• Nie Znaleziono Wyników

Ewangelicy wyznania augsburskiego

W dokumencie Stosunki wyznaniowe (Stron 22-32)

Superintendentura morawsko-œląska i seniorat œląski

Wszystkie zbory ewangelicko-augsburskie na Śląsku Cieszyńskim wcho-dziły w skład senioratu œląskiego, ten zaœ był częœcią superintendentury morawsko-œląskiej. Od 1830 roku superintendentem był Jan Jerzy Lumnizer,

99 E. Poloczek: Z dziejów polskich œpiewników katolickich na Śląsku Cieszyńskim – œpiewniki ks.

Antoniego Janusza. „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1990–1991, r. 23–24, s. 99–134.

100 Uczucia religijne robotników lekceważyli również pracodawcy. W 1894 roku w fabryce Roth-schilda w Ostrawie ukarano 21 robotników, którzy wzbraniali się iœć do pracy 29 czerwca jako w dniu œwiętym; GC. 1895, nr 32 z 10 sierpnia, s. 322.

101 Jako ciekawostkę można podać fakt, że lider czeskich socjalistów na Śląsku Cieszyńskim, Petr Cingr, ochrzcił syna w 1903 roku w parafii rzymskokatolickiej pw. œw. Marii Magdaleny w Cieszynie; PMMC, Metryki chrztów, t. 23 A, s. 179.

102 Zob. np. GC. 1875, nr 22 z 29 maja, s. 182; nr 50 z 11 grudnia, s. 421. W formalnie katolickiej rodzinie wychowywał się Wiktor Ullmann, znany muzyk z Cieszyna, który z Koœcioła rzym-sko-katolickiego wystąpił w 1919 roku w wieku 21 lat; PMMC, Metryki chrztów, t. 22 A, s. 193.

103 J. Spyra: Honorowi obywatele miasta Cieszyna 1848–1938. W: 500 lat rynku i ratusza w Cieszy-nie. Red. I. Panic, M. Makowski. Cieszyn 1996, s. 90–91, gdzie dalsze wskazówki bibliograficzne.

Zob. też GC. 1874, nr 6 z 7 lutego, s. 48; nr 11 z 14 marca, s. 84–96; nr 34 z 22 sierpnia, s. 273–274.

pastor z Brna. Seniorem œląskim od 1828 roku był Józef (Josef) Schimko, pastor z Bielska, a zarazem inspektor szkolny. Ten popularny kaznodzieja zmarł niespodziewanie w 1858 roku104. Kolejnym seniorem œląskim zo-stał również pastor z Bielska – Karol (Carl) Samuel Schneider. Urodził się w 1801 roku w Bielsku, wykształcenie zdobył w gimnazjum w Cieszynie, liceum w Preszburgu i na uniwersytecie w Wiedniu. Był rektorem szkoły ewangelickiej w Bielsku, a w 1832 roku został pastorem. Do końca pozostał w rodzinnym mieœcie, odrzucając propozycje przeniesienia się do innych miast. Pod względem teologicznym umiarkowany pietysta, pod względem politycznym zbliżony do niemieckich liberałów105.

Kiedy w 1864 roku zmarł Lumnitzer, Karol Samuel Schneider został su-perintendentem morawsko-œląskim. Na opuszczoną przez niego godnoœć se-niora œląskiego wybrano najpierw Andrzeja Źlika, a po jego rychłej œmierci Gustawa Kłapsię. Andrzeja Źlika (1802–1865), syna rolnika z Kozakowic, i Gustawa Kłapsię (1799–1865), syna ewangelickiego duchownego, dużo łączyło. Obaj byli pastorami w Cieszynie, obaj uczyli w miejscowym gim-nazjum ewangelickim, które w latach 1847–1850 było jedyną teologiczną uczelnią ewangelicką w całej monarchii Habsburgów, obaj w okresie Wiosny Ludów byli związani z frakcją „frankfurcką” i popierającym ją czasopismem

„Nowiny dla ludu wiejskiego” (Źlik był przez pewien czas redaktorem, Kłap-sia pisał arty kuły)106.

W 1865 roku na seniora œląskiego wybrano bielskiego pastora Teo-dora (TheoTeo-dora) Haasego. Oznaczało to, że dwie najważniejsze godnoœci w Koœciele ewangelicko-augsburskim na Śląsku Cieszyńskim znalazły się w rękach duchownych z Bielska. Dobrze to oddawało pozycję bielskiego zboru, który zdetronizował zbór cieszyński. W 1867 roku znaczenie Bielska wzrosło, gdyż wtedy otwarto tam pierwsze w monarchii Habsburgów ewan-gelickie seminarium nauczycielskie107.

O prymacie Bielska zadecydowały też duże indywidualnoœci – Schimkę, Schneidera i Haasego nazywano budowniczymi „Bielskiego Syjonu”108. Zwłaszcza ten ostatni, urodzony w 1829 roku we Lwowie syn niemieckiego

104 GC. 1858, nr 24 z 12 czerwca, s. 192; E. Kneifel: Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirchen in Polen. Eging 1968, s. 240; P. Kenig, J. Spyra: Sytuacja wyznaniowa Bielska w dru-giej połowie XIX i początkach XX wieku, s. 269.

105 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 198–199; J. Golec, S. Bojda: Słownik…, t. 3, s. 219; J. Po-lak: Z badań nad dziejami Bielska-Białej od XIII do XX wieku. Bielsko-Biała 2007, s. 79–80.

106 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 164–165, 251; M. Morys-Twarowski: Sytuacja wyzna-niowa w Cieszynie…, s. 124–126.

107 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 166–171; P. Kenig: Zarys dziejów luteranizmu w Biel-sku-Białej. Bielsko-Biała 2000, s. 36; A. Kubacz: Gimnazjum ewangelickie w Cieszynie do 1873 roku. Wzloty i upadki. W: Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia Koœcioła Jezusowego w Cieszynie. Red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek. Cieszyn 2010, s. 185.

108 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 251.

pastora, wyrósł na jedną z najważniejszych postaci na Śląsku Cieszyńskim109. Wprawdzie w 1876 roku został pastorem w Cieszynie, ale zajęty szeroko po-jętą działalnoœcią publiczną nie udzielał się szczególnie w życiu zboru110. Po-litycznie związany z niemieckim liberałami, w kwestiach teologicznych był przedstawicielem luteranizmu „reformacyjnego”. Właœnie liberałowie spod znaku luteranizmu „reformacyjnego” odgrywali decydującą rolę w Koœciele ewangelicko-augsburskim.

W 1882 roku Haase został wybrany na superintendenta

morawsko-œląskiego, także głosami swoich dotychczasowych przeciwników (polskich narodowców), z którymi zawarł ugodę111. Godnoœć seniora œląskiego

przypa-109 Literatura o Haasem jest bogata, chociaż nadal postać czeka na swoją wyczerpującą biogra-fię. Z nowszych publikacji zob.: T. Stegner: Pastor Teodor Haase na Śląsku Cieszyńskim.

Przyczynek do dziejów protestantyzmu w XIX wieku. W: Od Franciszka Józefa do małych ojczyzn. Tom poœwięcony pamięci Zbigniewa Frasa. Red. M. Górny, Wrocław 2002 („Acta Universitatis Wratislaviensis 2363. Historia 154”), s. 31–45; M. Morys-Twarowski: Sytuacja wyznaniowa w Cieszynie…, s. 128–130 (tam też częœciowe zestawienie starszej literatury);

K. Schwarz: Superintendent Theodor Haase – ein Protestant aus dem Teschenerland. Aus An-lass seines 100. Todestages. W: Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia Koœcioła Jezusowego w Cieszynie. Red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek. Cieszyn 2010, s. 206–225.

110 Przykładowo między 3 lipca 1886 a 16 marca 1889 roku na 39 posiedzeń prezbiterstwa zboru w Cieszynie Haase był obecny na czterech; BiAT, APEA, sygn. 412

111 M. Morys-Twarowski: Sytuacja wyznaniowa w Cieszynie…, s. 130.

Jedyny w Polsce pomnik Marcina Lutra zdobi tzw. Bielski Syjon (Plac Marcina Lutra w Bielsku-Białej) w sąsiedztwie ewangelickiego koœcioła Zbawiciela.

Sylwetka reformatora mierzy 2,5 m, a wyko-nał ją z brązu wiedeński rzeźbiarz Franz Vogl;

pomnik został odsło-nięty w 1900 roku (zdjęcie współczesne)

fot. KiM

dła 31 grudnia 1882 roku Pawłowi Terlicy (Terlitzy) (1810–1888), pochodzą-cemu z Vsetína (w wyborach pokonał Jerzego Heczkę, pastora z Ligotki Ka-meralnej112), pastorowi w Goleszowie, związanemu z liberałami113. Piętnaœcie dni po œmierci Terlicy, 30 wrzeœnia 1888 roku, odbyły się wybory seniora, które nie przyniosły rozstrzygnięcia. Do drugiej tury przeszli Andrzej Krzy-woń, pastor w Międzyrzeczu, i Jan Pindór, jeden z trzech pastorów w Cie-szynie114. 21 października 1888 roku na seniora został wybrany Krzywoń, który pokonał Pindóra stosunkiem głosów 14 : 9. „Gwiazdka Cieszyńska” pi-sała wprost o zwycięstwie partii niemieckiej i klęsce polskiego stronnictwa narodowego115.

Nowy senior œląski, syn bogatego chłopa z Trzycieża, absolwent gimna-zjum w Cieszynie, uniwersytetów w Wiedniu i Heidelbergu, był przez krótki czas wikariuszem w Bielsku, później pierwszym pastorem zboru w Mię-dzyrzeczu. W 1889 roku został wybrany na pastora w Skoczowie. Jedno-znacznie był związany ze stronnictwem niemiecko-liberalnym116. Jako senior

œląski Andrzej Krzywoń przestał się angażować, przynajmniej tak mocno jak dotychczas, w działalnoœć polityczną. Potwierdzeniem był fakt, że na drugą kadencję w 1894 roku został wybrany jednogłoœnie117. Podobnie było w trak-cie wyborów na kadencję trzecią (14 października 1900 roku)118 i czwartą (21 października 1906 roku)119. Coraz częœciej chorujący superintendent mo-rawsko-œląski Theodor Haase mówił, że właœnie Krzywoń będzie jego naj-godniejszym następcą120.

Po œmierci Haasego (zmarł 27 marca 1909) doszło do zaskakującej sy-tuacji. Krzywoń, pochodzący z etnicznie polskiej rodziny, został kandyda-tem stronnictwa niemieckiego, z kolei stronnictwo polskie poparło Marcina (Martina) Modla, syna chłopa z karynckiego Mittersdorfu. Pikanterii doda-wał fakt, że Modl był pastorem w Bielsku, tymczasem to właœnie ten zbór wysunął kandydaturę Krzywonia. Z kolei prezbiterstwo zboru w Opawie

112 GC. 1883, nr 2 z 13 stycznia, s. 19; NC. 1883, nr 2 z 13 stycznia, s. 12.

113 PL. 1888, nr 10 z 20 maja, s. 79; nr 19 z 7 października, s. 150–151; NC. 1888, nr 19 z 7 paź-dziernika, s. 147; J. Golec, S. Bojda, Słownik…, t. 3, s. 246–247.

114 NC. 1888, nr 19 z 7 października; nr 20 z 21 października. Krzywoń otrzymał 11 głosów, Pin-dór 8, Andrzej Glajcar z Drogomyœla 4; O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 438 przypis 1.

115 NC. 1888, nr 21 z 4 listopada; GC. 1888, nr 43 z 27 października, s. 433.

116 Biogramy Andrzeja Krzywonia opracowali: E. Kneifel: Die Pastoren der Evangelisch-Augsbur-gischen Kirchen in Polen, Eging 1968, s. 229–230; J. Golec, S. Bojda: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej. Cieszyn 1998, t. 3, s. 138–139. W sprawie poglądów politycznych Krzywo-nia por. GC. 1881, nr 34 z 20 sierpKrzywo-nia.

117 PL. 1894, nr 24 z 16 grudnia. Krzywoń jednak nie zmienił poglądów. W 1895 roku znalazł się w gronie członków wydziału w Skoczowie, protestujących przeciwko założeniu polskiego gimnazjum w Cieszynie; GC. 1895, nr 41 z 12 października.

118 PL. 1900, nr 20 z 21 października; nr 23 z 2 grudnia.

119 NC. 1906, nr 24 z 25 listopada; PL. 1906, nr 20 z 21 października, nr 22 z 18 listopada.

120 NC. 1909, nr 9 z 25 kwietnia, s. 68.

jako pierwsze zgłosiło Modla, a poparły go wszystkie zbory czeskie na Mo-rawach. Także „Przyjaciel Ludu”, organ polskich protestantów, agitował za Modlem. Na jego łamach wskazywano, że karyntczyk jest w sprawach re-ligijnych konserwatystą i nie miesza się do waœni narodowych. Warto przy okazji zaznaczyć, że Modl był szkolnym kolegą pastora Karola Michejdy z Bystrzycy, ważnej postaci wœród polskich protestantów, i jego brata Fran-ciszka, pastora w Nawsiu oraz wydawcy „Przyjaciela Ludu”121. Kampania wy-borcza była ostra, obie strony zarzucały sobie m.in. podawanie fałszywych informacji o rezygnacji konkurenta122.

W wyborach, które odbyły się 16 maja 1909 roku, Andrzej Krzywoń otrzy-mał 29 głosów, a Martin Modl 19123. Jan Stonawski, zięć Franciszka Michejdy, na łamach „Przyjaciela Ludu” przekonywał, że dla polskich protestantów wynik wyborów to nie katastrofa, lecz honorowa porażka124. Było to robienie dobrej miny do złej gry. 1 października 1909 roku na zwolnioną przez Krzy-wonia godnoœć seniora œląskiego wybrano pastora Andrzeja Glajcara (1840–

1918) z Drogomyœla, syna rolnika z Dzięgielowa, czołowego przedstawiciela stronnictwa proniemieckich protestantów, wydawcę „Nowego Czasu”125.

Krzywoń już po objęciu godnoœci superintendenta zrzucił maskę neut-ralnoœci, czym naraził się na krytykę polskich narodowców126. Zmarł 16 wrzeœnia 1911 roku, a na kolejnego superintendenta został wybrany An-drzej Glajcar, który zaledwie jednym głosem pokonał Jana Pindóra. Niezado-woleni byli nie tylko polscy narodowcy, ale także zbory czeskie, które bio-rąc pod uwagę, że od prawie trzydziestu lat na superintendentów wybierano kandydatów ze Śląska Cieszyńskiego chciały podziału superintendentury morawsko-œląskiej127.

Łatwiej przebiegł wybór seniora œląskiego. Zgodnie z propozycją zboru opawskiego w czerwcu 1912 roku jednomyœlnie wybrano tamtejszego pa-stora Marcina (Martina) Haasego (1847–1928), młodszego brata Teodora.

121 PL. 1909 nr 9 z 2 maja. Warto też zwrócić uwagę, że Karol Michejda, pastor w Bystrzycy, brat Franciszka Michejdy, pastora w Nawsiu i lidera polskich protestantów, był kolegą szkolnym Martina Modla z czasów nauki w gimnazjum w Cieszynie; APC, K.k. Katholisches Gymna-sium in Teschen, sygn. 47 (katalog z 1871/72), klasa 5 nr 14 (Karol Michejda), 25 (Martin Modl); sygn. 48 (katalog z 1872/73), klasa 6 nr 10 (Karol Michejda), 11 (Martin Modl); „Pro-gramm des k. k. (vereinigten) Staats-Gymnasiums in Teschen” 1875/76, s. 69

122 NC. 1909, nr 9 z 25 kwietnia, s. 69; PL. 1909, nr 9 z 2 maja, s. 71.

123 PL. 1909, nr 11 z 6 czerwca.

124 PL. 1909, nr 12 z 22 czerwca, s. 99.

125 NC. 1909, nr 20 z 26 wrzeœnia, nr 21 z 10 października; O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 438. Andrzej Glajcar zdobył 21 głosów, jego konkurent Jan Pindór z Cieszyna zaledwie 6.

Biogram Glajcara: NC. 1918, nr 17 z 28 kwietnia, s. 7; PE. 1918, nr 18 z 4 maja, s. 1; J. Golec, S. Bojda: Słownik…, t. 3, s. 79.

126 O. Michejda: Piąte pięćdziesięciolecie…, s. 183–184.

127 PE. 1911, nr 46 z 18 listopada, s. 1; nr 51 z 23 grudnia, s. 6; NC. 1912, nr 18 z 5 maja, s. 142;

O. Michejda: Piąte pięćdziesięciolecie…, s. 189–190.

Młodszy z Haasów nie był taką indywidualnoœcią jak starszy, ale był czło-wiekiem umiarkowanym, nie mieszającym się w spory na tle narodowym128.

Po œmierci Andrzeja Glajcara (zmarł 22 kwietnia 1918) na superintendenta został wybrany właœnie Marcin Haase, który w drugiej turze pokonał Ar-tura (Arthura) Schmidta, pastora z Bielska, jednoznacznie kojarzonego ze stronnictwem niemieckim. Z wyboru stryja był niezadowolony Wolfgang Haase, prezydent Naczelnej Rady Koœcielnej. Odwlekał akceptację nowego superintendenta tak długo, aż w październiku 1918 roku superintendetura morawsko-œląska, jak i seniorat œląski praktycznie przestały istnieć129.

Spory teologiczne i narodowe

Interesujący nas okres, zwłaszcza po 1861 roku, upłynął w Koœciele ewan-gelicko-augsburskim pod znakiem sporów natury teologicznej. O ile wœród pastorów dominowali proniemieccy liberałowie spod znaku luteranizmu „re-formacyjnego”, to nie brakowało również duchownych o innych przekona-niach.

Początki neoluteranizmu na Śląsku Cieszyńskim związane są z działal-noœcią słowackich teologów. Najpierw w 1858 roku zastępcą dyrektora gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie został Jan Kalinčiak, wczeœniej profesor liceum w Modrej, ważna postać w dziejach słowackiej literatury.

W 1865 roku ministerstwo mianowało nauczycielem religii w cieszyńskim gimnazjum Jana Borbisa, głoœnego teologa słowackiego, wczeœniej księdza

128 PE. 1912, nr 19 z 11 maja, s. 6; nr 24 z 15 czerwca, s. 1; NC. 1912, nr 26 z 30 czerwca, s. 206;

nr 29 z 21 lipca, s. 231; O. Michejda: Piąte pięćdziesięciolecie…, s. 191. Biogram M. Haasego:

H. Patzelt: Martin Theodor Haase. W: Ostschlesische Porträts t. 2. Red. K. Neumann. Berlin 1996, s. 147; J. Szymeczek: Martin Theodor Haase. BSSM. 1998, t. 10, s. 67.

129 O. Michejda: Piąte pięćdziesięciolecie…, s. 201–202.

Leopold Marcin Otto

(1819–1882) D OD Franciszek Michejda

(1848–1921) D KC Theodor Haase

(1834–1909) D OD

w Časowie na Górnych Węgrzech. Borbis krótko po przybyciu do Cieszyna popadł w konflikt z racjonalistami, co skończyło się jego odwołaniem w 1870 roku. Rok wczeœniej na przedwczesną emeryturę przeniesiono Kalin-čiaka130.

Najważniejszą postacią na Śląsku Cieszyńskim, związaną z neoluterani-zmem, był w tym czasie pastor Leopold Marcin Otto (1812–1882), zwany twórcą „polskiego ewangelicyzmu”. Ten pochodzący z Warszawy znakomity kaznodzieja już goœcinnym kazaniem w Cieszynie w listopadzie 1864 roku zapadł w pamięć wielu miejscowym protestantom. Dwa lata później został wybrany pastorem w Cieszynie i pozostał nim do 1875 roku, kiedy zdecydo-wał się wrócić do Warszawy. Leopold Marcin Otto był także pierwszym pa-storem na Śląsku Cieszyńskim tak zaangażowanym w działalnoœć w polskim ruchu narodowym131.

W efekcie doszło do sytuacji, w której na podziały teologiczne nałożyły się narodowe. Największą dyskusję budzi postawa najważniejszej postaci luteranizmu „reformacyjnego”, czyli Theodora Haasego. W starszej literatu-rze pliteratu-rzedstawiany jest wręcz jako Polakożerca, obecnie pojawiają się głosy, że pod względem postawy narodowej nie można go tak jednoznacznie oce-niać132. Rzeczywiœcie, kilka działań Haasego może œwiadczyć o jego życzli-wym stosunku do ludnoœci polskiej, jednak dotyczyły one zwykle początko-wego okresu jego pobytu na Śląsku Cieszyńskim133. Konsekwentnie dążył do pokojowej germanizacji mieszkańców regionu. Ten przybysz z Galicji wrogo odnosił się do działań polskich narodowców, w wyniku których autochtoni mogli zachować ojczysty język polski (np. w sprawie założenia i upaństwo-wienia polskiego gimnazjum w Cieszynie), a przyjęcie kultury niemieckiej przestawało być warunkiem awansu społecznego.

Większoœć pastorów była związana z Haasem. W 1885 roku wœród osób deklarujących chęć współpracy z reaktywowanym proniemieckim „Nowym Czasem” oprócz samego superintendenta znalazło się aż dwunastu

du-130 PE. 1912, nr 19 z 11 maja, s. 6; J. Wantuła: Książki i ludzie. Szkice o wydawnictwach i piœmiennictwie na Śląsku Cieszyńskim. Kraków 1956, s. 183–199; O. Wagner: Koœciół macie-rzysty…, s. 308–312.

131 Najpełniej o cieszyńskim okresie w życiu pastora Otto pisał T. Stegner: Bóg, protestantyzm, Polska. Biografia pastora Leopolda Marcina Otto (1819–1882). Gdańsk 2000, s. 59–96, gdzie też podane dalsze wskazówki bibliograficzne.

132 Ujęcie tradycyjne prezentuje np. J. Król: Kim był Teodor Haase?. „Kalendarz Cieszyński 1988”. Cieszyn 1987, s. 123–131. Rehabilitować go w zakresie postawy narodowej próbuje T. Stegner: Bóg, protestantyzm, Polska…, s. 73–75; tenże, Pastor Teodor Haase na Śląsku Cie-szyńskim…, s. 31–45.

133 Najczęœciej przywołuje się wydanie polskich postylli: Grzegorza z Żarnowca w 1864 i Mi-kołaja Reja w 1883 roku (o pierwszej z nich zob.: R. Czyż: Obrona wiary w edycjach postylli Grzegorza z Żarnowca. Warszawa 2008). Można dodać, że Haase jako młody pastor wspierał finansowo Polaków, którzy po powstaniu styczniowym szukali schronienia w Bielsku; PE.

1910, nr 10 z 5 marca, s. 2. Planował też utworzenie stanowiska polskiego pastora dla pol-skich zborowników ze Starego Bielska, Bielska i Białej; PE. 1910, nr 19 z 6 maja, s. 2.

chownych134. Jedynie czterech – Jerzego Heczkę z Ligotki Kameralnej, Je-rzego Janika z Ustronia, Franciszka Michejdę z Nawsia i Karola Michejdę z Bystrzycy – można w tym okresie uważać za polskich narodowców. Naj-wybitniejszym z tego grona był Franciszek Michejda (1848–1921), du-chowy następca księdza Leopolda Otto. Syn rolnika z Olbrachcic, absol-went gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie, studiował w Wiedniu, Lipsku i Jenie. Przez krótki czas pracował w Bielsku i Brygidowie koło Stryja, by w 1874 roku powrócić na Śląsk Cieszyński i zostać pastorem w Nawsiu. Po 1875 roku wyrósł na lidera protestantów związanych z polskim ruchem na-rodowym na Śląsku Cieszyńskim135.

Kwestie teologiczne i narodowe sprawiały, że niektórzy pastorzy, mimo poparcia zborowników, nie mogli objąć parafii. Teodor Haase w latach 1878–1879 nie dopuœcił do objęcia parafii w Bystrzycy przez księdza Jerzego Badurę, polskiego narodowca, który był wczeœniej jego konkurentem w wy-borach na pastora w Cieszynie136. W latach 1909–1912 głoœna była sprawa Oskara Michejdy, bratanka Franciszka, którego wybrano na pastora w Jawo-rzu, lecz po dziewięciu miesiącach wybór ten unieważniono137.

Sieć parafialna

W 1848 roku na terenie Śląska Cieszyńskiego działało 10 zborów: w Bielsku, Błędowicach Dolnych, Bystrzycy, Cieszynie, Drogomyœlu, Goleszowie, Na-wsiu, Starym Bielsku, Ustroniu i Wiœle. Później powstały zbory w Orłowej (1861), Skoczowie (1862), Międzyrzeczu (1866), Morawskiej Ostrawie (1875, należało do niego kilka miejscowoœci na Śląsku Cieszyńskim), Boguminie (1888, tylko filia), Starych Hamrach (1892, wczeœniej od 1875 filia), Trzyńcu (1902) i Frydku (1913)138.

Pastorowie ewangeliccy zwykle bardzo długo pozostawali w jed-nej parafii, nieraz po kilkadziesiąt lat, jak np. Carl Samuel Schneider w Bielsku (1832–1882), Herman Juliusz Kotschy w Jaworzu (1837–1897),

134 Byli to Paweł Terlica z Goleszowa, Arnold Źlik z Cieszyna, Jan Karzeł ze Skoczowa, Andrzej Krzywoń z Międzyrzecza, Adam Lisztwan ze Starego Bielska, Gustaw Kupferschmidt z Wi-sły, Bernard Folwarczny z Błędowic, Jerzy Mrowiec z Goleszowa, Jan Łabzik z Ostrawy, Al-fred Kłapsia z Orłowej, Hugo Koczy z Jaworza i Jan Boruta ze Starych Hamrów; GC. 1885, nr 32 z 8 sierpnia, s. 329. Należy zaznaczyć, że Jan Boruta później współpracował jednak z „Przyjacielem Ludu” i „Posłem Ewangelickim”, czasopismami wydawanymi przez Michej-dów; DC. 1918, nr 95 z 8 maja, s. 4; GC. 1918, nr 39 z 14 maja, s. 3; PE. 1918, nr 19 z 11 maja, s. 1; nr 20 z 18 maja, s. 1; nr 24 z 15 czerwca, s. 4; „Ślązak”. 1918, nr 20 z 18 maja, s. 5.

135 Ostatnio o F. Michejdzie: O większą sprawę. Ks. Franciszek Michejda (1848–1921). Red. E. Ma-szewska, B. Michejda-Pinno, J. Michejda. Katowice – Bielsko Biała 2003.

136 K. Michejda: Kronika ewang. zboru augsb. wyznania w Bystrzycy. Cieszyn 1911, s. 60–66;

J. Broda: Ks. Jerzy Badura. Cieszyn 1949, s. 27.

137 PE. 1911, nr 27 z 8 lipca, s. 1–3; 1912, nr 34 z 24 sierpnia, s. 2; A. Buzek: Z, s. 51–54.

138 K. Michejda: Dzieje Koœcioła…, s. 168–169; O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 250. Por.

J. Broda: Dzieje parafii Diecezji Cieszyńskiej. Warszawa 1978, s. 23.

Michał Kupferschmidt w Wiœle (1818–1867), Paweł Terlitza w Goleszowie (1837–1888), Jan Winkler w Nawsiu (1826–1874), Karol Kotschy w Ustroniu (1811–1856) i Jerzy Janik w Ustroniu (1856–1907)139. Wielu pastorów było ze sobą powiązanych więzami pokrewieństwa i powinowactwa. Przykładowo pastorami byli Andrzej Źlik i jego syn Arnold; Gustaw Henryk Kłapsia i jego syn Alfred; Karol Kotschy, jego syn Herman Juliusz i zięć Paweł Terlitza, zięć

139 H. Czembor: Stan Koœcioła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim. W: Kształto-wanie się tożsamoœci religijnej i kulturowej na Śląsku Cieszyńskim w latach działalnoœci Ksią-żęco-Biskupiego Wikariatu Generalnego Księstwa Cieszyńskiego (1770–1925). Red. J. Bud-niak, K. Mozor. Cieszyn 2004, s. 91.

Decyzja o budowie koœcióła ewangelickiego w Boguminie-Dworcu zapadła w 1889 roku, zbudowany został według projektu Juliusza Leichsinga z Brna, a poœwięcony 15

paź-dziernika 1901 roku. Na zdjęciu po prawej widać budynek synagogi żydowskiej D MT

Koœciół ewangelicki w Or-łowej zbudowano w latach 1861–1862 na polu darowa-nym przez barona Mikołaja-Mattencloita D MT

Terlicy – Bernard Folwartschny (Folwarczny) i syn tego ostatniego, Hugo;

Andrzej Krzywoń, jego syn Bruno oraz siostrzeniec (i zięć zarazem) Paweł Wałach; Franciszek Michejda, jego brat Karol i syn tego ostatniego – Oskar.

Znaczna grupa duchownych ewangelicko-augsburskich ze Śląska Cieszyń-skiego pracowała w zborach galicyjskich i bukowińskich140.

Księgi metrykalne w parafiach ewangelicko-augsburskich prowadzono za-zwyczaj w języku niemieckim141.

Życie religijne ewangelików

Ewangelicy wyznania augsburskiego byli grupą bardzo religijną, o czym może œwiadczyć chociażby liczba komunikantów142. W pewnym sensie było to dziedzictwo kontrreformacji, kiedy przy protestantyzmie pozostali przy-słowiowi „twardzi lutrzy”. Jako mniejszoœć cechowało ich socjologiczne zja-wisko silniejszej więzi143. Chętnie udzielali się w stowarzyszeniach wyznanio-wych. Najbardziej znane było niemieckie Stowarzyszenie Gustawa Adolfa, którego pierwszy oddział na Śląsku Cieszyńskim powstał w 1861 roku144.

Protestanci chętnie zaopatrywali się w literaturę religijną. W polskich zborach używano XVII-wiecznego kancjonału Cithara sanctorum Jerzego Trzanowskiego, który wraz z Biblią i kazaniami Samuela Dambrowskiego (popularna Dambrówka) stanowił żelazną „trójcę” lektur pobożnych ewan-gelików145. Już w latach pięćdziesiątych XIX wieku mówiono o potrzebie wprowadzenia w polskich zborach nowego œpiewnika. Prace odpowiedniego zespołu zostały przerwane po œmierci pastora Wilhelma Raschke z Bystrzycy w 1855 roku. Ostatecznie nowy kancjonał napisał Jerzy Heczko. Wydany po raz pierwszy w 1865 roku, został wprowadzony w szeregu parafii, chociaż niektóre (Wisła, Stare Hamry, a także Nawsie do 1896 roku) pozostały przy Cithara sanctorum146.

Mówiąc o literaturze religijnej, należy wspomnieć o polskich postyl-lach wydanych przez niemieckiego pastora Theodora Haasego: Grzegorza

140 Wyliczenie w: O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 484.

141 Bywały wyjątki. Przykładowo, w zborze cieszyńskim za czasów pastora Leopolda Otto pro-wadzono metryki w języku polskim. W 1869 roku przedstawicielstwo zboru w Ligotce Ka-meralnej uchwaliło prowadzenie metryk w języku polskim, ale już w 1873 roku wrócono do języka niemieckiego; GC. 1869, nr 8; ZAO, SMSK – co to?, sign. ET III 9.

142 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 454.

143 J. Chlebowczyk: Wybory i œwiadomoœć społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX wieku: przyczynek do badań nad kształtowaniem się œwiadomoœci i aktywnoœci społecz-nej w okresie kapitalizmu. Katowice – Kraków 1966, s. 45.

144 O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 253, 454–455; H. Patzelt: Der Gustav-Adolf-Verein im Teschener Schlesien. W: Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mittel-alter bis zur Gegenwart. Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od œredniowiecza do współczesnoœci. Red. P. Chmiel, J. Drabina. Ratingen 2000, s. 141–153.

145 M. Pawelec: Recepcja kazań Samuela Dambrowskiego na Śląsku (XVII–XX w.). „Studia Ślą-skie”. 2002, t. 66, s. 29–37.

146 GC. 1862, nr 34 z 23 sierpnia, s. 272; O. Wagner: Koœciół macierzysty…, s. 256.

z Żarnowca (1864)147 oraz cieszącej się już mniejszą popularnoœcią Miko-łaja Reja (1882)148. Działalnoœć wydawniczą prowadziło założone przez pol-skich narodowców w 1881 roku Towarzystwo Ewangelickie Oœwiaty Ludo-wej i konkurencyjna, powstała rok później z inicjatywy Haasego, Czytelnia

z Żarnowca (1864)147 oraz cieszącej się już mniejszą popularnoœcią Miko-łaja Reja (1882)148. Działalnoœć wydawniczą prowadziło założone przez pol-skich narodowców w 1881 roku Towarzystwo Ewangelickie Oœwiaty Ludo-wej i konkurencyjna, powstała rok później z inicjatywy Haasego, Czytelnia

W dokumencie Stosunki wyznaniowe (Stron 22-32)

Powiązane dokumenty