• Nie Znaleziono Wyników

Dyskusja i wnioski

W dokumencie Oblicza twórczości (Stron 140-143)

Wyniki badań są podstawą do potwierdzenia głównej tezy: twórczość stanowi przeciwstawienie merkantylizmu psychicznego. Twórcy, którzy często podejmują działania transgresyjne, różnią się w zakresie badanych wymiarów od osób zorientowanych materialistycznie i podejmujących dzia‑

łania ochronne.

Transgresyjna koncepcja twórczości Józefa Kozieleckiego wiąże indywi‑

dualne potrzeby człowieka z kontekstem kulturowym i społecznym (Nęcka, 2001). Twórczość jako transgresja jest ukierunkowana na przekraczanie granic materialnych, symbolicznych i społecznych. J. Kozielecki (1997) stwierdza, że w tym ujęciu twórczość mocno łączy się z kontekstem kultu‑

rowym. Przytoczone wyniki badań dobrze wpisują się w problematykę badań dotyczących funkcjonowania społecznego (Baradziej, 2005; Jarymowicz, 1994; Tesser, Felson, Suls, 2004). Wynika z nich, że osoby twórcze funkcjo‑

nują na pewnym krańcu życia społecznego. Jako bardziej skłonne do łama‑

nia norm czy zasad społecznych zmierzają do zmian, ponieważ stagnacja sta‑

nowi dla nich źródło frustracji oraz braku samorealizacji. Aby jej uniknąć, często podejmują działania transgresyjne (Kozielecki, 2001; Popek, 2001).

Na drugim krańcu życia społecznego mamy do czynienia z ludźmi zorien‑

towanymi materialistycznie, silnie wtopionymi w środowisko społeczno‑

‑kulturowe. Poczucie bezpieczeństwa daje im postępowanie zgodne z róż‑

nymi stereotypami, a burzenie wszelkich algorytmów wprowadza poczucie zagrożenia, utraty kompetencji, powodując wycofanie się lub zachowania agresywne. Osoby takie nadmiernie angażują się w konsumpcję dóbr mate‑

rialnych ze względu na ich dodatkowe, np. prestiżowe, funkcje, aby zapobiec poczuciu pustki (Fromm, 1995; Cushman, 1990; Kozielecki, 2001). Wystę‑

puje tu mechanizm regulujący funkcjonowanie osoby zorientowanej zacho‑

wawczo, adaptacyjnie oraz osoby zorientowanej twórczo, czyli transgresyj‑

nie — w tym przypadku istotę stanowi interakcja elementów: poznawczych, potencjalnych zdolności twórczych, osobowościowej aktywacji (działanie hamujące albo stymulujące sfery emocjonalno ‑motywacyjnej) oraz ocena przez człowieka rezultatów własnej aktywności (twórczej lub adaptacyjnej) na zasadzie sprzężenia zwrotnego (Strzałecki, 2003).

Potwierdzone ujemne korelacje między wybranymi zmiennymi niezależ‑

nymi a zmienną zależną upoważniają do zwrócenia uwagi na następujące wnioski. Nietwórcy z grupy kontrolnej charakteryzują się większą sztywno‑

ścią struktur poznawczych i zewnątrzsterownością niż twórcy z grupy kry‑

terialnej. Największą ujemną wartość współczynnika korelacji odnotowano dla wewnętrznej sterowności i merkantylizmu psychicznego. Koncentracja na wartościach zewnętrznych i motywowane zewnętrznie poszukiwanie satys‑

fakcji jest zatem „esencją” zachowań materialistycznych (Kasser, 1996, 1998,

za: Górnik ‑Durose, 2007). Istotę materializmu określają: zewnętrzny charak‑

ter sił motywacyjnych, specyficzna wizja świata oraz zaburzone funkcjono‑

wanie w relacjach społecznych. Jego wyrazem zewnętrznym jest określony styl autoprezentacji. Silna ujemna korelacja merkantylizmu z wewnątrzste‑

rownością nie dziwi, wszak to właśnie motywy leżące u podłoża zachowań nastawionych na gromadzenie i konsumpcję dóbr materialnych są wyznacz‑

nikiem pozwalającym określić nasilenie tendencji materialistycznych (Sriva‑

stava, Locke, Bartol, 2001, za: Górnik ‑Durose, 2007). Działania zewnątrz‑

sterowne powodują blokadę wartości wewnętrznych, co oznacza, że najistot‑

niejsze ludzkie potrzeby materialista zaspokaja tylko powierzchownie, nie zapewniając sobie przez to dłuższego psychologicznego dobrostanu (Kasser, 2002, za: Górnik ‑Durose, 2007).

Natomiast sprawca w trakcie działalności twórczej — według J. Kozielec‑

kiego (1997, s. 235) — „doznaje przeżyć przyjemnych, takich jak emergen‑

cja pomysłów, radość odkrywania, ciekawość poznawcza czy duma z wła‑

snych dokonań, ale także opanowują go stany przykre, takie jak poczucie winy, obawy, trwoga, opory psychiczne”. Stany psychiczne osoby dokonują‑

cej transgresji twórczych wpływają na podejmowanie przez nią określonych działań motywowanych wewnętrznie. Działania twórcze — w odróżnieniu od działań ochronnych, zorientowanych materialistycznie — są motywo‑

wane wewnętrznie (Tokarz, 2005). Wynikają one z przejawianej przez jed‑

nostkę motywacji autonomicznej. Cele nie odgrywają naczelnej roli, a ich osiągnięcie często nie sprawia szczególnej satysfakcji. Dominuje w nich taka aktywność, która angażuje całą osobę twórcy nastawionego na „tu i teraz”

(Csikszentmihalyi, 1996). Podstawowym jej efektem jest wytwarzanie nowych stanów rzeczywistości, a nagrodą — działanie samo w sobie (Fran‑

ken, 2005). Zdaniem Andrzeja Strzałeckiego (2003) koniecznym warun‑

kiem prowadzącym do działań twórczych jest wytrwałość, czyli zdolność do utrzymywania długiej motywacji i dużego zaangażowania. Dzięki sile wewnętrznej motywacji, uporowi czy hartowi ducha uznani twórcy doszli do wybitnych osiągnięć, nie zaś dzięki nagłemu zjawisku olśnienia — ilu‑

minacji, jak to często sądzi się potocznie (Kozielecki, 1997).

Zgodnie z transgresyjną koncepcją człowieka podejmowaniu działań nastawionych na przekraczanie granic przypisuje się wysoki stopień toleran‑

cji na niejednoznaczność, warunkujący gotowość do podejmowania zadań wymagających rozwiązania trudnego problemu (Kozielecki, 1987). Jest to jeden z komponentów giętkości struktur poznawczych — drugiego wymiaru twórczości, który najsilniej korelował ujemnie z merkantylizmem psychicz‑

nym. Działania transgresyjne są wspomagane zdolnościami poznawczymi oraz cechami osobowości, woli i motywacji (Amabile, 1996).

Dzięki zdolnościom poznawczym jednostka przełamuje nastawienia per‑

cepcyjne, spostrzega i rozumie złożoność przedmiotów oraz zjawisk. Stwier‑

dzenie to — sformułowane na podstawie badań empirycznych — upoważ‑

nia do wniosku, że podstawowym zadaniem twórcy jest rozwiązywanie pro‑

blemów (Dobrołowicz, 1993; Szmidt, Piotrowski, 2002). Natomiast osoby o niskim stopniu tolerancji na niejednoznaczność związaną ze sztywnością struktur rzadko podejmują zadania wymagające rozwiązywania złożonych problemów (Matczak, 1994). Giętkość struktur dotyczy przede wszystkim poznawczych zdolności transformacyjnych, a także upodobanie do zmian.

J. Kozielecki (1997) zwraca uwagę na właściwości poznawcze twórców, takie jak: abstrakcyjność myślenia, otwarty umysł i wzmożona aktywność ich struktur poznawczych.

Osoby twórcze cechuje pewna preferencja złożoności, nowości, sprzecz‑

ności oraz nieoczekiwanych doświadczeń. Ich system poznawczy jest mak‑

symalnie otwarty na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, spostrzegane bez zniekształceń. Nagromadzenie nowych i sprzecznych danych nie narusza możliwości ich integracji (Trzebiński, 1976; Nęcka, Orzechowski, Szy‑

mura, 2008). Jednostki twórcze umieją znieść stan przejściowej dezorgani‑

zacji poznawczej, tolerują wieloznaczność, a otaczającą rzeczywistość raczej

„spostrzegają”, niż „osądzają” czy „klasyfikują” (Tokarz, 2005). Funkcjo‑

nowanie ich umysłu wpływa zatem na rodzaj podejmowanej przez nie aktywności. To, jaki mamy umysł — niepojęty generator rzeczywistości, kultury, historii czy wszelkich ludzkich możliwości, wpływa na to, jak funkcjonujemy, zachowujemy się, myślimy i czujemy (Nosal, 1992). Zróż‑

nicowanie prawej i lewej półkuli mózgu jest określane mianem lateralizacji (Krzywoń, 2005). Teorie dotyczące transmisji międzypółkulowej w postaci współdziałania określonych struktur mózgowych, odpowiedzialnych za poszczególne procesy psychiczne, są podstawą do stwierdzenia, że prawa półkula ma „bardziej twórczy charakter” (Limont, 1994; Goleman, 1997;

Eby, Smutny, 1998). Edukacja artystyczna kładzie nacisk na rozwój przede wszystkim tych funkcji, za które odpowiada prawa półkula mózgu. Młodzi artyści w trakcie procesu kształcenia rozwijają umiejętności muzyczne, plastyczne, wyobraźnię, intuicję i myślenie dywergencyjne. Prawa półkula odpowiada też za emocje, odbiór kolorów i metaforyczność (Longstaff, 2002; Limont, 2005).

To, jaki poziom twórczości przejawia człowiek, w bardzo dużym stopniu zależy od stymulatorów zewnętrznych i indywidualnych możliwości leżą‑

cych u podstaw struktur poznawczych (Nęcka, 2001). Ćwiczenia mające na celu częste stymulowanie prawej półkuli powodują, że to ona jest częściej wybierana w codziennym funkcjonowaniu. Osoby z dominującą prawą pół‑

kulą przetwarzają informacje bardziej całościowo, widząc globalny obraz i łącząc ze sobą z pozoru niespokrewnione dane. Myślą one głównie zmy‑

słowymi wyobrażeniami obrazu, dźwięku, zapachu, smaku, dotyku i ruchu

— bez odwoływania się do słów (Walsh, Darby, 1998). Często podejmują

działania nastawione na przekształcanie zastanej rzeczywistości, czyli trans‑

gresyjne.

Spośród komponentów twórczości jedynie wymiar „silne ego” nie kore‑

lował ujemnie z merkantylizmem psychicznym. Ten czynnik interpretuje się jako własny i spójny system wartości, gotowość do przezwyciężania nie‑

pokoju oraz stałość kierunku działania (Strzałecki, 1996, 2003). Osoby twórcze cechują się dużą wrażliwością — zarówno poznawczą, jak i emo‑

cjonalną, a także wysokim poziomem neurotyzmu, definiowanego jako duża chwiejność emocjonalna, podatność na doświadczenia negatyw‑

nych emocji i brak odporności na frustrację (Eysenck, 1994; Bąbel, 2007).

Według Karen Horney (2002), współczesna cywilizacja niesie ze sobą o wiele większe frustracje, niż to, co przeżywali nasi przodkowie, i zdecydowa‑

nie sprzyja większej neurotyczności także wśród twórców. Trzeba jednak zaznaczyć, że między twórczością a neurotyzmem nie istnieje prosta zależ‑

ność przyczynowo ‑skutkowa (Wróblewska, 2005). Grupa pewnych zmien‑

nych osobowościowych i poznawczych (np. poczucie wewnętrznej kontroli, poziom aspiracji, styl poznawczy, typ umysłu) modyfikująco wpływa na neurotyczność osób uzdolnionych twórczo. Związek zachowań twórczych z neurotycznością nie ma charakteru prostej zależności — bywa możliwy, ale nie jest konieczny (Wróblewska, 2005). Odwrotnie proporcjonalna zależ‑

ność może przyjąć różne kształty: na skutek wyjątkowej wrażliwości twór‑

ców poziom ich neurotyzmu wzrasta i przyjmuje postać paraboli. Istnieje jednak granica, powyżej której zależność między zmiennymi ma przebieg odrębny dla każdej dziedziny twórczości. Te zależności nie zostały jeszcze ustalone (Popek, 2001). Wrażliwość percepcyjna obejmuje też uwagę eks‑

tensywną, którą kształtuje aktywność twórcza. Dzięki temu osoby twórcze

„wychwytują” z otoczenia więcej elementów nieprzydatnych, co sprawia, że są mniej odporne na rozproszenia z zewnętrz. Trudniej koncentrować się im na określonych problemach, co może tłumaczyć, dlaczego nie mają tak silnego ego, jak zakładano.

W dokumencie Oblicza twórczości (Stron 140-143)