II. Tradycje i organizatorzy działalności popularyzatorskiej
4. Działalność polskich towarzystw naukowych w zakresie popularyzacji wiedzy
Kierunki i zakres działańorganizacji społeczno-oświatowych i towarzystw nauko wychuległ znacznym przemianom po odzyskaniu przezPolskę niepodległości. Wiele stowarzyszeń zaprzestało swojejdziałalności, a na ich miejsce pojawiły sięnowe, jesz
cze inne zmieniły kierunek swoich działań. Powstały liczne ogólne towarzystwa na ukowe w większych miastach, np. w Lublinie, Gdańsku, Częstochowie, Łodzi, Gdyni, oraz wiele specjalistycznych towarzystw naukowych. Zjawisko to korespondowało z konstytuowaniemsię nowychośrodków akademickich. Utworzono ponadto pierwsze instytuty naukoweo charakterze towarzystw: Instytut Bałtycki w Gdyni, Instytut Śląski w Katowicach. Na miejsce działań mających nacelu utrzymanie polskości pojawiły się takie, których głównym zadaniem było centralizowanie podzielonych przezwiele lat obszarów nowego państwaikształtowanie u obywateli poczucia odpowiedzialnościza jego funkcjonowanie.
Jedną z ważniejszych instytucji zajmujących się działalnościąedukacyjnądladoro słych okresu międzywojennego był powstały już w 1915 rokuUniwersytet Powszech
ny w Warszawie. Nawiązywał on do tradycji działalności Uniwersytetu dla Wszyst kich. Zaczynano, podobnie jak na Uniwersytecie dla Wszystkich, od pojedynczych wykładów przeznaczonych dla luźnych grup słuchaczy, byprzejść do systematycznej edukacji stałych zespołów. Wiele zajęć Uniwersytetu mało charakter otwarty, przezco mogli w nich uczestniczyć wszyscy zainteresowani. Organizowano ponadto liczne akcjeo charakterze artystycznym i wdrażano wielu słuchaczydo samokształcenia. Idea uniwersytetu powszechnego, jako forma działalności oświatowej, została w okresie międzywojennym spopularyzowana i dzięki temu powstawały liczne instytucje tego typu w całej Polsce(powszechneuniwersytety regionalne).
Jedną z organizacji kontynuujących swoją działalność po 1918 roku była Polska Macierz Szkolna, która skupiła swoje siły, jak podaje Ł. Kabzińska, na działaniach o charakterze kulturalno-oświatowymiwychowawczo-obywatelskim, organizowanych w duchuchrześcijańsko-narodowym. Uznała zaswój główny cel popularyzację kultury polskiej wśród jak najszerszych warstw społecznych. Rozwijała intensywnie szkol nictwo pedagogiczne i organizowała licznekursy dokształcające dla nauczycieli. Wy
dawane przez nią podręczniki i programy szkolne cechowała troska o wychowanie obywatelskie młodego pokolenia. Prowadziła także rozliczne biblioteki i czytelnie na terenie całego kraju. Wkład PolskiejMacierzy Szkolnejw walkę z analfabetyzmem był niezwykleznaczący. Organizacja rozwijała sięszybko i prężnie, głównie dzięki wysił komdziałaczy, spośród których wymienić należy: Józefa Mikułowskiego-Pomorskie-go, Władysława Przanowskiego czy dyrektora biura Lucjana Zarzeckiego. W różno
II. Tradycje i organizatorzydziałalności popularyzatorskiej 51
rodne działania organizacji angażowało się ponadto wielu innych znamienitych pol skich uczonych.
Swoją działalność kontynuowało także Towarzystwo Czytelni Ludowych i Towa
rzystwo Szkoły Ludowej. Głównym zadaniemTCL w okresie międzywojennymbyło współwychowanie czynnych obywateli państwa, głównie poprzez rozwijanie czytel
nictwa i wdrażanie dosamokształcenia. TSLprowadziło natomiast szeroką zakrojoną akcję szkolną, zwłaszcza na poziomie szkolnictwa powszechnego i średniego. Było ponadto organizatorem niedzielnych uniwersytetów powszechnych (Niedzielny Uni
wersytet Ludowyw Okręgu Lwowskim i NiedzielnyUniwersytet Ludowyw Nowym Sączu)22. Organizowano liczne wykłady, prelekcje, odczyty oraz ożywione dyskusje oaktualnychkwestiach społecznych kraju.
22 T.Aleksander, Andragogika,s.49-50.
Po odzyskaniu niepodległości Towarzystwo Wyższych Kursów Naukowychprze
kształciło się w WolnąWszechnicę Polską, która urzeczywistniała zasady kształcenia otwartego. Na organizowane studiaprzyjmowano bowiem zarówno osoby posiadające świadectwo dojrzałości, jak i wolnych słuchaczy, którzy mogliuczestniczyć wwybra
nych przezsiebie wykładach. Zadaniem WWP było ponadto prowadzenie prac badaw czych i popularyzowanie ich wynikóworaz organizowanie szkolnictwa na poziomie wyższym. Inicjatorami tych przedsięwzięć byli w większości wielcy polscy uczeni:
Ludwik Krzywicki, Jan Władysław Dawid, Stanisław Michalski.
Od 1918 roku Polska Akademia Umiejętności stałasię główną instytucją naukową w Polsce i dopiero z początkiem lattrzydziestych inneśrodowiska naukowe (szczegól nie warszawskie) zaczęłysięzastanawiać nad stworzeniem nowej, krajowej organizacji naukowej (w Warszawie naprzykład miałaby skupić w sobie Towarzystwo Naukowe Warszawskie i Akademię Nauk Technicznych, tworząc Akademię Nauk w Warsza
wie). Zamysł ten wzbudził wiele kontrowersji i sprzeciwów zarówno w środowisku krakowskim, jak i warszawskim. Na łonie Polskiej Akademii Umiejętności powstało kilka projektów odnoszących się do tegopomysłu. Pierwszywnioskował o utworzenie jednej akademii Warszawa-Kraków, poprzez połączenie Polskiej Akademii Umiejęt ności iTowarzystwa Naukowego Warszawskiego. Drugi sugerowałutworzenie super-akademii, skupiającejw sobie wszystkie towarzystwa naukowe z całego kraju. Trzeci zaś projektował rozszerzenie działalności PAU na całykraj (dotychczasowe działania skupiałysię głównie wKrakowie). Tuż przedwybuchem drugiej wojny światowej, po naradach i negocjacjach, powstał ogólnopolski Komitet Porozumiewawczy, organ, który zainicjował współpracę TNW z PAU. Najego baziew 1936 roku powstałaRada Nauk Ścisłych i Stosowanych, której działania na rzecz centralizacji nauki w Polsce zostały przerwane przez wojnę.
Po okresie niewoli zmieniono także statut Kasy im. Mianowskiego, rozszerzając znacznie jej działalność. Powołano RadęNaukową, która miaładecydować o charakte
rze Kasy i wybierać Komitet zarządzający. Kasa wspierała teraz publikowanie dzieł iczasopism naukowych, wydawała zapomogi i stypendia na studia, popierała prace badawcze,organizowała liczne konkursy naukowe. Dofinansowywała działalność to warzystwnaukowych i wydawanie podręczników. Rozpoczęła także drukowanie wła snych wydawnictw (dzieła Adama Mickiewicza czy podręczniki akademickie). Na
52 Nauczyciele akademiccyapopularyzacjawiedzy
łamach wydawanego przez Kasę rocznika „Nauka Polska” wypowiadało się wielu wybitnych uczonych. Omawiano różnorodne zagadnienia, dyskutowano nad pracami uczonych zagranicznych, rozważano miejsce nauki w społeczeństwie. Wszyscy z pi-szących do „Nauki Polskiej” brali także udział w posiedzeniach Koła Naukoznawcze-go. Kasauczyniła wiele dla rozwoju nauki polskiej zarówno w okresie zaborów, jak i po odzyskaniu niepodległości. Prowadziła prace zarówno nad organizacją nauki w kraju, jak również nad jej podbudową teoretyczną23. Wczasie wojny i okupacji nie mieckiej Kasa nie przerwała działalności, ale od 1940roku musiała przejść do działal
ności tajnej. Pierwsze powojenne posiedzenie Komitetu Kasy odbyło się w 1945 roku, ale niechętna postawa władzpaństwowychdoprowadziła do włączenia jej w 1951 roku doTowarzystwa Naukowego Warszawskiego.
23 Kasa imienia JózefaMianowskiego..., s. 42.
24 J. Kargul,Od upowszechniania kultury doanimacji kulturalnej, Wyd. AdamMarszałek,Toruń 1996, s. 17-26.
25 J. Chałasiński, Tłosocjologiczne pracy oświatowej, Wyd. Instytut Oświaty Dorosłych, Warszawa 1935, s. 27.
Działalność organizacji społeczno-oświatowychokresu międzywojennego skupiona była w dużej mierzena pracy oświatowej skierowanej do najniższych warstw społecz
nych. J. Kargul zwraca uwagę na cztery koncepcje upowszechniania wiedzy i kultury, któredominowały w profilu działalności różnorodnych organizacji okresu międzywo jennego. Były to:
- koncepcja agrarystyczna, kładąca nacisk na związanie kultury narodowej z tra
dycjami twórczościludowej;
- koncepcja narodowej demokracji, która wiązała upowszechnianie wiedzy i kul
tury z duchem wychowania narodowego;
- koncepcje partii lewicowych, upatrujące w upowszechnianiu wiedzy i kultury wyzwolenie społeczne mas pracujących;
- koncepcje katolickie, budujące działania popularyzatorskie na zasadach kultury katolickiej24.
Wymienione koncepcje odnaleźć można takżew kierunkach działalności wzmian
kowanych stowarzyszeń i instytucji.
Działalność popularyzatorska,jakpiszeH. Radlińska, miała przez wiele latwyłącz nie charakter filantropijny. Wydawano nawet (jeszcze zpoczątkiem XX wieku) spe
cjalnie przerobione działa literackie {Pan Tadeusz, Placówka), bybyły prostsze i bar
dziej przystępne „dla ludu”. Taka wizja oświaty dorosłych poddawana była wielokrot nej krytyce,ale wyzwolenie się z tego „praktycystycznego” programunie było proste.
Dopiero praceStanisława Michalskiego, Ludwika Krzywickiego czy Mariana Stępow- skiego,jak zauważaA. Stopińska-Pająk, przyniosłynowe spojrzenie na zadania i funk
cjeoświaty dorosłych, a w tym i popularyzacji wiedzy. W 1935rokuJózefChałasiński w pracy Tło socjologiczne pracyoświatowej zaznaczył, że„dobra cywilizacjiikultury”
są własnością ogółu społeczeństwa i winny być na całe społeczeństwo rozpowszech niane. Uznał również popularyzację zajednąz głównych społecznych funkcji pracy oświatowej i kulturalnej25.
W działalnościpopularyzatorskiej okresu międzywojennego dużą rolę odegrały to
warzystwa naukowe i rozliczne stowarzyszenia społeczno-oświatowe. Nie były one
II. Tradycje i organizatorzydziałalnościpopularyzatorskiej 53
jednak osamotnione, ponieważ po odzyskaniu niepodległości wznowiły swoje działa nia inne instytucje, któresytuowały swoją aktywność w tym zakresie. Szczególną rolę w działaniach popularyzatorskich tegookresu odegrałytakże uczelnie wyższe i szkol
nictwo niższych szczebli oraz różnorodne instytucje kulturalne i oświatowe. Istotną funkcję w popularyzowaniu osiągnięć naukowych poszczególnych dyscyplin pełniły towarzystwa naukowe specjalistyczne^które skupiaływokółsiebie specjalistów danej dziedziny. Ważnym ogniwem w popularyzacji wiedzyokresu międzywojennego były ponadto liczne towarzystwa naukowe i stowarzyszenia społeczno-oświatowe o cha rakterzeregionalnym, organizujące różnorodne przedsięwzięcia na szczeblu regional
nymi lokalnym.
Wybuch drugiej wojny światowej przerwał działalność wszystkichpolskichtowa
rzystw naukowych. W czasie działań wojennych zginęło wielu aktywnych członków polskich instytucji i organizacji naukowych. Zniszczeniu uległ dorobek naukowy, zbio ry biblioteczneoraz majątek towarzystw.Wiele towarzystwnaukowych i stowarzyszeń społeczno-kulturalnych prowadziło swoje działania w konspiracji. Pomimo katastro
falnego w skutkach okresu wojny i okupacji hitlerowskiej, który doprowadził do ol
brzymichstratludzkichimaterialnychwszystkich organizacji, większośćz nich, tużpo odzyskaniuniepodległości rozpoczęła swoją działalnośćnanowo.