2. Metodologia pracy badawczej
2.4. Operacjonalizacja problematyki badawczej
2.4.1. Dyspozycje do wywiadów jakościowych
Zarysowana powyżej problematyka badawcza, stanowi przestrzeń dla działań związanych z procedurą gromadzenia materiału empirycznego. Uznano, uwzględniając dotychczasowe ustalenia, iż zestaw eksplorowanych zagadnień, mimo stosunkowo ogólnego charakteru, zawiera potencjał poznawczy, na tyle łatwy do sprecyzowania w postać kompleksu – niezbędnych do podjęcia prac analitycznych – informacji wskaźnikowych, że dobrze opracowana bateria dyspozycji do wywiadu oraz zaangażowanie ankieterów jakościowych, dostarczy wypowiedzi emigrantów, dających możliwość identyfikacji treści składających się na przyjętą problematykę i takiej ich analizy, która pozwoli na wartościowe wnioski. Poniżej przedstawione zostały instrukcje i dyspozycje do wywiadów, będące kwintesencją dotychczasowych ustaleń metodologicznych. Prześledzenie ich umożliwi pełną orientację w – prezentowanych na dalszych stronach niniejszego opracowania – zabiegach analitycznych i interpretacyjnych.
46 Chodzi tu o tzw. pojęcia uczulające, konstruowane przez badacza analizującego poszczególne przypadki.
K. Konecki, charakteryzując metodologię teorii ugruntowanej, wyróżnia dwie zasadnicze cechy pojęć generowanych przez badacza stosującego się do zasad tej metodologii. Cechy te, to „analityczność”
i „uczulający charakter”. Autor pisze, iż pierwsza cecha sprowadza się do tego, że pojęcia powinny być dostatecznie ogólne, by wyznaczyć charakterystyki konkretnych istności, a nie same istności. Chodzi zatem o to, by generowane do badań pojęcia pozwalały na uchwycenie właściwości interesujących badacza zjawisk. Druga cecha sprowadza się do tego by pojęcia mogły – jak pisze K. Konecki – wywoływać
»znaczący« obraz, pobudzać przez stosowane ilustracje rozumienia zjawisk; rozumienie odbywa się tu poprzez odniesienia danego pojęcia do indywidualnych doświadczeń jednostki (odbiorcy, czytelnika teorii).
[...] Chodzi tutaj o silny związek kategorii ze zjawiskami badanymi, związek odzwierciedlający się często w rozumieniu pojęć przez osoby, których te pojęcia dotyczą. Konecki K., Studia z metodologii..., op. cit., s. 37
PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
32
Zagraniczne emigracje zarobkowe mieszkańców województwa zachodniopomorskiego a regionalny rynek pracy
Dyspozycje do wywiadu – instrukcje wstępne (próba badawcza)
Wywiady winny być przeprowadzone wśród dorosłych mieszkańców województwa zachodniopomorskiego, lub osób, które aktualnie mieszkają za granicą, po wyemigrowaniu z terenu województwa. Docelową kategorię informatorów, stanowią tzw. emigranci zarobkowi (w niniejszym badaniu są to osoby, które w okresie od 2005 roku do chwili obecnej przynajmniej raz wyjeżdżały poza Polskę w celach zarobkowych i wykonywały lub aktualnie wykonują pracę zarobkową za granicą). Szczególną kategorią informatorów są ci emigranci, którzy są aktualnie aktywni zawodowo na terenie Polski (albo wrócili po okresie emigracji zarobkowej i podjęli pracę w Polsce, albo są aktywni zawodowo zarówno za granicą, jak i w Polsce). Wśród nich ważną kategorię stanowią tacy, którzy są w Polsce prywatnymi przedsiębiorcami. W trakcie wywiadu musi zostać dokonana szczegółowa identyfikacja kategorii, do której należy osoba, z którą go przeprowadzamy. !!! Uwaga !!! - osoby pracujące na statkach morskich pod polską banderą nie są emigrantami zarobkowymi. Podobnie inni, którzy pracują za granicą oddelegowani przez polskie instytucje, przedsiębiorstwa, firmy (żołnierze służący na misjach zagranicznych, pracownicy firm budowlanych czy remontowych z siedziba w Polsce, wykonujących zagraniczne zlecenia).
Badanie jest anonimowe, w związku z czym wywiady winny być przeprowadzone – koniecznie za zgodą osób uczestniczących w badaniu – z wykorzystaniem zapisu magnetofonowego przebiegu wywiadu.
Jest on niezbędny do analizy jakościowej i jako taki będzie wykorzystany wyłącznie w tym celu (osoba, z którą przeprowadzamy wywiad musi zostać zapewniona, iż żadne informacje o charakterze osobistym nie zostaną upowszechnione, a w opracowaniach zgromadzonych danych nie znajdzie się nic, co mogłoby pozwolić na identyfikację osoby udzielającej informacji).
Informator ma prawo wglądu we wszystkie zapisy sporządzone przez Zespół Badawczy (autorów badania), jakimi dysponuje ankieter jakościowy. W sytuacji wystąpienia jakichkolwiek wątpliwości, informator może skontaktować się telefonicznie z członkami Zespołu Badawczego (autorami badania), gotowymi odpowiedzieć na wszelkie pytania.
Badanie może być przeprowadzone za pośrednictwem Internetu (np. przez Skype), jednak zapis wywiadu musi zostać przekazany wraz z transkrypcją.
PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
33
Dyspozycje do wywiadu – instrukcje wstępne (zasady gromadzenia materiału empirycznego)
Zadaniem przeprowadzającego wywiad jest uzyskanie możliwie najbogatszych informacji na tematy zawarte w dyspozycjach. Należy tworzyć atmosferę rozmowy; unikać sytuacji „odpytywania”. W trakcie rozmowy niezbędne jest zaprezentowanie informatorowi postawy zainteresowania jego słowami, poglądami, przekonaniami. Osoba przeprowadzająca wywiad winna być dociekliwa w zakresie spraw stanowiących przedmiot rozmowy. Winna zachęcać informatora do jak najbardziej bogatych wypowiedzi: 1) prosząc o uzasadnienia wypowiadanych stanowisk, przekonań, działań, decyzji itp.; 2) prosząc o informacje dodatkowe.
Dla dobra badań należy zapewnić - oraz swoim zachowaniem utwierdzać - informatora o tym, że jego wypowiedzi są ważne dla badań.
Jeśli któryś z tematów ujętych w dyspozycjach zostałby przez informatora pominięty lub nie dość bogato omówiony, można wrócić do niego w chwili gdy będzie poruszany temat pokrewny lub ewentualnie (w ostateczności) na końcu wywiadu.
Przed realizacją wywiadów należy dokładnie zapoznać się z dyspozycjami oraz przemyśleć je i zastanowić się jakie znaczenie dla socjologa może mieć wiedza, która może zostać odkryta za ich pośrednictwem. Nie wolno pominąć żadnej z dyspozycji, chyba że w trakcie rozmowy nastąpi taka ewentualność (np. informator wyraźnie stwierdzi, że nie będzie się wypowiadał na dany temat – należy jednak delikatnie i kulturalnie dowiedzieć się jaki jest tego powód - !!! postępowanie osoby przeprowadzającej wywiad nie może jednak zniechęcać informatora do rozmowy na pozostałe tematy !!!).
Należy ładnie podziękować za udział w badaniach i powiedzieć o tym, że rozmowa z informatorem była bardzo owocna i dostarcza wartościowych danych naukowych.
Po przeprowadzeniu wywiadu (lub ewentualnie w trakcie) należy napisać notatkę terenową, która stanowi deskrypcję treści wywiadu. Bezwzględnie należy sporządzić notatkę jak najszybciej po przeprowadzeniu wywiadu. Zalecenie to wynika z potrzeby wykorzystania efektu świeżości, który zanika wraz z upływem czasu. Notatka terenowa nie jest ostateczną postacią zapisu treści wywiadu. Sporządza się ją odręcznie podczas wywiadu z informatorem. Natomiast wszystko, co zostało zarejestrowane na taśmie magnetofonowej przenosimy do transkrypcji wywiadu, uzupełniając informacjami dodatkowymi, których magnetofon nie mógł zarejestrować, a co znajduje się w notatce terenowej. Chodzi o zachowania niewerbalne rozmówcy, jego reakcje na pytania, sytuacje, o cechy otoczenia, o nastroje informatora i ich przejawy, o nasze odczucia itp. !!! Należy zapisywać dosłowne wypowiedzi, unikając skrótów i omówień !!! Słowa rozmówcy powinny zostać ujęte w cudzysłów. Pozwala to odróżnić autentyczne wypowiedzi informatora od interpretacji własnej osoby przeprowadzającej wywiad. Taka interpretacja, a szczególnie opis sytuacji i zachowań rozmówcy są w badaniu terenowym wskazane i bardzo wartościowe. Muszą jednakże wyraźnie odróżniać się od słów wypowiadanych przez informatorów. Należy unikać podawania samej tylko interpretacji zachowań czy wypowiedzi rozmówcy bez opisu tych zachowań, lub przytoczenia wypowiedzi (Przykład: Błędem jest zapisanie tylko zdania: Zachował się arogancko. Poprawnie: Zachował się arogancko, tzn. zrobił to, to, to i to, powiedział
„...”, „...” oraz powiedział to i to).
W trakcie wywiadu nie należy używać słów: wywiad (lepiej – rozmowa lub badanie socjologiczne), informator (lepiej Pani/Pan lub osoba/y biorąca/e udział w badaniu).
!!! Uwaga !!! - dyspozycje do wywiadu to zalecenia dotyczące problematyki, którą należy poruszyć w trakcie wywiadu. Nie są one zatem zestawem gotowych pytań, które należy zadać informatorowi. Na ich bazie należy formułować pytania w trakcie wywiadu. Natomiast jeśli do dyspozycji dołączono listę poszukiwanych informacji, to o nie należy sformułować pytania.
!!! Uwaga !!! W sytuacji, w której informator nie wyraził zgody na nagranie magnetofonowe, należy tak sporządzić notatkę z wywiadu, by w jej treści znalazło się maksymalnie dużo informacji na temat tego, co powiedział informator – zapis relacjonujący.
PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
34
Dyspozycje do wywiadu
Dyspozycja nr 1. Należy poinformować osobę proszoną o udział w badaniu o jego celu, o sposobie realizacji badania, o instytucji organizującej badanie, o anonimowości rozmowy i poufności uzyskanych informacji, o możliwości kontaktu z osobami kierującymi badaniem oraz o doniosłości badania.
Dyspozycja nr 2. Należy ustalić, jakie były decydujące motywy dla podjęcia przez Rozmówcę decyzji o pierwszym wyjeździe zarobkowym za granicę.
W następnej kolejności, należy ustalić gradację ważności motywów wyjazdu wskazanych przez Rozmówcę (od najważniejszego do najmniej ważnego). Ważne jest uzyskanie uzasadnienia wskazanej kolejności motywów!
W następnej kolejności, należy ustalić które motywy są nadal aktualne, tzn. były motywami decyzji o ostatnim wyjeździe, bądź byłyby motywami gdyby aktualnie Rozmówca decydował się na kolejny wyjazd?
Dyspozycja nr 3. Należy uzyskać od Rozmówcy możliwie szeroką wypowiedź na temat znaczenia jego wyjazdu/wyjazdów zarobkowych za granicę w życiu rodziny.
Lista poszukiwanych informacji:
1. Co dobrego, pozytywnego wniosły do rodziny wyjazdy Rozmówcy do pracy za granicę.
Co rodzina Rozmówcy zyskała na jego wyjazdach/wyjeździe.
2. Jakie problemy (życiowe trudności) pojawiły się w rodzinie w związku z wyjazdami/wyjazdem Rozmówcy za granicę? (wskazane jest ustalenie gradacji wymienionych problemów).
3. Sposoby radzenia sobie z problemami w rodzinie, związanymi z pobytem Rozmówcy za granicą. Które problemy udało się/udaje się skutecznie niwelować/ograniczać, a które nadal pozostają nierozwiązane?
4. Rady związane z problemami w rodzinie dla ewentualnych wyjeżdżających. (Można poprosić Rozmówcę o to, co by poradził komuś, kto zamierza wyjechać do pracy za granicę, by uniknąć/zminimalizować problemy i trudności, jakie mogą się pojawić w jego rodzinie).
5. W sytuacji, gdyby Rozmówca niechętnie wypowiadał się na temat problemów (trudności) w swojej rodzinie lub gdyby jego wypowiedzi nie były dość szerokie (wyczerpujące), należy zapytać o problemy (rodzinne), z jakimi spotkali się inni znani mu wyjeżdżający do pracy za granicę. (uwaga ta odnosi się do poszukiwanych informacji nr 2 i 3).
PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
35
Dyspozycja nr 4. Należy uzyskać od Rozmówcy możliwie szeroką wypowiedź na temat tego, jakie znaczenia miał wyjazd/wyjazdy do pracy za granicę dla niego osobiście, indywidualnie.
Lista poszukiwanych informacji:
1. Jakie zawody/jakie zajęcia wykonywał Rozmówca w swoich dotychczasowych wyjazdach zarobkowych za granicę? Jakie stanowiska zajmował w zakładach, w których pracował za granicą? Jakie zawody/jakie zajęcia wykonywał w Polsce oraz jakie stanowiska zawodowe zajmował.
2. Jakie znaczenie dla podjęcia pracy za granicą miały kompetencje zawodowe Rozmówcy, zdobyte w Polsce? Czy posiadał takie kwalifikacje, które dawały mu szczególnie duże szanse pracy za granicą.
3. Jakie znaczenie miała praca za granicą dla kompetencji/kwalifikacji zawodowych Rozmówcy. Co takiego (należy wskazać konkretne umiejętności, kwalifikacje, itp.) – w aspekcie kompetencji zawodowych – dały Rozmówcy wyjazdy/wyjazd do pracy za granicę.
4. Co z doświadczeń pracy za granicą Rozmówca wykorzystuje lub wykorzystywałby w pracy w Polsce. Czego natomiast nie da się (lub byłoby bardzo trudno) wykorzystać w polskich realiach.
5. Jaka orientacyjnie (ale w przybliżonych kwotach) jest różnica w jego zarobkach między jego ostatnią (aktualną) pracą za granicą a ostatnio wykonywaną pracą w Polsce.
Należy wskazać płaszczyznę porównania – co robił/robi za granicą i to, co robił/robi w Polsce.
6. Co Rozmówca zyskał, a co stracił (pomijając kwestie finansowe) na wyjazdach do pracy za granicę. Gdyby porównać czas przed wyjazdami/wyjazdem za granice z chwilą obecną, to co dobrego zawdzięcza temu, że pracował/pracuje za granicą;
a także co negatywnego w jego życiu jest efektem wyjazdów/wyjazdu za granicę.
7. Należy ustalić czy wyjazd/wyjazdy do pracy za granicę służyć miał/-ły realizacji jakiegoś celu związanego z koniecznością posiadania większej kwoty pieniędzy, czy miał/-ły przyczynić się do podniesienia poziomu ekonomicznego życia, bez konkretnych planów inwestycyjnych. Należy wypytać o plany inwestycyjne, stopień ich realizacji oraz czy ich spełnieniu Rozmówca zamierza skończyć z migracjami zarobkowymi. Jeżeli wyjazd/-dy związane są jedynie z zaspokajaniem bieżących potrzeb należy ustalić jakie są te potrzeby w perspektywie najbliższego roku (czyli co by Rozmówca chciał kupić).
8. Biorąc pod uwagę perspektywę dotychczasowych doświadczeń migracyjnych rozmówcy, w jakich okolicznościach uświadamia on sobie, że jest Polakiem?
PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
36
Dyspozycja nr 5. Należy uzyskać od Rozmówcy możliwie szeroką wypowiedź na temat doświadczeń związanych z funkcjonowaniem w warunkach pracy za granicą.
Lista poszukiwanych informacji:
1. Co dla Rozmówcy było nowe i zaskakujące w środowisku pracy; co odróżnia warunki pracy w Polsce, od tych napotkanych za granicą (możliwie szczegółowo, ze wskazaniem krajów, o które chodzi).
2. Co takiego w warunkach pracy za granicą wymagało „przestawienia się” Rozmówcy na nowy sposób funkcjonowania.
3. Które z warunków pracy za granicą, zdaniem Rozmówcy, dobrze byłoby przenieść na polski grunt.
4. Co rozczarowało, a co było źródłem zadowolenia Rozmówcy w zetknięciu z odmiennymi warunkami pracy za granicą.
5. Gdyby Rozmówca miał w najbliższym czasie wyjechać do pracy za granicę, to wolałby pracować w zespole składającym się wyłącznie z Polaków, czy z osobami innych narodowości (jakich i dlaczego?).
6. Czego Polak może się nauczyć pracując za granicą? (możliwie z rozróżnieniem na poszczególne kraje)
7. W Polsce często słyszy się opinie, że należy stąd emigrować na stałe. Z perspektywy zdobytych za granicą doświadczeń, jaki jest stosunek Rozmówcy do tej kwestii?
Dyspozycja nr 6. Należy uzyskać od Rozmówcy możliwie szczegółowe informacje na temat uzyskiwanych za granica dochodów oraz sposobu ich wydatkowania (bez pytania o wielkość zarabianych kwot).
Lista poszukiwanych informacji:
1. Jaka część miesięcznych zarobków Rozmówcy pozostaje (jest wydawana) za granicą?
2. .Jaka jest struktura wydatkowania w Polsce środków uzyskanych z pracy za granicą (procentowo, całą wielkość zarobków, które Rozmówca przywozi lub wysyła do kraju traktujemy jako 100%)
L.p. Rodzaje wydatków Procentowy udział
tego rodzaju wy-datków w mie-sięcznym budżecie
1 Wydatki konsumpcyjne, „na życie” (żywność, odzież, artykuły codziennej potrzeby) …... %
2 Wydatki na czynsz i inne opłaty stałe …... % 3 Kwoty przeznaczane na
inwestycje (chodzi o roz-wój własnego przed-sięwzięcia biznesowego)
Na co dokładnie:
1. …...
2. …...
3.…...
itd.…...
…... %
…... %
…... %
…... %
PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo
37
2.4.2. Respondenci czy informatorzy. Kilka uwag o naturze relacji między emigrantami