• Nie Znaleziono Wyników

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

K

ościelna tradycja, sięgająca końca II w. (św. Ireneusz z Lyonu, św. Klemens Aleksandryjski, Kanon Muratoriego), łączy tę Ewangelię z osobą apostoła Jana.

Opierając się na świadectwie Papiasza, podawano w wątpliwość apostolskie autorstwo tej Ewangelii, a przypisywano je innemu członkowi Kościoła, imieniem Jan (o przydomku Starszy). W samej Ewangelii według św. Jana nie ma mowy wprost, kto jest jej autorem.

Ewangelia ta, jako jedyna, nie wspomina Jana Apostoła. Postacią, która wyróżnia się w opo-wiadaniu, jest umiłowany uczeń Jezusa, często utożsamiany z apostołem Janem. Pojawia się on jedynie w opowiadaniach dotyczących ostatnich wydarzeń z ziemskiego życia Jezusa (J 13,23; 19,26; 20,2; 21,7.20).

Ewangelia według św. Jana jest tekstem, który stwarza trudności, jeśli chodzi o ciągłość narracji. Trudno pogodzić ze sobą sprzeczne informacje co do tego, czy Jezus udzielał chrztu (J 3,22 i J 4,2). Niezrozumiałe jest osadzenie akcji J 5 w Jerozolimie, podczas gdy w końców-ce rozdz. 4 i na początku rozdz. 6 rozgrywa się ona w Galilei. Zdaje się więc, że J 5 został wstawiony w blok poświęcony działalności Jezusa w Galilei. Pewną niekonsekwencję można znaleźć w informacjach o miejscu pochodzenia Jezusa (J 7,27.42). Wiele starożytnych rękopi-sów nie zawiera tekstu J 8,1-11. W opisie Ostatniej Wieczerzy zastanawia fakt, że w J 14,31 słowa Jezusa zapowiadają czynność, która zostaje wykonana dopiero w J 18,1. Sprawia to wrażenie, że materiał zawarty w J 15 – 17 oryginalnie nie znajdował się w tym kontekście.

Ewangelia posiada też dwa zakończenia (J 20,30n i J 21,24n). Faktów tych nie udało się połą-czyć w jedną, spójną teorię dotyczącą źródeł czwartej Ewangelii. Wskazują one, że tekst ten powstawał w długim czasie, a materiał, który posłużył do jego budowy, był niejednolity.

Wspólnota chrześcijańska, w której dokonywał się przekaz Ewangelii według św. Jana i formował się jej ostateczny kształt, była zróżnicowana i ulegała stopniowym przeobraże-niom. Jej odbiorcami byli ludzie wywodzący się z kręgu judaizmu, ale także osoby, które nie miały styczności z religią żydowską. Przyjmuje się, że Ewangelia ta zaczęła się kształtować w środowisku palestyńskim, obecną formę osiągnęła jednak w kontekście nieżydowskim.

Potwierdzeniem tego może być starożytna tradycja, według której Jan Apostoł ostatni okres życia spędził w Azji Mniejszej, w Efezie. Możliwe jest również to, że ostatecznego dopraco-wania tekstu pod względem teologicznym i literackim dokonali ludzie bezpośrednio związani z apostołem. Ustalenie czasu powstania tej Ewangelii także nie jest proste. Możemy tylko przyjąć, że zakończenie jej opracowywania dokonało się już po ostatecznym rozpadzie więzi między judaizmem a chrześcijaństwem, a więc po roku 90.

Treść i teologia

Ewangelia według św. Jana jest relacją o Jezusie Chrystusie, napisaną z wielkim talentem literackim i teologiczną głębią. Znacznie odbiega ona od Ewangelii synoptycznych napisanych

2482 przez Mateusza, Marka i Łukasza. Ma inny styl, ponieważ posługuje się często wypowie-dziami dialogowymi, rozbudowanymi opowiadaniami, ironią i nieporozumieniem. Nadaje to Ewangelii specyficzny rytm, wolniejszy niż w posługujących się krótkimi opowiadaniami Ewangeliach synoptycznych. Brak natomiast w niej przypowieści, formy bardzo charaktery-stycznej dla trzech poprzednich Ewangelii.

Można jednak wskazać w czwartej Ewangelii na punkty zbieżne z opowieściami innych ewangelistów. Wszyscy czterej ewangeliści piszą o świadectwie Jana Chrzciciela (J 1,26; por.

Mt 3,11; Mk 1,7-8; Łk 3,16); chrzcie Jezusa (J 1,29-34; por. Mt 3,13-17; Mk 1,9-11; Łk 3,21n);

oczyszczeniu świątyni (J 2,14-22; por. Mt 21,12n; Mk 11,15-17; Łk 19,45n); rozmnożeniu chlebów (J 6,1-15, por. Mt 14,13-21; Mk 6,34-44; Łk 9,12-17); wjeździe do Jerozolimy (J 12,12-19; por. Mt 21,1-10.14-16; Mk 11,1-11; Łk 19,29-44). Wiele wspólnych elementów występuje w opowieści o Męce i Zmartwychwstaniu Jezusa.

Ewangelia dzieli się na dwie zasadnicze części: 1) opowiadanie o objawieniu się Jezusa Żydom poprzez znaki (J 1,19 – 12,50); 2) nauczanie skierowane do uczniów (J 13,1 – 20,31).

Księgę rozpoczyna prolog (J 1,1-18), a rozdz. 21 jest dodanym do opowiadania epilogiem.

Pierwsza część dzieli się na dwa etapy. Najpierw Jezus często zmienia miejsce pobytu (Galilea – Jerozolima). Etap ten kończy się mową o chlebie życia i opisem następujących po niej wydarzeń (J 1,19 – 7,9). Czas Jezusa jeszcze się nie wypełnił, dlatego Jego objawienie nie budzi sprzeciwów. Wyjątkiem jest tu J 5,18, co daje się wyjaśnić wspomnianymi wyżej problemami z usytuowaniem rozdz. 5. Dopiero ostatnie opowiadanie z tego etapu działalności Jezusa (J 7,1-9) zawiera informację o tym, że Żydzi z Jerozolimy planują zabić Jezusa. Drugi etap pierwszej części (J 7,10 – 12,50) rozgrywa się w Jerozolimie i jej najbliższych okolicach (Betania). Naznaczony jest zaostrzającym się konfliktem między Jezusem a przywódcami religijnymi z Jerozolimy. Część ta dzieli się na czas nauczania (J 7,10 – 10,42) oraz bezpo-średniego przygotowania do dramatycznych wydarzeń ostatniej Paschy Jezusa w Jerozolimie (J 11,1 – 12,50). Pierwsza część Ewangelii relacjonuje wydarzenia rozgrywające się w ciągu ponad dwóch lat, co można wywnioskować z aluzji do święta Paschy (J 2,13). Druga część Ewangelii (J 13,1 – 20,31) jest relacją obejmującą bardzo krótki okres: od dnia, w którym Jezus spożył Ostatnią Wieczerzę z uczniami, do dnia po szabacie, gdy Jezus Zmartwychwstał.

Wydarzenia podczas Ostatniej Wieczerzy (J 13,1 – 14,31) oraz obszerna mowa Jezusa (J 15,1 – 17,26) poprzedzają opis Męki (J 18,1 – 19,42) i Zmartwychwstania Jezusa (J 20,1-31).

Czwarta Ewangelia jest skupiona na problemie, który miał zasadnicze znaczenie w misji Jezusa: Bóg z miłości do świata dokonuje zbawienia, którego Syn Boży – Słowo Boga jest jednocześnie głosicielem i wykonawcą (J 3,16). Przedwieczne Słowo Boże w Jezusie objawiło się światu. Wielu ludzi uwierzyło w Bóstwo Jezusa i przyjęło Jego posłannictwo, ale częściej spotykał się On z niezrozumieniem, a nawet z wrogością. Jezus w Ewangelii według św. Jana jest przede wszystkim ukazany jako Syn Boży (J 20,31). Godność Jezusa już na początku Jego publicznej działalności została rozpoznana przez Jana Chrzciciela (J 1,34) i Natanaela (J 1,49). Sam Jezus użył tego określenia wobec siebie dopiero pod koniec swojego posługiwa-nia wśród ludzi (J 10,36). Ogłoszenie wprost tej prawdy stało się powodem skazaposługiwa-nia i śmierci Jezusa (J 19,7). Śmierć na krzyżu stała się jednocześnie Jego wywyższeniem (J 3,14; 8,12;

12,32.34). Jezus przyniósł ludziom wierzącym w Niego (J 3,15.36; 6,40) i w Tego, który Go posłał (J 5,24), nadzieję życia wiecznego. Woda (J 4,14) i pokarm (J 6,27), pochodzące od Jezusa, dają życie wieczne, ale źródłem życia jest On sam (J 11,25). Jezus jest także światłem (J 8,12; 12,46), które sprawia, że rozpraszają się ciemności zła i grzechu.

2483

J Jan 1,1-11

 Odwieczne Słowo. Prolog Ewangelii według św. Jana omawia przede wszystkim relacje, jakie nawiązuje Słowo. Dotyczą one Boga, świata i ludzi. Nie są one sobie współczesne i mają bardzo różnorodny charakter.

Podstawowa jest relacja Słowo – Bóg. Jest ona ponadczasowa (Słowo jest u Boga od początku, w. 2), bardzo wewnętrzna, zażyła (Słowo przebywa w łonie Ojca, w. 18), zakłada pełną równość (Słowo zawsze było Bogiem, w. 1). Skutkiem takiego właśnie stosunku Słowa do Boga jest to, że chwała otrzymana przez Nie od Boga stała się w Nim widzialna dla ludzi, czyli objawiona. Celem objawienia jest zbawienie, opisane w prologu jako nadanie za pośrednictwem Słowa nowego porządku łaski w miejsce starego (w. 16), którego przekazicielem był Mojżesz. Relacja Słowo – Bóg ma charakter objawiająco-zbawczy, jest więc otwarta na świat i ludzi. Dlatego w prologu najszerzej omawia się relacje Słowo – świat i Słowo – ludzie. Świat zresztą znajduje się w kręgu zainteresowania autora prologu o tyle, o ile dotyczy ludzi. Słowo było pośrednikiem stworzenia (ww. 3.10), ale dla ludzi jest przede wszystkim zbawieniem: życiem i światłem, które są biblijnymi symbolami Boga oraz ofiarowanego przez Niego zbawienia (Ps 36,10). Jezus z Nazaretu jest życiem (J 11,25) i światłem ludzi (J 8,12). Dzięki przyjęciu Go (uwierzeniu w Niego) stają się oni dziećmi Boga (w. 12). Nierozpoznanie Słowa – Jezusa przez część ludzi nie zniweczyło celu Jego misji, dokonało jednak podziału w świecie (J 12,48). Utożsamienie Słowa z Jezusem nie jest oczywiste. Nigdzie nie mówi się o tym wprost. Jednak podobieństwo w sposobie ukazania Słowa w prologu i Jezusa w Ewangelii jest a) Chodzi o czas, zanim cokol-wiek zostało stworzone.

b) Słowo – gr. Logos. Termin ten w pismach Filona oznacza osobę dokonującą w imieniu Boga aktu stworzenia. W Biblii osobowe przedstawienie słowa Boga występuje poza J 1,1-18 w Mdr 18,15 i w Ap 19,13.

c) Zaistnienie wszystkiego w Słowie jest tożsame z aktem stworzenia.

d) życie – Jan Ewangelista kła-dzie silny nacisk na życie rozu-miane jako rzeczywistość nad-przyrodzona. Mówi więc o życiu wiecznym (J 3,15.16.36; 4,14.36;

5,24.39; 6,27. 40.47.54.68; 10,28;

12,25.50; 17,2.3), o życiu, które Bóg ma w sobie (J 5,26), o życiu po zmartwychwstaniu (J 5,29).

Jezus jest życiem (J 11,28; 14,6).

W imię Jezusa otrzymuje się życie (J 20,31).

e) światłości – światłością świa-ta jest Jezus (J 8,12).

f) Różnica między Słowem a Janem Chrzcicielem ma cha-rakter jakościowy. Jan pełni rolę świadka (J 1, 15.32.34; 3,26).

g) Słowo, będąc w świecie, jest równocześnie u Boga (J 1,1).

h) własność – może tu chodzić o społeczność religijno-etniczną, w której Jezus żył na ziemi.

Prolog

Odwieczne Słowo

1

1Na początkua było Słowob, a Słowo było u Boga – i Bogiem było Słowo.

2Ono było na początku u Boga.

3Wszystko zaistniałoc dzięki Niemu.

Bez Niego zaś nic nie zaistniało.

To, co zaistniało,

4w Nim było życiem.

A życied to było światłością dla ludzi.

5Światłość świeci w ciemności, lecz ciemność jej nie ogarnęła.

6Pojawił się człowiek posłany przez Boga – miał na imię Jan.

7Przybył on, aby dać świadectwo:

miał świadczyć o światłoście, aby dzięki niemu wszyscy uwierzyli.

8On sam nie był światłościąf, lecz miał świadczyć o światłości.

9Była światłość prawdziwa, która oświeca każdego człowieka, gdy przychodzi na świat.

10Na świecieg było Słowo, świat dzięki Niemu zaistniał, lecz świat Go nie rozpoznał.

11Przyszło do swojej własnościh,

Ewangelia według Świętego Jana

2484 Jan 1,12-22

tak znaczne, że trudno mieć wątpliwości co do tożsamości osoby opisywanej za pomocą tych dwóch określeń. W przeciwnym razie pojawiająca się tylko jedna wzmianka imienia Jezus w prologu (w. 17) byłaby zupełnie niespodziewana i niezrozumiała. Wśród ludzi szczególną postacią jest Jan Chrzciciel, którego ewangelista przedstawia raczej jako Jana Świadka. Jego misja polega bowiem głównie na dawaniu świadectwa o Jezusie Chrystusie.

 Świadectwo Jana Chrzciciela. Fragment ten zawiera świadectwo Jana Chrzciciela o Jezusie. W kon-tekście oskarżania Jezusa przez Żydów o to, że przypisuje sobie godność Syna Bożego (J 19,7), ogromnego znaczenia nabierają słowa Jana, że Jezus jest Synem Bożym (w. 34). Tytuł ten, użyty tutaj po raz pierwszy, zostanie następnie powtórzony w świadectwach innych osób (J 1,49; 11,27) i w nauczaniu Jezusa o sobie (J 3,18; 5,25, 8,54; 10,36; 11,4; zob. także 3,16n.36). Świadectwo Jana Chrzciciela wprowadza jeden z naj-ważniejszych tematów Ewangelii Janowej, który jest również jej celem: doprowadzenie do wiary w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego (J 20,31). Jan wypełnia swoje zadanie jako prorocki głos (Iz 40,3, Mt 3,3;

Mk 1,3; Łk 3,4). Cytowana wyrocznia Izajasza zapowiada nadejście czasu zbawienia dla Jerozolimy, czyli miasta, z którego przyszli do Jana posłańcy. Słowa poprzednika Pańskiego są więc nie tylko stwierdzeniem

a) Chrześcijanie są nazywani dziećmi Boga w 1J 3,1.2.10; 5,2.

W 1J 3,10 przeciwstawione im zostają dzieci diabła.

b) chwała – w ST chwała Boga objawiała się poprzez ogień lub obłok spoczywający nad Namio-tem Spotkania. Gdy Słowo Boże zamieszkało między ludźmi w ludzkim ciele, objawiło swoją chwałę poprzez znaki (J 2,11).

c) Jednorodzony tylko w pismach Jana określenie Jednorodzony ma znaczenie teo-logiczne. Poza tym słowo to występuje na określenie jedyne-go dziecka w rodzinie (Łk 7,12;

8,42; 9,38; Hbr 11,17).

d) łaskę zamiast łaski – w miej-sce Prawa, uważanego za dar łaski udzielonej przez Boga za pośrednictwem Mojżesza, obja-wia się Jezus Chrystus, który jest jedynym pośrednikiem między Bogiem a ludźmi.

e) w łonie Ojca – jest to sytuacja oznaczająca wielką intymność i zjednoczenie między osobami (Łk 16,22n; J 13,23).

f) Wyznał – słowo to wystę-puje w Ewangelii według św.

Jana w kontekście wyznania wiary w Jezusa (J 9,22; 12,42).

Jan Chrzciciel od początku więc składa świadectwo Jezusowi.

W ten sposób lud dowiaduje się, że Jan nie jest oczekiwanym Zbawicielem.

g) Eliasz – odgrywa ważną rolę w późnych tekstach ST doty-czących czasów ostatecznych (1Mch 2,58; Syr 48,1.4.12;

Ml 3,22).

lecz swoi Go nie przyjęli.

12Tych zaś, którzy Je przyjęli

obdarzyło mocą, aby się stali dziećmi Bożymia. To są ci, którzy wierzą w Jego imięs,

13którzy narodzili się nie z krwis

ani z pragnienia ciałas, ani z woli mężczyzny, lecz z Boga.

14Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas.

Oglądaliśmy Jego chwałęb, chwałę, którą jako Jednorodzonyc, pełen łaski i prawdy, ma od Ojca.

15Jan daje o Nim świadectwo i głosi:

„To Ten, o którym powiedziałem:

Ten, który przychodzi po mnie,

istniał już przede mną, ponieważ był wcześniej ode mnie”.

16Z Jego pełni otrzymaliśmy wszyscy łaskę zamiast łaskid.

17Mojżesz bowiem przekazał Prawos,

a łaska i prawda zaistniały przez Jezusas Chrystusas.

18Boga nikt nigdy nie widział;

Jednorodzony Bóg, który jest w łonie Ojcae, On nam Go objawił.