w latach 1907-1939
D zieje „ Z a ra n ia Śląskiego” w n ie ro z e rw a l
ny sp o só b zw iązane są z d w o m a m iastam i, C ieszynem i K atow icam i. Pierw sze ro c z n i
ki k w a rta ln ik a p o w o łan eg o d o życia przez E rn e sta F a rn ik a u k a z a ły się w C ieszynie.
W 1933 r. n a w ew n ę trz n e j karcie tytułow ej p o jaw ił się p o sz e rz o n y ad res w ydaw niczy:
C ieszyn-K atow ice, zaś w d w a la ta pó źn iej d o d a n o d o ty ch d w ó c h o ś ro d k ó w jeszcze B y to m i O rło w ą . T rz e b a p o d k r e ś lić , iż m a te ria ły ź ró d ło w e d o ty c z ą c e „ Z a ra n ia Ś lą sk ie g o ” p r z e c h o w y w a n e są w z b io r a c h B ib lio te k i Ś ląsk iej w K a to w ic a c h o ra z K s ią ż n ic y C ie sz y ń s k ie j. M a te ria ły z tzw. A rc h iw u m E rn e s ta F a rn ik a , k tó re zo stało o d n a le z io n e p rz e z A n to n ie g o G ła dy sza w 1964 r., z n a jd u je się w Z b io ra c h Specjalnych Silesianki. N a te n z b ió r sk ła d a ją się ró ż n o r o d n e rę k o p isy p ie rw sz e g o re d a k to ra , te k s ty p is a rz y p o c h o d z ą c y c h ze Śląska (m .in. A d am a Sikory, Jana Łyska, Jerzego N ik o d e m a , E m a n u e la G rim a , Jó zefa Lebiedzika czy Jana Sznurow ackiego), k o re s p o n d e n c ja , w yciągi z k o n ta k w a rta l
n ik a n a b la n k ie ta c h „K. K. P o s ts p a rk a s se n -A m t”, in fo rm u ją c e o w y sokości w p łat n a ra c h u n e k c z a so p ism a o ra z m a te ria ły K o m isji S zkolnej K się stw a C ie s z y ń s k ie g o 1. B o g a ty m ź r ó d łe m w ia d o m o ś c i n a te m a t p ra c y zało ż y ciela „ Z a ra n ia Ś ląskie
go” je s t k o re s p o n d e n c ja (R 687 III/4 ), n a k tó r ą sk ła d a ją się listy i k a r ty p o c z to w e
k ie ro w a n e d o F a rn ik a , ja k i n a a d re s r e dakcji. W ia d o m o , że w la ta c h 1907-1912 w y m ie n ia ł listy z a u to r a m i p is z ą c y m i d o k w a rta ln ik a , zabiegał o n o w y ch w s p ó łp ra co w ników , o d p o w ia d a ł n a ró ż n e z a p y ta nia, zajm ow ał się ró w n ież p o zy sk iw an iem p r e n u m e r a t o r ó w i r o z s y ła n ie m p is m a z a ró w n o d o o d b io rc ó w in d y w id u a ln y c h , ja k i in s ty tu c ji. N a to m ia s t w C ie sz y n ie , w z b io ra c h K siążn icy C ieszyńskiej w ś ró d A rc h iw a lió w P o lsk ieg o T o w arzy stw a L u d o zn aw czeg o zn a le ź ć m o ż n a „ M a te ria ły re d a k c ji « Z a ra n ia Śląskiego». 1908-1958”
(A P T L 33), k tó re s ta n o w ią n ie ja k o d alszą c z ę ść tzw . A r c h iw u m E r n e s ta F a rn ik a . W z b io rze ty m z n a jd u ją się te k s ty p u b li
k ow ane i niepublikow ane, k tó re przy słan o d o re d a k c ji w la ta c h 1908-1939, k o re s p o n d e n c ja , m a te ria ły d o ty c z ą c e sp ra w f in a n sow ych oraz k o rek ty zeszytów k w artaln ik a z la t 1957-1958. Jak z a u w aży ła K ry sty n a H eska-K w aśniew icz, a rc h iw u m „ Z a ra n ia Ś ląsk ieg o ” z la t 1929-1932 p o z w a la z r e k o n s tru o w a ć oleres w s p ó łp ra c y G u sta w a M o rc in k a z ty m p is m e m 2.
P ie r w s z y n u m e r „ Z a r a n ia Ś ląsk ieg o ” u k a z a ł się 15 p a ź d z ie rn ik a 1907 r. w C ie s z y n ie , w d z ie w ię ć d z ie s i ą tą r o c z n i c ę ś m ie r c i T a d e u s z a K o ś c iu s z k i. Z a ło ż y cie le m i tw ó rc ą p is m a b y ł E rn e s t F a rn ik (1 871-1944), n a u c z y c ie l w p la c ó w k a c h M acierzy Szkolnej n a Śląsku C ieszyńskim ,
w izy tato r, a p ó ź n ie j ta k ż e n a c z e ln ik W y d z ia łu O św ie c e n ia P u b lic z n e g o w U rz ę d z ie W o je w ó d z k im w K a to w ic a c h o ra z aktyw ny działacz o rg an izacji społecznych i k u ltu ra ln y c h (m .in . T o w a rz y stw a L u d o zn aw czeg o w C ieszy n ie, D z ie d z ic tw a bł.
Jana S a rk a n d ra , K o ła L ite ra tó w n a Śląsku czy P o lsk ieg o T o w a rz y stw a P e d a g o g ic z n e g o n a Ś ląsk u ). Był fo lk lo ry s tą , w s p ó ł
p ra c o w a ł z „ M ie się c z n ik ie m P e d a g o g ic z n y m ” i „ G w ia z d k ą C ie sz y ń s k ą ”, n a p is a ł d w ie s z tu k i lu d o w e Iste rokii Cierlicko.
R o z g ło ś n ia P o ls k ie g o R a d ia w K a to w i
c a c h n a d a w a ła p rz y g o to w y w a n e p rz e z n ie g o a u d y c je lite r a c k ie (Szkice z n iw y polskiej Śląska) i w y k ła d y z g r a m a ty k i ję z y k a p o ls k ie g o (S ystem atyczne lekcje języka polskiego dla początkujących
)3
. Jako p rz e d s ta w ic ie l Z w ią z k u Ś ląsk ich K a to lik ó w za sia d a ł w W y d z ia le G m in n y m C ie szyna, b ę d ą c y m o d p o w ie d n ik ie m R a d y M ia sta 4. B ył ró w n ie ż fo to g ra fe m -a m a to - rem , k tó r y ja k zau w aży ł D o m in ik D u b ie l z z a m iło w a n ie m o d d a w a ł się tej p a s ji5.
N o w e c z a so p ism o , k tó re g o p o w s ta n ie łączy ć tr z e b a z in s p ir a c ja m i m ł o d o p o l
sk im i, ro d z ą c y m się re g io n a liz m e m , ó w cz e sn y m i p r o c e s a m i k o n s o lid a c y jn y m i i d z ia ł a n ia m i c ie s z y ń s k ie j in te lig e n c ji, s k u p io n e j w o k ó ł T o w a r z y s tw a L u d o znaw czeg o i p o ls k ie g o g im n a z ju m , a ta k że ro z w o je m p ra s y p o lsk ie j n a te r e n a c h Ś ląska C ie s z y ń s k ie g o 6, m ia ło c h a ra k te r literack i, co p o d k re ś lo n e z o sta ło w jeg o p o d ty tu le. Z a m ia re m re d ak cji było u m o ż liw ienie d e b iu tu m ło d y m p o e to m śląskim piszącym w ję z y k u po lsk im , in sp iro w an ie ży cia lite ra c k ie g o , d r u k o w a n ie te k s tó w p is a n y c h g w a r ą o r a z z b ie r a n ie r ó ż n o ro d n y c h m a te r ia łó w fo lk lo ry s ty c z n y c h d o ty c z ą c y c h Ś lą s k a 7. P r o g r a m c z a s o p i
sm a z d e te rm in o w a n y z o s ta ł w ięc p rz e z tr z y e le m e n ty : lite ra tu rę , fo lk lo r i języ k , p rz y c z y m n a jw ię c e j u w a g i E r n e s t F a r
n ík z a m ie rz a ł p o ś w ię c a ć z a g a d n ie n io m lite ra c k im , co w y n ik a z lis tu d o k s ię d z a Józefa G re g o ra (R 687 III/4 , k. 216-217):
„ Z a ra n ie m a b y ć p rz e d e w sz y stk im p i
s m e m lite ra c k im , a lu d o z n a w c z y m ta k d łu g o p ó k i te n d z ia ł n ie p o tra fi n a Śląsku sta n ą ć n a w ła sn y c h n o g a c h ”.
W y d a n ie p ie r w s z e g o n u m e r u c z a s o p is m a b y ło n ie ja k o „ p ry w a tn y m p r z e d się w z ię c ie m ” a u to r a s z tu k i Iste roki, co w y n ik a z o k ła d k i, n a k tó re j p o ja w iła się f o r m u ła : „ Z a ło ż y c ie l i w y d a w c a d r E r n e s t F a r n ik ”. O d 1908 r. o d p o w ie d z ia l
n o ś ć za p u b lik a c ję p is m a sp o czy w ała n a T ow arzystw ie L u d o zn aw czy m z Cieszyna, a p e r io d y k d ru k o w a n y b y ł w tam tejszej oficynie Tow arzystw a D o m u N arodow ego P a w ła M itręg i.
P ie rw s z y o k re s is tn ie n ia p is m a , p rz y p a d a ją c y n a la ta 1907-1912, b y ł czasem b lis k ie j w s p ó łp r a c y E r n e s t a F a r n ik a z k ilk u o s o b o w y m z e s p o łe m r e d a k c y j
n y m . Tworzyli go: E m il N iebrój i E m anuel G rim o d p o w ie d z ia ln i za lite ra c k ą część p is m a , F ra n c is z e k P o p io łe k c z u w a ją c y n a d te k s ta m i h is to r y c z n y m i, A n d rz e j H ław iczk a, k tó r y z a jm o w a ł się d z ia łe m m u zy czn y m redakcji o raz B ern ard K otula o d p o w ie d z ia ln y z a s tro n ę g ra fic z n ą cza
s o p ism a 8. Sam E rn e s t F a rn ik o d p o w ia d a ł za k ry ty k ę , d r a m a t i te k s ty lu d o zn aw cze.
Ź r ó d łe m w ie d z y n a t e m a t p o c z ą tk ó w i p r a c w s p o m n ia n e g o k o m ite t u r e d a k c y jn eg o m o ż e b y ć list E m ila N ie b ro ja d o E rn e s ta F a rn ik a z 8 p a ź d z ie rn ik a 1908 r.
(R 6 8 7 III/4 , к 176-177). Ten m ło d y p u b li
cy sta p rz e b y w a ją c y w ów czas w e Lwowie, g d z ie w s p ó łp r a c o w a ł z r e d a k c ją „ A te n e u m P olskiego”, ta k pisał:
„ Z a z a u fa n ie , ja k im m n ie o b d a rz o n o , a d o p tu ją c m n ie d o k o m ite tu re d a k c y j
n eg o , d zięk u ję szczerze i n aw z a je m p rz y rz e k a m s u m ie n n ie w d a n y m k ie r u n k u p ra c o w a ć ”.
Z e w s p o m n ia n e g o lis tu w y n ik a ró w n ież, ja k ie o b o w iązk i w y p e łn ia ł w ów czas w re d a k c ji „ Z a ra n ia Śląskiego” E m il N ie brój. Jego z a d a n ie m by ła p ierw sza lek tu ra i k o re k ta tek stó w literack ich nadsy łan y ch d o k w a rta ln ik a o ra z o p in io w a n ie ic h d o
Katowicami..
d ru k u . W e w s p o m n ia n y m liście zn ale źć m o ż n a je g o u w ag i n a te m a t n o w e l F e rd y n a n d a D y rn y Jyndrys. O brazek z wioski podgórskieji E m a n u e la G r im a Bo p r z y sięgała.
W s p ó łp ra c o w n ik a m i „ Z a ra n ia Ś ląskie
go” w p ie rw s z y m sześcio le ciu jeg o is tn ie n ia b y li lu d z ie z w ią z a n i z G im n a z ju m P o ls k im w C ie sz y n ie i S e m in a riu m N a u c z y c ie lsk im w B o b rk u . D o k w a rta ln ik a p is a li z a ró w n o p ro fe so ro w ie ty c h szkół, m .in . w s p o m in a n i ju ż A n d rz e j H ław icz- k a i B e rn a rd K o tu la, a ta k ż e F ra n c isz e k P o p io łe k , k s ią d z J ó z e f L o n d z in , F r a n ciszek H a b u ra czy P aw eł K lim czu k , ja k i ab so lw en ci: Jerzy H a d y n a , Jan S z n u ro - w ack i, E m il N ie b ró j czy Jerzy N ik o d e m . W cieszyńskim p iśm ie debiutow ali m ło d zi ślą sc y p o e c i: Jan Ł ysek i Jan N ik o d e m Ja ro ń 9. W iele m ie jsc a p o św ię c a n o n a d r u k o w an ie lu d o w y ch u tw o ró w scenicznych, b y w y m ie n ić ty lk o Iste rokiE rn e s ta F a r
n ík a czy te k s ty p o ś w ię c o n e O n d ra s z k o - w i10. C ie k a w ą in ic ja ty w ą re d a k c ji b y ło w y d a w a n ie w fo rm ie o s o b n y c h zeszytów Pieśni ludu polskiego na Śląsku. Ł ączn ie o p u b lik o w a n o sto s ie d e m p ie ś n i w ra z z zapisam i n u to w y m i, k tó ry c h zb ieran iem i o p ra c o w y w a n ie m z a jm o w a li się w ra z z A n d rz e je m H ław iczk ą P aw eł P u stó w k a i k s ią d z O sk a r Z a w isz a 11.
O d 1910 r. z a u w a ż a ln e b y ły c o r a z w y ra ź n ie j p r o b l e m y fin a n s o w e p is m a , k tó r e p r z e s ta ł o w y c h o d z ić ja k o k w a r ta l n i k (w p a ź d z i e r n ik u u k a z a ł się p o dw ójny n u m e r 3/4 o n o rm a ln e j objętości).
W k o le jn y m ro k u re d a k c ję o b ją ł p ra w n ik L eon W olf, k tó r y z d o ła ł w y d ać ty lk o dw a n u m e r y c z a so p ism a (R. 4:1911, z. 1 o ra z R. 4:1912, z. 2 - 4 w n o rm a ln e j o b jęto ści).
Z m ie n ił się w ó w czas ró w n ie ż c h a ra k te r c z a s o p is m a : z r e z y g n o w a n o z r e c e n z ji k sią ż e k i p o le m ik lite ra c k o -ję z y k o w y c h , o g ra n ic z o n o d ru k o w a n ie te k s tó w p isarzy śląskich. K ło p o ty fin an so w e, n a p ię ta sy tu acja p o lity c z n a p rz e d w y b u c h e m I w o jn y św iatow ej, p o tr z e b a o p ra c o w a n ia now ej
f o r m u ły p is m a , b r a k c z a s u d o ty c h c z a so w y c h r e d a k to r ó w i z b y t m a łe z a in te r e s o w a n ie c z y te ln ik ó w d o p r o w a d z ił y w o s t a te c z n o ś c i d o z a w ie s z e n ia w y d a w a n ia p e rio d y k u .
W 1918 r. P o ls k a o d z y s k a ła n i e p o d le g ło ś ć . C ie s z y n p o d o b n i e j a k te r e n y O p o lsz c z y z n y i G ó rn e g o Śląska p o w ró c ił w g ra n ic e R z eczy p o sp o litej. W y d a w a n ie
„ Z a r a n ia Ś ląsk ieg o ” w z n o w io n o je d n a k d o p ie r o w 1929 r., p o n ie w a ż p ie r w s z e d zie się c io le c ie p o o d z y s k a n iu n ie p o d le g ło ś c i b y ło n a Ś ląsku c z a se m b u d o w a n ia in sty tu cji politycznych w ra m a c h pań stw a p o ls k ie g o i o rg a n iz o w a n ia ż y c ia g o s p o d a rc z e g o p o c z a sa c h k ry z y s u . D o p ie ro p o d k o n ie c la t 20. zaczęło o d ra d z a ć się ży
cie k u ltu ra ln e n a ziem iach śląskich. W k o re s p o n d e n c ji E rn e sta F a rn ik a (R 687 III/i, k. 25) z n a jd u je się p is m o z 29 k w ie tn ia 1928 r., p o d p is a n e p rz e z Jerzego S z c z u r
k a i k s ię d z a Józefa L o n d z in a , w k tó r y m m o ż n a przeczy tać:
„ Z a r z ą d T o w a rz y s tw a L u d o z n a w c z e g o w C ie s z y n ie o d n o s i się d o s p r a w y w z n o w ie n ia « Z a ra n ia Ś ląskiego» b a rd z o p rz y c h y ln ie i u p rz e jm ie p ro s i a z a ra z e m u p o w a ż n ia JW P a n a D ra E rn e s ta F arn ik a, W iz y ta to r a w K ato w ic a c h , d o w szczęcia p e r tr a k ta c ji z p o k r e w n e m i to w a rz y s tw a m i, p o d ja k ie m i w a r u n k a m i i n a ja k ic h p o d s ta w a c h w z n o w ie n ie w y d a w n ic tw a m o g ło b y n a s tą p ić . Z a r z ą d T. L. s to i n a stan o w isk u , że w z n o w io n e w y d aw n ictw o p o w in n o się sta ć c e n tr a ln y m o rg a n e m w s z y s tk ic h z w ią z k ó w , z a jm u ją c y c h się e tn o g ra fią , m u z e a m i itp.”
D o k u m e n t te n u k a z u je , ja k ie d z ia ła n ia p o d e jm o w a n o , b y d o p ro w a d z ić d o p o n o w n e g o z a is tn ie n ia „ Z a ra n ia Ś ląsk ie
go” n a r y n k u w y d a w n ic z y m , d o czeg o o s ta te c z n ie d o s z ło 31 m a r c a 1929 r. Jak w y n ik a z p rz y w o ła n e g o p is m a zab ie g i te p o d e jm o w a n o co n a jm n ie j o d p o czątk ó w 1928 r. w ś r o d o w is k u c ie s z y ń s k ie j in te lig e n c ji s k u p io n e j w o k ó ł T o w a rz y s tw a L u d o zn aw czeg o .
P ie rw s z e n u m e r y w z n o w io n e g o „ Z a ra n ia ” (R. 5: 1929, z. 1 -4 o ra z R. 6: 1930, z. 1), k tó r e n a w ią z y w a ły d o p rz e s z ło ś c i c z a so p ism a p o p rz e z c iąg ło ść n u m e r a c ji, z a c h o w a n ie p o d ty tu łu „ K w a rta ln ik L ite ra c k i” o ra z z a m ie sz c z a n e n a o k ła d k a c h b a r w n e lito g ra fie k o rz y s ta ją c e z m o t y w ó w lu d o w y c h , u k a z a ły się w C ie s z y n ie i k o n ty n u o w a ły p r o g r a m o g ło s z o n y w 1907 r., a ic h w y d a w c ą było, p o d o b n ie ja k p rz e d w o jn ą, Tow arzystw o L u d o zn aw cze. D r u k w y k o n y w a n y b y ł c z c io n k a m i cieszy ń sk ie j D r u k a r n i „ D z ie d z ic tw a bł.
Jan a S a rk a n d r a ”. R e d a k to re m p o c z ą tk o w y ch p ię c iu n u m e r ó w by ł E rn e s t F a rn ik , m ie s z k a ją c y o d 1922 r. w K a to w ic a c h , g dzie p ra c o w a ł ja k o z a stę p c a n a c z e ln ik a W ydziału O św iecen ia w Śląskim U rzędzie W ojew ó d zk im . Z p o w o d u k ry ty k i, z k tó rą s p o tk a ło się p is m o , o d z eszy tu d ru g ie g o z r o c z n ik a s z ó s te g o r e d a k c ją k ie r o w a ł G u sta w M o rc in e k , k tó r y n ie ty lk o r e g u la rn ie p is a ł d o k w a rta ln ik a , ale ró w n ie ż pozyskiw ał n o w y ch au to ró w (m .in. E m ila Z e g ad ło w icza, K o rn e la M ak u sz y ń sk ie g o czy K o n sta n te g o D o b ro w o lsk ie g o z M u z e u m Ś ląsk ieg o ), m e c e n a s ó w i p r e n u m e ra to ró w , d b a ł ta k ż e o fin a n se „ Z a ra n ia ”, sta ra ją c się o fu n d u s z e z ró ż n y c h ź ró d e ł o ra z o m a te ria ły ilu s tra c y jn e n a o k ła d k i p e r i o d y k u 12. L u d w ik B ro ż e k t a k p is a ł o p ra c y re d a k c ji w ła ta c h 1930-1935:
„S tan o w czo za lic z n i c z ło n k o w ie k o m i
te tu p is m u w n ic z e m n ie p o m o g li, a c a łą p ra c ę w y k o n y w a ły je d n o s tk i z p ro f. P aw łe m B o c k ie m i G u s ta w e m M o r c in k ie m n a czele [ ...] . P rof. B o cek zają ł się g o rli
w ie i s u m ie n n ie a d m in is tra c ją , k tó r a ja k w ia d o m o je s t alfą i o m e g ą b y tu p is m a w ogóle, a G. M o rc in e k tro szczy ł się wiele o część re d a k c y jn ą i o w y p e łn ie n ie jej ja k n a jb a rd z ie j w a rto ś c io w e m i p ra c a m i” 13.
N ie u le g a w ą tp liw o ści, że n a jis to tn ie j
szą ro lę w e w z n o w io n y m c z a s o p iś m ie o d g r y w a li G u s ta w M o r c in e k , L u d w ik B r o ż e k i P a w e ł B o c e k . W s p ó ł p r a c a
„ ś lą s k ie g o E s tr e ic h e r a ” 14 z „ Z a r a n i e m
Ś ląskim ” ro z p o c z ę ła się w 1930 r. i tr w a ła aż d o jeg o śm ie rc i w 1976 r. Jak p isa ł w p a m ię tn ik a rsk im sz k ic u Z m oich w spom nień 0 „Zaraniu Śląskim ”:
„W łaśnie b ib h o g ra fia cie sz y ń sk a w p o staci u w a g o jej sta n ie i p o tr z e b a c h b y ła te m a te m , k tó r y m w r. 1930 d e b iu to w a łe m n a ła m a c h « Z aran ia» . A rty k u ł m ó j n a te n te m a t u k azał się w n u m e rz e p ierw szy m za ro k 1930, a w ty m sam y m n u m e rz e n a z w i
sko m o je w y m ie n io n e z o sta ło w sk ład zie c z ło n k ó w K o m ite tu R e d a k c y jn e g o teg o p is m a ”15.
N a u c z y c ie l, fo lk lo ry s ta , b ib lio te k a rz , k u s to s z c ie s z y ń s k ie g o m u z e u m i b i b lio g r a f b y ł o d p o w ie d z ia ln y z a s p ra w y re d a k c y jn e , te c h n ic z n e i k o n ta k ty z a u to r a m i o ra z d r u k a r n ią . L u d w ik B ro ż e k d o p ro w ad ził d o z m ian y c h a ra k te ru pism a, k tó re o d 1933 r. zaczęło u k azy w ać się p o d jeg o re d a k c ją z p o d ty tu łe m „ K w a rta ln ik R e g io n a ln y ”, a a d re s w y d a w n ic z y p o s z e rz o n o o K a to w ic e 16.
N ajbliższym w sp ó łp ra c o w n ik ie m „ślą
sk ieg o E s tre ic h e ra ” b y ł w ó w c z a s P aw eł B ocek (1887-1948), w y ch o w an ek E rn e sta F a rn ik a , c ie s z y ń sk i n a u c z y c ie l ję z y k ó w klasycznych, d ziałacz M acierzy S zkolnej17.
Był o n o d p o w ie d z ia ln y za d y stry b u c ję p i
sm a i zajm ow ał się pozyskiw aniem now ych p ren u m e ra to ró w . W arto p rz y p o m n ie ć , że to w łaśn ie p ro fe so r B ocek, k tó r y b y ł o p ie k u n e m b u rs y p ro w ad zo n ej p rz e z M acierz S zkolną w C ieszynie, z ain tereso w ał m ło d eg o L udw ika B ro żk a p ra c ą w b ib lio tece 1 w z b u d z ił w ty m m ło d y m czło w iek u za
m iło w a n ie d o ro d z im e g o fo lk lo ru 1'8 K o re sp o n d e n c ja ze sp u ś c iz n y A lfre d a Jesio n o w sk ieg o (1902-1945), k ry ty k a lite rackiego, p u b lic y sty i d z ia ła c z a o św ia to wego, je st ź ró d łe m ciekaw ych m a te ria łó w d o d ziejó w „ Z a ra n ia Śląskiego” w la ta c h 30. X X w. A rc h iw u m lite ra c k ie te g o r e cen zen ta publikującego m .in. w „K urierze P o z n a ń sk im ”, „W iciach W ie lk o p o ls k ic h ”,
„Polsce Z a c h o d n ie j” czy „ Z a ra n iu Śląskim ”, z ło ż o n e je s t z lis tó w p is a n y c h w la ta c h
Katowicami..
1930-1938 (R 1503 III) o ra z je g o n o ta te k i a r t y k u łó w o r ó ż n o r o d n e j te m a ty c e ( R 1745-1750 III). T rzeb a p rzy p o m n ie ć , że m ateriały te Łucja Jesionow ska przekazała U rs z u li G u m u ło w e j, a n a s tę p n ie tra fiły o n e d o Z b io ró w S p e c ja ln y c h B ib lio tek i Ś ląskiej. W s p ó łp r a c a A lfre d a Je sio n o w - sk ieg o z „ Z a ra n ie m Ś ląsk im ” o b e jm u je o k re s d z ie w ię c iu la t (1930-1939), w c z a sie k tó ry c h o p u b lik o w a ł w k w a rta ln ik u k ilk a n a śc ie re c e n z ji, a rty k u ły d o ty czą ce o św iaty , l i te r a tu r y ślą sk ie j, tw ó rc z o ś c i Z ofii K ossak-S zczuckiej i E m a n u e la G ri
m a czy d z ia ła ln o ś c i Ja n a K u g lin a o ra z s p ra w o z d a n ie z p ie rw s z e g o z ja z d u n e o - filologów ślą sk ic h 19. W la tach 1930-1934 listy d o k ry ty k a literack ieg o pisali z a ró w n o G u staw M o rc in e k , ja k i jeg o n ajb liżsi w sp ó łp raco w n icy z red ak cji cieszyńskiego k w a rta ln ik a . P aw eł B o cek w liście z 24 lis
to p a d a 1930 r., n a p is a n y m n a p a p ie rz e fir
m o w y m p ism a , p ro s ił w im ie n iu re d a k c ji i a d m in is tra c ji „ Z a ra n ia Śląskiego” o p rz y gotow anie recen zjijed n ej zpozycji: M aciej W ierzb ick i Pękły okow ylu b A d a m B enisz Górny Śląsk w walce o polskość( R 1503 III, k. 24). O s ta te c z n ie Je s io n o w sk i n a p is a ł re c e n z ję p r a c y M a c ie ja W ie r z b ic k ie g o („ Z a ra n ie Śląskie” R. 6:1930, z. 4, s. 243).
Z kolei w liście L udw ika B rożka z 18 m arca 1934 r. m o ż n a z n a le ź ć n a s tę p u ją c y fr a g m e n t (R 1503 III, k. 32):
„ C h o d z i o n a p is a n ie d w u re c e n z y j z o s ta tn io o g ło s z o n y c h p ra c L u d w ik a Ł a k o m eg o [Obrazki z powstań górnośląskich, W a rs z a w a 1934 i P iśm iennictw o śląskie p rze d założeniem akadem ji krakowskiej, K a to w ic e 1934]. P ro s z ę d la te g o o te h i sto rie , b o P a n b y ł d o ty c h c z a s s p e c e m , o m a w ia ją c y m Ł a k o m i a n a n a ła m a c h n a sz e g o k w a rta ln ik a ”.
W c z a so p iśm ie z n a la z ła się je d n a k ż e re c e n z ja ty lk o p ierw szej z w y m ie n io n y c h p o zy cji („ Z a ra n ie Śląskie” R. 10:1934, z. 2, s. 1 0 7 -1 0 8 ). W e w s p o m n i a n y m liśc ie p o ja w iła się ró w n ie ż p ro ś b a o n a p is a n ie a rty k u łu z w ią z a n e g o z tw ó rc z o ś c ią Jan a
N ik o d e m a Ja ro n ia i in f o r m a c ja o p u b li
k a c ji te k s tu C zarny Śląsk w poezji. N a to m ia s t n a k a rc ie p o c z to w e j, k tó r ą L u d w ik B rożek n a p isa ł d o k ry ty k a 21 p a ź d z ie rn ik a 1934 r., z n a jd u ją się in f o rm a c je n a te m a t p u b lik a c ji w k w a r ta ln ik u je g o a r ty k u łu o tw ó rc z o ś c i k s ię d z a E m a n u e la G rim a . K o re sp o n d e n c ja G u sta w a M o r c in k a z A l
fre d e m Jesio n o w sk im , k tó r ą tw o rz y c z te r
n a śc ie listó w p is a n y c h w la ta c h 1932-1935, z o s ta ła w y d a n a z o k a z ji d ziesiątej r o c z n i
cy śm ie rc i a u to r a Wyrąbanego chodnika.
T e m a t „ Z a r a n i a Ś lą s k ie g o ” p o ja w ił się ty lk o w liście z 19 p a ź d z ie r n ik a 1932 r.:
„ A rty k u ły P a n a z a m ie śc iliśm y w « Z a ra n iu » . W d z ię c z n i je s te ś m y za n ie . Je d e n z n ic h , o P. K u g lin ie, u p ię k s z y liśm y jeg o fo to g rafią. Z a c n e człe czy sk o u ra d u je się p e w n ie . P rz y p u s z c z a m , że o b e c n e « Z a ra n ie» z d o ła ło so b ie p o z y sk a ć serce P an a.
To ju ż z a słu g a P. B ro żk a, k tó r y się te ra z żyw o k r z ą ta k o ło re d a k c ji n a sz e g o k w a r ta ln ik a ”20.
P r z y w o ła n e s ło w a G u s ta w a M o r c i n k a św ia d c z ą o w s p ó łp r a c y A lfre d a Jesio- n o w sk ieg o z re d a k c ją „ Z a ra n ia Śląskiego”, a je d n o c z e ś n ie są p o c h w a łą ty p o g r a f a Jan a K u g lin a i L u d w ik a B rożka.
P o czątk o w e d w a ro c z n ik i w z n o w io n e go k w a rta ln ik a m ia ły c h a ra k te r literack i, w ś ró d p u b lik o w a n y c h m a te ria łó w d o m i
n o w a ły te k s ty n au c z y c ie li (m .in . Ju lia n a Przybosia, Paw ła M usioła, Jerzego H ad y n y czy M ic h a ła A s a n k i-J a p o łła ), b ę d ą c y c h ró w n ie ż c z ło n k a m i K o m ite tu R e d a k c y j
n eg o o ra z p is a rz y z G ó rn e g o Śląska (m .in . K onstantego P rusa, Jana Przybyły, S tan isła
w a L ig o n ia czy L u d w ik a M u sio ła ) i Z ie m i C ieszyńskiej (m .in . P aw ła K ubisza, L u d w i
k a Kobieli czy Józefa L ondzina). C h a ra k te r p o z a lite ra c k i m ia ł o s ta tn i zeszyt w y d a n y w 1929 r., k tó r y zo stał p rzy g o to w an y p rzez W y d z ia ł S to w arzy szen ia A k a d e m ic k ie g o
„ Z n ic z ”, sk u p iający a k a d e m ik ó w ze Śląska C ieszyńskiego. O d k o lejn eg o ro k u za u w a żyć m o ż n a w y ra ź n ą d o m in a c ję m a te r ia łów h isto ry czn y c h , histo ry czn o literack ich ,
etnograficznych i folklorystycznych. Kwar
ta ln ik z p is m a literackiego przek ształcił się w p e rio d y k p o p u la r n o n a u k o w y o Śląsku, z a ró w n o d a w n y m j a k i w s p ó łc z e s n y m , p ie lę g n u ją c y reg io n a liz m . W a rto p rz y p o m n ie ć sło w a L u d w ik a B rożka, k tó r y ta k p isa ł o je g o ch arak terze:
„ Z n ik ły w p ra w d z ie p ię k n e o k ła d k i, cię
te w lin o le u m i p ieśn i w ra z z n u ta m i, m ało też by ło w e w z n o w io n y m « Z aran iu » w ier
szy, ale za to zn a la z ło się w n im m n ó s tw o d o b ry c h a rty k u łó w i p ra c , k tó re rz e te ln ie w z b o g a c iły w ie d z ę o Ś ląsku”21.
R o k 1935 b y ł n iew ątp liw ie „p rz e ło m e m ” w h is to rii „ Z a r a n ia Ś ląskiego”. W ów czas w sp ó łw y d a w c ą k w a rta ln ik a z o sta ł In s ty tu t Ś ląski w K ato w icach , co u m o ż liw iło d alsze fu n k c jo n o w a n ie p is m a , k tó r e o d k ilk u ju ż la t b o ry k a ło się z p o w a ż n y m i k ło p o ta m i n a tu r y fin an so w ej. Z w iększył się w ó w c z a s n a k ła d p is m a d o 1500 e g z em p larzy , a ś r o d k i p ie n ię ż n e p o tr z e b n e d o jeg o u tr z y m a n ia n ie b y ły u z a le ż n io n e o d lic z b y p r e n u m e r a to r ó w . T rz e b a te ż z a u w a ż y ć , że n a w e w n ę tr z n e j k a r c ie ty tu ło w e j ( „ Z a ra n ie Ś ląskie” R. 11: 1935, z. 3) w id n ie je a d re s w y d aw n iczy : B y to m - C ie s z y n -K a to w ic e -O rło w a , co se k re ta rz p is m a w y tłu m a c z y ł sło w am i:
„ N o w y o k re s w ro z w o ju « Z a ra n ia » z a z n a c z y się p r z e d e w s z y s tk im w c h a r a k te rz e s a m y m p is m a , k tó re b ę d z ie o d tą d p o ś w ię c o n e w sz e rsz y m z a k re s ie z a g a d n ie n io m m o ż liw ie całeg o e tn o g ra fic z n ie p o lsk ie g o Śląska”22.
W ó w c z a s u k s z t a łt o w a ł się r ó w n ie ż n o w y K o m ite t R ed ak cy jn y , k tó r y k ie r o w ał p e rio d y k ie m aż d o w y b u c h u II w o jn y św ia to w e j. R e d a k c ję tw o rz y li: d y re k to r I n s ty tu t u Ś lą s k ie g o w K a to w ic a c h R o m a n L u tm a n o ra z p re z e s T o w a rz y stw a L u d o z n a w c z e g o w C ie s z y n ie , h is to r y k i d a w n y w s p ó łp r a c o w n i k E r n e s t a F a r n ík a - F ra n c is z e k P o p io łe k . O b o w ią z k i s e k r e ta rz a p e łn i ł L u d w ik B ro żek , k tó r y p ra c o w a ł w B ib lio tece S e jm u Ś ląskiego w K atow icach, zaś a d m in is tra to re m p ism a
b y ł n a d a l P a w e ł B o c e k , p rz e b y w a ją c y w ó w czas w P szczynie. W a rto p o d k re ś lić fak t, iż to L u d w ik B ro żek p e łn ił w ty m czasie p ie r w s z o rz ę d n ą ro lę w p e rio d y k u , g d y ż b y ł re d a k to re m o d p o w ie d z ia ln y m k w a rta ln ik a . W sw y ch w s p o m n ie n ia c h o „ Z a ra n iu Ś ląskim ” ta k o c e n ia ł zm iany, d o k tó r y c h d o sz ło w 1935 r.:
„W n o w y c h w a r u n k a c h z a c z ę ło się w sz y stk o u k ła d a ć w c a le d o b rz e . S ta n o w isko m o je w B ibliotece Śląskiej, ko n tak ty z In s ty tu te m i n o w y m i lu d ź m i w d u ż y m o ś ro d k u , ja k im b y ły ju ż w te d y K atow ice, w szystko to u łatw iało i n iesły c h a n ie u ro z m a ic a ło p ra c ę . P o m o c In s ty tu tu , a w ślad za n ią no w i a u to rzy i nowy, o w iele szerszy zakres treści u czyniły z «Z arania» dopiero te r a z je d n o z ciekaw szych i w a rto ś c io w szych p is m re g io n a ln y c h w Polsce”23.
„ Z a r a n ie Ś ląskie” w la ta c h 1935-1939 k o n ty n u o w a ło p r o g r a m r e g io n a liz m u literack ieg o , ale je d n o c z e śn ie w zn aczący s p o s ó b ro z sz e rz y ła się te m a ty k a d r u k o w a n y c h a rty k u łó w . R e d a k c ja p is m a n a w ią z a ła w s p ó łp ra c ę z s z e ro k im k rę g ie m a u to r ó w p o c h o d z ą c y c h z w sz y stk ic h czę
śc i Ś lą sk a , w ó w c z a s d e b iu to w a li Z d z i
sław H iero w sk i, W ilh e lm S zew czyk czy W in c e n ty O g ro d z iń s k i. N a le ż y zw ró cić uw agę n a dw a w yjątkow e i o d m ie n n e p o d w z g lę d e m te m a ty k i n u m e r y k w a rta ln ik a z te g o o k resu . Z eszy t 2 z 1936 r. z a d e d y k o w a n y c z w a rte m u Z ja z d o w i B ib lio te k a rz y P o lsk ich w całości z o sta ł p o św ię c o n y d z ie jo m śląsk ich b ib lio te k i ic h z b io ro m , n a to m ia s t jubileuszow y, p ięćd z iesiąty n u m e r „ Z a ra n ia ” m ia ł c h a ra k te r „ a n to lo g ii lite r a c k ie j”, g d z ie o b o k te k s tó w p o e ty c k ic h zam ieszczo n o ró w n ie ż o p ra c o w a n ia n a te m a t r u c h u lite ra c k ie g o n a Ś ląsku, p o e tó w lu d o w y c h ze Ś ląska O p o lsk ie g o czy p o e z ji k sięd za K o n sta n te g o D a m ro ta („ Z a ra n ie Śląskie” R. 13:1937, z. 2). K res d r u g ie g o o k r e s u d z ie jó w k w a r ta ln ik a w y z n a c z y ł w y b u c h II w o jn y św iato w ej.
O s ta tn i n u m e r c z a so p ism a u k a z a ł się n a p r z e ło m ie lip c a i s i e r p n ia 1939 r. ja k o
z e s z y t p o t r ó j n y p o ś w ię c o n y w c a ło ś c i te r e n o m Z a o lz ia - z ie m io m d a w n e g o k s ię s tw a c ie s z y ń sk ie g o , k tó r e w 1938 r.
p o w ró c iły w g ra n ic e R zeczy p o sp o litej.
P r z e d w o je n n e n u m e r y „ Z a r a n ia Ś lą
sk ieg o ” s ta n o w ią ciek a w y i in te re s u ją c y m a te ria ł ź ró d ło w y nie tylko d la h is to ry k a lite ra tu ry , b a d a c z a p ra s y śląskiej czy fo lk lorysty. N ależy zw rócić uw agę ró w n ie ż n a s z a tę g ra f ic z n ą p is m a , a w s z c z e g ó ln o ści n a je g o o ry g in a ln e i n ie p o w ta rz a ln e o k ła d k i, k tó r e w ty m czasie p rz y g o to w y w ali p rz e d e w sz y stk im a rty śc i z w ią z a n i z z ie m ią cieszyńską.
W la ta c h 1907-1911 w y d a n o trz y n a śc ie n u m e r ó w k w a rta ln ik a . Jak z au w aży ł L u d w ik B rożek:
„ S zczeg ó ln ą tr o s k ą o d sa m e g o p o c z ą t
k u o ta c z a n o z e w n ę trz n y w y g lą d p is m a , c o p r z e ja w ia ło się z w ła s z c z a w d b a ł o ści o o k ła d k i. A m b ic ją re d a k c ji było, by k a ż d y z eszy t k w a rta ln ik a p o s ia d a ł in n ą , w ie lo b a r w n ą o k ła d k ę , p rz y c z y m z p o w o d z e n ie m w y k o rz y s ty w a n o e le m e n ty śląskiej sz tu k i lu d o w e j”24.
Z a m ie rz e n ie to z o sta ło z re a liz o w a n e d z ię k i s ta ra n io m B e rn a rd a K o tu li (1874- 1915), k tó r y p r a c o w a ł ja k o n a u c z y c ie l w sz k o ła c h c ie s z y ń sk ic h i k ra k o w sk ic h , b y ł f o lk lo r y s tą , a u to r e m p r a c z z a k r e su m e to d y k i n a u c z a n ia ry s u n k u , p o e tą , c z ło n k ie m re d a k c ji „ Z a ra n ia Ś ląskiego”, grafik ie m i w łaścicielem k się g a rn i „Stella”
w C ieszy n ie, n a le ż a ł ró w n ie ż d o K o m isji P o d rę c z n ik o w e j P olskiego T o w arzy stw a P e d a g o g ic z n e g o n a Ś ląsk u 25. D o p ie r w szego ro c z n ik a k w a rta ln ik a , k tó ry tw o rzą c z te ry n u m e ry , p rz y g o to w a n e z o sta ły ty l
ko dw ie okładki. O bw olutę p oczątkow ych
ko dw ie okładki. O bw olutę p oczątkow ych