Finansowanie muzeów na tle lokalnego układu instytucji kultury w opinii pracowników

Główne wątki wypowiedzi badanych osób na temat finansowania instytucji kultury, (w tym muzeów), doty-czyły takich zagadnień, jak: bieżące koszty utrzymania instytucji (w tym wynagrodzenia pracowników), wydatki na rozwój i inwestycje, dofinansowanie wydarzeń artystycznych i kulturalnych oraz uwarunkowań tych procesów.

11.2.1. Bieżące koszty utrzymania instytucji kultury

Odsetek środków przeznaczanych na bieżącą działalność instytucji kultury przewidywanych w budżecie jed-nostki samorządu terytorialnego był oceniany przez większość badanych jako niski. W większości przyznawali oni, że wydatki na kulturę są konieczne i nigdy nie będą wystarczające. Pojawiły się także opinie, że wydatki są na średnim poziomie, proporcjonalnie do zamożności społeczności:

...zawsze są uwagi do naszej strony..., że zawsze za mało pieniędzy w stosunku do potrzeb... ponad 4 pro-cent, no to myślę, może nie jest za dużo, ale nie jest i mało (OK_17)

Radny wojewódzki, oceniając poziom finansowania kultury przez samorząd wojewódzki zwrócił uwagę na niekorzystną tendencję malejącą:

...koło 15% procent spadliśmy w dół, to jest dużo... stwierdziliśmy, że już niżej nie można, trzeba się drapać w górę... mamy przygotowany kolejny wniosek ... do zarządu o kolejną podwyżkę w budżecie w tym roku.

Jak się skończy nie wiem, zobaczymy (OK_24)

183 Wśród wypowiedzi na temat finansowania pojawiła się krytyka ustawowych rozwiązań, których skutki dotyka-ją szczególnie mniejsze i biedniejsze samorządy – jedna z rozmówczyń przedstawiła to w sposób następudotyka-jący:

...problem się tak objawił w sposób taki dotkliwy, wtedy kiedy weszły zmiany w ustawie o finansach publicz-nych, które wymuszają na samorządach, żeby te tak zwane wydatki bieżące... były zbilansowane z docho-dami, z dochodami miasta. I w przypadku takich miast jak nasze, jest problem z dochodocho-dami, po prostu jest mało wpływu do budżetu miasta, ludzie wyjeżdżają, bo tu nie ma pracy, inwestorzy się tutaj nie pchają... . Zakłady pracy pomniejszają swoją działalność. Sponsorzy jako tacy, żeby nagle się ktoś objawił, że chce coś sfinansować, takich tutaj w zasadzie nie ma. No i podatki, na przykład zakłady pracy, które powinny płacić podatki, często z tymi podatkami zalegają. I w związku z tym te wpływy do budżetu miasta są małe, one są za małe w stosunku do potrzeb. (OK_05)

Cytowana urzędniczka zwróciła także uwagę na nadmierną formalizację wyrażającą brak zaufania do sa-morządów:

...wszystko to tak zostało bardzo mocno obwarowane, u nas jest taka ogromna presja jeżeli chodzi o wydawa-nie pieniędzy publicznych, ...to jest coś takiego jakbyśmy my byli potencjalnymi oszustami i trzeba wszystko zrobić, tak obwarować przepisami, żeby nam uniemożliwić, żebyśmy coś tutaj złego nie zrobili. No na litość Boską, to, to nie o to nam wszystkim chodzi, nie, nie można tak tego z góry zakładać...(OK_05)

Kilka osób wskazało jako istotny problem zbyt niskie wynagrodzeń pracowników instytucji kultury. Mówili o tym w sposób następujący

...potrzebne by było więcej pieniędzy na to, na to żeby podwyżki dać na przykład pracownikom. Bo napraw-dę ci ludzie w tych instytucjach kultury nie zarabiają dobrze, za ten wkład pracy, który dają z siebie (OK_02) dostrzegamy ogromne potrzeby, zwłaszcza jeśli chodzi o wynagrodzenia pracowników, które są bardzo, bar-dzo niskie. Na poziomie najniższej krajowej, średniej to już rzadko.” (OK_24)

...czasami bywają takie sytuacje, że... wypadałoby pracownikom, chociażby technicznym, administracyjnym podnieść pensje, a tak naprawdę nie ma z czego, tak? Więc na pewno tutaj jestem osobiście za tym, aby nie tylko w ramach projektów ministerialnych, ale również w ramach powiedziałbym takiego celowego finansowania określonych elementów kultury, no były jednak większe środki przeznaczane z budżetu centralnego. (OK_06) Niedobory w budżecie przeznaczonym na bieżące funkcjonowanie podległych samorządowi instytucji kul-tury niekorzystnie wpływają na możliwości dotowania działalności instytucji zewnętrznych. Według jednej z pra-cownic samorządowych,

...jeżeli można na czymś oszczędzić to tylko na tej pozostałej działalności i to się niestety dzieje, dlatego my tych pieniędzy mamy do dyspozycji coraz mniej i ... jeżelibyśmy mieli więcej to byśmy wspierali stowa-rzyszenia, ...taka jest nasza rola, my to robimy, ale już w coraz mniejszym zakresie, no nie mamy po prostu pieniędzy na to. (OK_05)

11.2.2. Wydatki na rozwój i inwestycje

Drugi aspekt finansowania instytucji kultury, obecny w wypowiedziach badanych, dotyczy trudności zwią-zanych z rozwojem i realizacją inwestycji w dziedzinie kultury. Samorządy generalnie nie dysponują środkami finansowymi , które umożliwiłyby instytucjom kultury planowanie i realizację własnego rozwoju w dłuższej per-spektywie. Jeden z rozmówców, który najmocniej zaakcentował ten problem, mówił, że mechanizm finansowa-nia kultury przez samorząd

...pozwala przy dużych nerwach na w miarę bezpieczne przetrwanie... ale niestety... nie pozwala na prowa-dzenie jakiejś długofalowej polityki... rozwoju. (OK_20)

Możliwość zdobycia środków na inwestycje i projekty rozwojowe, których nie udałoby się zrealizować z wła-snych zasobów samorządów, to najczęściej wskazywany efekt, jaki dla instytucji kultury przyniosło wstąpienie Polski do Unii Europejskiej i procesy wykorzystywania funduszy unijnych. Jeden z respondentów ujął to w spo-sób następujący:

184

...są prace, za które trzeba zapłacić. Remonty bieżące, inwestycje, bo takie też są, kolejne wydatki. Dobrze, że teraz są te środki unijne, to dyrektorzy mogą aplikować o te pieniążki i aplikują. Z reguły skutecznie apli-kują. To świadczy o tym, że są merytorycznie przygotowani do tego. Gdyby nie te środki unijne, sytuacja na-szych placówek byłaby dużo gorsza. (OK_24)

Realizowanie projektów z wykorzystaniem funduszy europejskich wymaga od zainteresowanej instytucji wkładu własnego. Wnioski o dofinansowanie projektów kierowane są do organów samorządu. Badani zwraca-li uwagę na to, że może to wpływać na relacje pomiędzy lokalnymi instytucjami kultury, wprowadzając do nich element rywalizacji. (OK_30)

11.2.3. Dofinansowanie wydarzeń artystycznych i kulturalnych

Kolejne zagadnienie wiążące się z finansowaniem kultury, to dotowanie wydarzeń artystycznych i rozryw-kowych organizowanych przez lokalne instytucje kultury. Samorząd może dofinansowywać przedsięwzięcia in-stytucji kultury, w tym także tych, które nie są jego jednostkami organizacyjnymi. Na podstawie wypowiedzi roz-mówców, którzy poruszali ten temat można wyróżnić związane z nim problemy.

Pierwszy z nich to problem dofinansowywania przez samorząd wydarzeń artystycznych i kulturalnych orga-nizowanych w społecznościach. Rozmówcy zwracali uwagę przede wszystkim na dylematy wyboru celu i wyso-kości dotacji. Dylematy związane z celem wyrażają się w pytaniach: czy dotować wydarzenia z zakresu kultu-ry wyższej czy kultukultu-ry popularnej, przedsięwzięcia elitarne czy masowe. Przekonaniu o zasadniczej słuszności wspomagania wydarzeń kultury wyższej najczęściej towarzyszyła konstatacja, że bywa nimi zainteresowana nieliczna grupa odbiorców. (Rozmówcy często dzielili się doświadczeniami, z których wynikało, że największym zainteresowaniem większości mieszkańców cieszą się wydarzenia związane z szeroko rozumianą kulturą ma-sową i rozrywkową – koncerty muzyki popularnej z udziałem gwiazdy obecnej w masowych mediach.)

Wydaje się, że większość badanych dostrzega w wydarzeniach kulturalnych ich potencjał promocyjny. Z jed-nej strony mogą one przyczynić się do wzmocnienia rozpoznawalności społeczności na zewnątrz i wzrostu jej atrakcyjności turystycznej. Mają też duże znaczenie dla autopromocji władz samorządowych. Charakter wydarzeń kulturalnych i wysokość kwot na ich dofinansowanie są różne w różnych społecznościach - zależą od wielkości ośrodka, skali i rangi wydarzenia. Wydaje się, że promocyjny aspekt wydarzeń kulturalnych jest szczególnie wi-doczny w przypadkach większych ośrodków – przedstawiciel władz największego miasta w regionie przedstawił ten problem w sposób następujący:

...kultura jest takim obszarem funkcjonowania, że jakby było tych środków dwa razy więcej, trzy razy wię-cej, pięć razy więcej to na pewno by te środki poszły. Tylko dalej zadaję to pytanie, czy te środki byłyby pra-widłowo wykorzystane. Jeżeli my na przykład robimy Wschód Kultury, impreza, która trwa trzy dni, łącznie razem z ministerstwem kultury, my dajemy z budżetu naszego miasta milion złotych, a dwa miliony złotych daje Ministerstwo Kultury. I na koncercie głównym, który jest zawsze w ostatni piątek roku szkolnego, jest kilkadziesiąt tysięcy ludzi, ale w całym tym projekcie bierze udział około dwustu artystów z całego świata.

A wszystkie te wydarzenia na żywo ogląda około sto tysięcy osób. To znowu, czy ten milion został dobrze wydany, czy źle? Bardzo dobrze uważam, bo takie zapotrzebowanie ludzi jest. Jeżeli koncert się kończy na stadionie miejskim o godzinie 23.00 i my przychodzimy tu na rynek, jest następne jakieś tam wydarzenie i jest pełno ludzi. To znaczy, że jest to potrzebne. (OK_11)

11.2.4. Prawne podstawy finansowania lokalnej kultury

Pytania o finansowanie kultury w kilku przypadkach skłoniły rozmówców do wypowiedzi na temat prawnych podstaw finansowania lokalnej kultury przez samorząd. Wśród nich można wyróżnić dwa główne problemy. Pierw-szy z nich dotyczy procesu decydowania o dotacjach dla samorządowych instytucji kultury i stowarzyszeń, istot-nych również w związku z wymogiem wkładu własnego w projekty unijne. Osoby poruszające ten temat zwróciły uwagę na fakt, że rozstrzygnięcia ustawowe oddają decyzje finansowe w ręce organów samorządowej władzy

185 wykonawczej, a w tej sytuacji decyzje te w dużej mierze zależą tylko od operatywności i aktywności dyrektorów instytucji kultury. Takie rozwiązanie radom i radnym pozostawia tylko niewielką funkcję doradczą. Jedna z rad-nych przedstawia to tak:

Te wnioski są grupowane, zbiera się komisja powołana przez prezydenta jeszcze dawniej, dawniej...

ja byłam w tej komisji, później przepisy się zmieniły, że radnych nie ma już od jakiegoś czasu. No, a dziwi mnie to dlaczego, bo przecież my głosujemy budżet, decydujemy o budżecie, no to też byśmy chcieli parę słów na posiedzeniu tej komisji... powiedzieć, a miałabym może dużo, znaczy... na pewno dużo do powie-dzenia. (OK_02)

Nierównowaga w organach władz miejskich dotycząca decydowania w sprawach kultury lokalnej może wią-zać się z nadmiernym znaczeniem decyzji lidera władzy wykonawczej, co pośrednio sygnalizuje jedna z osób, mówiąc o prezydencie miasta

Lubił kulturę. To był człowiek, który dużo czytał, no, każdy miał tam swoje wady, ale, ale jeśli chodzi o muzeum, to on doceniał tą instytucję. Tak, że muzeum... rozwinęło się w ten sposób między innymi dlate-go, że nikt nie przeszkadzał (OK_18)

Kolejny problem zasygnalizowany w jednej z rozmów dotyczy polityki władz centralnych w zakresie doto-wania instytucji i przedsięwzięć kulturalnych z budżetu państwa. Upośledzenie regionalnych instytucji pod tym względem tak charakteryzowali pracownicy samorządowi:

Słyszy się na przykład teraz, że z ministerstwa kultury idą, środki na, może nie aż tak potrzebne, cele ...na przykład na Świątynię Opatrzności. ...Trzeba wspierać, można wspierać, ale wszystko z rozsądkiem, mądrze, nie kosztem właśnie tych projektów i grantów, po które mogą sięgać instytucje kultury z całej Pol-ski. Ja już nie mówię, [że chodzi tylko o nasze – AND], ... wiadomo, że bronić i dbać o nasze, ale przecież to jest możliwość dla wszystkich instytucji kultury w całej Polsce. (OK_02)

Każdy mówi, że to po prostu Warszawka dzieli pieniądze dla siebie. (OK_03)

Obserwuje się, że im dalej na zachód, tym te placówki kultury są bogatsze, jednostki kultury są bogat-sze w stosunku do tych, co im dalej na wschód. (OK_20)

Polityka władz centralnych wpływa negatywnie, zdaniem rozmówców na sytuację jednego z najbardziej znanych i atrakcyjnych dla turystów podkarpackich muzeów. Finansowanie tej placówki należy do samorzą-du powiatowego, zaś z racji rangi i potrzeb współuczestniczy w nim samorząd wojewódzki. Zdaniem roz-mówców reprezentujących powiat i sejmik, koszty utrzymania i rozwoju muzeum są trudne do udźwignięcia przez powiat:

Żaden powiat nie jest dobrą jednostką do prowadzenia muzeów, ponieważ... z tej racji nie ma na przy-kład w jakikolwiek sposób zrekompensowanego źródła dochodu, że ma dodatkowe zadanie. Jest kilkadzie-siąt powiatów, które ma takie właśnie obowiązki... i w porównaniu do pozostałych, które tych obowiązków nie mają ich sytuacja jest trudniejsza, bo w tych innych powiatach przy takim samym sposobie finasowania powiatu, czyli subwencje, prawda, dochody własne i tak dalej, to oni... oni nie muszą z tych środków wy-gospodarowywać jeszcze tego na utrzymanie muzeum. U nas muzeum w sumie to jest.... w porównaniu z tym, co mam rozeznanie, w placówkach podobnych typów to jest no.... stosunkowo niski budżet. (OK_20) Wartość i ponadlokalne znaczenie muzeum uzasadniają, zdaniem rozmów przekazanie odpowiedzialności za jego funkcjonowanie w ręce organów wyższego szczebla:

W 2011 otworzyliśmy skrzydło, podpisaliśmy też umowy wówczas z Urzędem Marszałkowskim, na promocję, bo muzeum jest dofinansowywane od jakiegoś czasu, od ośmiu lat przez Urząd Marszałkowski.

Wcześniej w ogóle miał być wojewódzki, no ale jakieś tam zawirowania polityczne zrobiły, że muzea, które mają mniejszą frekwencję, mniejsze zbiory muzealne, mniej są atrakcyjne w porównaniu do [naszej placów-ki] nagle wyprzedziły nas... i stały się muzeami... (OK_21)

Względy polityczne jako jedyną przyczynę braku decyzji o zmianie statusu muzeum wskazuje także inny rozmówca:

186

Zabiegaliśmy o przejęcie, ponieważ pojawiła się szansa, że muzeum zostanie muzeum narodowym, jest w tej chwili współfinansowane przez Ministerstwo i przez Urząd Marszałkowski, więc zabiegaliśmy, zgodnie z obietnicami wcześniejszymi o to, by muzeum stało się jednostką marszałkowską. A ze względu na to, że zaczęto... znaczy no w tej chwili... wybudowano, funkcjonuje Muzeum w Markowej, Ulmów, i zaczęto tworzyć muzeum Kresów, no to... deklaracja dotyczy tylko ewentualne dofinansowania działalności muzeum. (OK_20) Sposób finansowania lokalnej kultury w istotnym stopniu determinuje relacje pomiędzy samorządem a insty-tucjami kultury. Na podstawie wyników badań można jednak zanalizować opinie badanych pracowników samo-rządowych dotyczące także innych, (choć zawsze silnie związanych z finansami) aspektów tych relacji.