przez nie lub przez ich prawnych przedstawicieli (w zależ-ności od okoliczzależ-ności);
b) zapewnić specjalne szkolenia rodzinom osób niepełnosprawnych w celu pomocy im w rozwiązywaniu problemów współżycia i prze-kształcenie ich w aktywnych uczestników rozwoju fizycznego, umy-słowego i emocjonalnego tych ostatnich;
c) przyjęcia specjalnych rozwiązań wyrastających z potrzeb tych grup jako priorytetowy element w plan zagospodarowania przestrzen-nego;
d) zachęcać do tworzenia grup społecznych, w których osoby niepeł-nosprawne mogą uzyskać pomoc w pełniejszym cieszeniu się ży-ciem.