Goldfarb i współpracownicy (2016), badając wykorzystywanie nowych informacji na podstawie tego, czy są one użyteczne dla wykonywanego zadania (za pośrednictwem zadań wymagających przełączania strategii myślenia), stwierdzili, że stres ma istotne znaczenie dla przetwarzanie nowych informacji i użycia ich do zaktualizowania posiadanej wiedzy. Zbyt szybka aktualizacja może spowodować zwiększone rozpraszanie, a zbyt stabilna może powodować sztywność i brak reakcji. W warunkach stresu (wywołanego przez włożenie ręki badanego do miski z lodowatą wodą – Cold Pressor Task i określanego przez poziom wydzielanego kortyzolu), okazało się, że elastyczność oparta na aktualizacji może być zwiększona w sytuacji stresowej. Związany z ostrym stresem wzrost kortyzolu pozytywnie korelował z większą elastycznością poznawczą, co jednak zależało od wymogów zadania.
Trudno bezpośrednio odnieść wyniki badań laboratoryjnych do funkcjonowania w przestrzeni społecznej, warto jednak podkreślić, że umiarkowany poziom napięcia (prawa Yerkesa -Dodsona, za: Łukaszewski, Doliński, 2003) generalnie poprawia funkcjonowanie poznawcze, natomiast sytuacja laboratoryjna jest sytuacją bezpieczną z punktu widzenia relacji społecznych, jasno określoną i nieniosącą dla badanego istotnych zagrożeń dla poczucia znaczenia osobistego. Kolejne badanie (Gabrys i wsp., 2018) wiąże jednak kwestię
elastyczności poznawczej z doświadczaniem stresu społecznego. Autorzy zwracają uwagę, że oprócz znaczenia dla rozwiązywania zadań, kontrola i elastyczność poznawcza są zaangażowane w regulację emocji, a ich zakłócenia występują w zaburzeniach nastroju i stanach lęku. Kontrola poznawcza odnosi się do zdolności do skupiania się na informacjach, które są istotne dla określonego celu, przy jednoczesnym hamowaniu informacji, które nie są istotne, a elastyczność poznawcza dotyczy zdolności do modyfikowania lub przełączania się między strategiami w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu. Badanie postrzeganej zdolności jednostki do sprawowania kontroli nad natrętnymi, niechcianymi (negatywnymi, intruzywnymi) myślami i emocjami, a także jej zdolności do elastycznego radzenia sobie w stresującej sytuacji dowiodło, że zmniejszeniu elastyczności towarzyszą objawy depresji, większe poczucie zagrożenia i mniejsze poczucie możliwości sprawowania kontroli.
Narażenie na stres społeczny (Trier Social Stress Test – uprzedzenie o czekającym wystąpieniu publicznym, bardzo krótki czas na przygotowanie i wygłoszenie prezentacji przed panelem sędziów) u badanych kobiet z większą kontrolą/elastycznością poznawczą wywołało mniejszy wyrzut kortyzolu i mniej negatywny nastrój. Można wnioskować, że osoby o niskiej kontroli i elastyczności poznawczej doświadczają w sytuacjach stresu społecznego bardziej intensywnie negatywnych emocji.
Specyfika funkcjonowania poznawczego w kontekście procesów radykalizacji, znajduje we współczesnych badaniach szereg wyjaśnień o charakterze neuropoznawczym.
Zhong i współpracownicy (2017), badając weteranów z Wietnamu, którzy doznali ogniskowego uszkodzenia mózgu w trakcie działań wojennych, stwierdzili, że zmiany w zakresie kory przedczołowej mają związek z fundamentalistycznymi przekonaniami, a związek tych zmian z fundamentalizmem okazał się w znacznym stopniu modulowany przez zmniejszoną elastyczność poznawczą i otwartość. Ponieważ fundamentalizm jest związany ze sztywnością przekonań, toteż upośledzona elastyczność poznawcza doprowadza do większej determinacji religijnej. U osób z uszkodzeniem mózgu, proste i wyuczone przekonania mogą być mimo uszkodzenia zachowane, toteż jako najbardziej dostępne, są w większym stopniu znaczące, podczas gdy bardziej zróżnicowane, złożone i przemyślane reprezentacje przekonań stają się mniej dostępne z powodu uszkodzenia. Prowadzi to do wzrostu fundamentalistycznych przekonań, których skutkiem mogą być nietolerancyjne i dyskryminacyjne zachowania, a nawet przemoc.
Eksperymentalne badania Fleminga i Rollwage (2018) wskazały jako istotną cechę osób o radykalnych poglądach i przekonaniach (niezależnie od tego, czy mają one charakter prawicowy czy lewicowy), obecność zaburzeń metapoznania. Metapoznanie dotyczy
zdolności do refleksji nad własnymi procesami poznawczymi. Badania odnosiły się do podejmowania decyzji w warunkach wykonywania prostych zadań dotyczących dyskryminacji percepcyjnej (ocena porównawcza ilości migoczących kropek, ich zagęszczenia na dwóch obszarach i określenie stopnia pewności tej oceny). Bardziej radykalnie nastawieni badani wykazywali mniejszy wgląd w poprawność dokonywanych wyborów, nie dostrzegali własnych niepoprawnych rozpoznań i byli mniej skłonni do korygowania błędnych decyzji. Wyższe wartości nietolerancji dogmatycznej i autorytaryzmu były związane ze zmniejszoną wrażliwością na metapoznanie: zarówno bardziej dogmatyczni, jak i bardziej autorytarni badani wykazali obniżoną zdolność do rozróżniania między prawidłowymi i błędnymi decyzjami i tendencję do posiadania wyższego zaufania do dokonanych wyborów, w porównaniu z badanymi o poglądach umiarkowanych. Nastawienia radykalne zmniejszały pewność w mniejszym stopniu niż u osób o umiarkowanych poglądach także wówczas, gdy dostarczane nowe dowody wskazywały, że wybory były błędne.
Natomiast uwzględnienie orientacji politycznej pozwoliło na stwierdzenie, że zarówno lewicowi jak i prawicowi radykałowie wykazywali zaburzenia metapoznania, jednak prawicowi cechowali się zdecydowanie większą pewnością siebie. Autorzy łączą nieuzasadnioną pewność co do własnych przekonań, nadmierne zaufanie do własnych decyzji i brak podatności na dokonywanie zmian w obliczu nowych dowodów z przekonaniami i poglądami o charakterze radykalnym, dogmatyczną nietolerancją i autorytaryzmem. Fleming i Rollwage podkreślają, że wrażliwość metapoznawcza zależy od mechanizmów, które ułatwiają monitorowanie i weryfikację pewności w dokonanych wyborach i jest zależna nie tylko od funkcjonowania obwodów w korze przedczołowej, ale także od nastroju, uogólnionego optymizmu i pewności siebie. Opór przed zmianą poglądów może także wynikać z chęci utrzymania pozytywnego obrazu siebie i czynników społecznych. Udział innych czynników, poza wrażliwością metakognitywną, został jednak w badaniach zminimalizowany dzięki wykluczeniu wpływu wcześniejszej wiedzy, ograniczeniu czynników motywacyjnych i pominięciu utrwalonych przekonań, których nie dotyczyły proste zadania percepcyjne. Wrażliwość metapoznawcza jest silnie powiązana ze zdolnością do uwzględniania i integrowania kolejnych dowodów po podjęciu decyzji, co pozwala na rozpoznanie i korektę nieprawidłowych wyborów. Autorzy zwracają uwagę, że w warunkach nieeksperymentalnych zachodzi możliwość sumowania się drobnych błędów, które nie są korygowane w oparciu o napływające nowe dane, co w konsekwencji prowadzić może do poważnych wypaczeń światopoglądowych. Co więcej, uwarunkowany deficytem metapoznania opór przed dokonywaniem zmian w wyborach i decyzjach, może działać
równolegle do innych uwarunkowań, na przykład związanych z unikaniem dysonansu poznawczego, potęgując ryzyko utrwalenia błędów poznawczych.
Podsumowując, poznanie społeczne, sposób konstruowania schematów poznawczych dotyczących siebie, świata i innych ludzi, decyduje o interpretacji mechanizmów interpersonalnych, procesach atrybucji, o samopoczuciu jednostki w świecie społecznym i jest kluczowe dla podejmowania zachowań w relacjach z innymi ludźmi. Brak otwartości na doświadczenia, potrzeba szybkiego poznawczego domknięcia, sztywność poznawcza i nietolerancja wieloznaczności prowadzą do uproszczonego, często błędnego, postrzegania i rozumienia rzeczywistości społecznej oraz utrzymywania utworzonych sądów w niezmienionej postaci mimo nowych napływających danych. Prowadzą też do przyspieszonego podejmowania decyzji i rozwiązań, uruchamiania standardowych, utrwalonych wzorców reakcji. Szczególnie obecnie, gdy świat szybko się zmienia, jest pełen różnorodnych konfliktów i napięć, a przyszłość ludzkości – i człowieka jako jednostki – staje się niepewna, osoby mające trudności z tolerowaniem wysokiego poziomu niepewności, chaosu, złożoności informacyjnej, a także własnych skomplikowanych uczuć, mają tendencję do uproszczonego rozumienia sytuacji, co pozwala im zachować względną równowagę w niespokojnym i zmiennym otoczeniu.
Przytoczone powyżej badania wskazują na złożoność problematyki i brak prostych zależności, chociaż związki wymienionych aspektów funkcjonowania poznawczego z niestabilnością emocjonalną, przeżywanym niepokojem, lękiem, zagrożeniem i poczuciem stresu wydają się nie budzić wątpliwości. Natomiast bezpośrednie łączenie każdej z opisywanych zmiennych w kategoriach determinant radykalizacji, powinno raczej ustąpić całościowemu ujęciu emocjonalno-motywacyjno-poznawczemu.