Formy ochrony przyrody

Na terenie miasta Katowice nie występują obszary Natura 2000. Jednak można wyróżnić wiele obszarów o ponadprzeciętnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, które powinny być zachowane ze względu na ich znaczenie dla ochrony cennych gatunków roślin i zwierząt, bioróżnorodności, zapewnienia ciągłości ekologicznej oraz ochronę naturalnego krajobrazu.

Są to:

− rezerwaty przyrody: Las Murckowski, Ochojec,

− zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Szopienice-Borki, Źródła Kłodnicy, Las Murckowski – Buczyna

− użytek ekologiczny: Płone Bagno,

− pomniki przyrody.

Do obszarów o wysokich walorach krajobrazowych należą także: Park im. Tadeusza Kościuszki, Katowicki Park Leśny, kompleks stawów Szopienice-Borki, Stawy na Osiedlu Tysiąclecia, Lasy Murckowskie, Lasy Panewnickie, doliny Kłodnicy, Ślepiotki i Mlecznej, Zarzecze, Park Zadole.

3.8.1 Rezerwaty przyrody Las Murckowski

Zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części Wyżyny Katowickiej, w dzielnicy Katowice Murcki. Został utworzony na powierzchni 7,04 ha w 1953 roku w celu zachowania fragmentu lasu mieszanego o cechach naturalnych, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji przemysłowej. Rezerwat powiększono w 1989 roku i obecnie zajmuje on powierzchnię 102,56 ha.

Głównym bogactwem Lasu Murckowskiego jest drzewostan, w skład którego wchodzi wiele wiekowych, pomnikowych drzew, zwłaszcza buków. Znaczna część lasów bukowych na terenie rezerwatu przekroczyła wiek 150 lat. W rezerwacie rośnie 10 roślin naczyniowych objętych ochroną.

Ochronie całkowitej podlegają: przylaszczka pospolita oraz storczyk - kruszczyk szerokolistny;

ochronie częściowej - bluszcz pospolity, barwinek pospolity, kalina koralowa, kopytnik pospolity, konwalia majowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna oraz porzeczka czarna.

Awifaunę tworzą przede wszystkim gatunki leśne, m.in.: dzięcioł duży, dzięcioł czarny, dzięcioł zielony, świergotek drzewny, kos, drozd śpiewak, świstunka, muchołówka szara i żałobna, kowalik oraz grubodziób. Z rzadszych gatunków spotkać można w rezerwacie dzięcioła zielonosiwego i pleszkę.

Wśród drobnych ssaków uwagę zwraca liczne występowanie owadożernych - ryjówki aksamitnej i zębiełka karliczka. Rodzinę łasicowatych reprezentuje łaska. Obecność w rezerwacie dużych ssaków (sarna, dzik) wiąże się z położeniem w obrębie większego kompleksu leśnego i z możliwością przemieszczania się zwierząt. Występuje tutaj 35 gatunków kręgowców objętych ochroną ścisłą. Z wielu taksonów bezkręgowców wyróżniają się chronione chrząszcze z rodziny biegaczowatych, m.in.: biegacz skórzasty i biegacz fioletowy.

Ochojec

Jest to rezerwat florystyczny o powierzchni 26,77 ha, utworzony w 1982r. w celu ochrony zbiorowiska roślin górskich o reliktowym charakterze na Górnym Śląsku, a w szczególności stanowiska liczydła górskiego. Położony jest w dzielnicy Ochojec, na Wyżynie Katowickiej, w zachodniej części Płaskowyżu Katowickiego, w obrębie Rowu Kłodnicy i doliny rzeczki Ślepiotki.

W rezerwacie dominują zbiorowiska leśne. Największą powierzchnię zajmują: kontynentalny bór mieszany z dębem szypułkowym i sosną pospolitą, łęg olchowo-jesionowy z olchą czarną oraz bagienny bór trzcinnikowy z sosną pospolitą i świerkiem pospolitym. Występują tu rzadkie na niżu gatunki, m.in. liczydło górskie - roślina wieloletnia, należąca do rodziny liliowatych, najliczniej rosnąca w 100-letnim drzewostanie olchowym, a także: lepiężnik biały, starzec Fuchsa i kędzierzawy, ciemiężyca zielona, jeżyna gruczołowata. Za cenne należy uznać także takie gatunki roślin, jak:

kruszyna pospolita, konwalia majowa, kalina koralowej, kokoryczka okółkowa oraz rośliny torfowisk i miejsc podbagnionych: siedmiopalecznik błotny, bobrek trójlistkowy i tojeść bukietowa.

Biorąc pod uwagę faunę tego rezerwatu to znajdziemy tam następujące gatunki rzadkich i chronionych zwierząt: mięczaki – ślimak winniczek, owady – biegacze: fioletowy, ogrodowy oraz kilka gatunków trzmieli, płazy – traszka zwyczajna, ropucha szara, ropucha zielona, rzekotka drzewna, gady – jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, ptaki – m.in. sójki, dzięcioły, rudziki, drozdy, kosy, ssaki – ryjówka aksamitna, kret, jeż wschodni, łasica łaska i inne.

3.8.2 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Szopienice-Borki

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy utworzony w 2000 roku, położony w północno-wschodniej części Katowic. Obejmuje ok. 157 ha z ok. 200 ha stawów i ich otoczenia, usytuowanych w dolnych odcinkach dolin rzecznych Brynicy i Rawy. W skład zespołu wchodzą stawy Morawa, Borki i Hubertus.

Stawy całego kompleksu powstały w miejscu dawnych wyrobisk piasku, który wydobywano na potrzeby górnictwa oraz jako wynik deformacji powierzchni w wyniku podziemnej eksploatacji górniczej. Woda w stawach posiada pierwszą klasę czystości.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Szopienice-Borki jest ostoją dla wielu gatunków roślin i zwierząt. Na brzegach rośnie m.in. rzadki kruszczyk błotny i centuria pospolita. Z roślin wodnych odnotowano: rdestnicę pływającą, rdestnicę kędzierzawą, rdestnicę trawiastą, wywłócznik kłosowy, rzęsę drobną.

W wodach występują m.in.: zatoczek rogowy, zatoczek pospolity, błotniarka stawowa, płoszczyca szara. W pobliżu zbiorników liczne są gatunki ważek. W zaroślach wierzbowo-topolowych spotyka się gąsienice nastrosza półpawika, liczne gatunki motyli, szerszenie, chrabąszcze majowe, a także jednego z największych chrząszczy Europy – rohatyńca nosorożca. W stawach żyje kilkanaście gatunków ryb, m.in.: płoć, wzdręga, okoń, szczupak pospolity, leszcz, karaś zwyczajny, karaś srebrzysty i słonecznica. Gatunki lęgowe ptaków wodno-błotnych to: perkoz dwuczuby, łabędź niemy, kaczka krzyżówka, głowienka, czernica, wodnik, kokoszka wodna, łyska, trzciniak, trzcinniczek, potrzos i mewa śmieszka. Gatunki zimujące ptaków wodno-błotnych to: łabędź niemy, kaczka krzyżówka, łyska, mewa śmieszka i mewa pospolita. Na terenach okalających zbiorniki, bądź przy ich brzegach bytują: jeż europejski, łasica, ryjówka aksamitna i inne drobne gryzonie.

Źródła Kłodnicy

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy o łącznej powierzchni 98,26 ha, znajdujący się w południowej części miasta Katowice, na terenie Lasów Murckowskich, u źródeł rzeki Kłodnicy.

Został utworzony w 2002 roku w celu zapewnienia ochrony obszaru źródliskowego rzeki Kłodnicy wraz z występującą tam fauną i florą

Czysta woda rzeki w jej górnym biegu stwarza możliwości egzystencji wielu rzadkim gatunkom roślin i zwierząt. Teren źródliskowy porasta las łęgowy z dobrze zachowanym drzewostanem, ze 120-130 letnią olchą czarną. U źródeł Kłodnicy spotyka się też czosnek niedźwiedzi, ciemiężycę zieloną, wawrzynka wilczełyko, kopytnika pospolitego, kruszynę pospolitą, kalinę koralową. Inne ciekawe rośliny tego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego to: zimowit jesienny, gajowiec żółty, czworolist pospolity, kokoryczka wielokwiatowa, szczyr trwały, prosownica rozpierzchła, skrzyp leśny, nerecznica krótkoostna, nerecznica samcza, wietlica samicza, orlica i trzmielina zwyczajna.

Źródła Kłodnicy są również miejscem rozrodu: ropuchy szarej, żaby trawnej, traszki zwyczajnej i rzekotki drzewnej. Występują tu też liczne ptaki, ryjówki i jeże.

Las Murckowski – Buczyna

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy o powierzchni ponad 13 ha utworzony w 2021 roku. Celem ustanowienia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, jest ochrona cennych fragmentów krajobrazu ze

względu na jego walory przyrodnicze, estetyczne, jak również zachowanie obiektów o walorach kulturowych – znajduje się tu kamienna kapliczka.

Obszar ten wyróżnia się cennymi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi:

porośnięty jest starymi drzewami m.in. bukami i odnawiającym się lasem.

Przeprowadzona w terenie inwentaryzacja przyrodnicza wykazała, że występują tu również rzadkie okazy owadów, a w środowisku wodnym godujące płazy.

3.8.3 Użytek ekologiczny Płone Bagno

Użytek ekologiczny utworzony w 2002 roku, o powierzchni 4,22 ha, znajdujący się w południowo-wschodniej części Katowic, w dzielnicy Murcki, na terenie kompleksu Lasów Murckowskich.

Chroni część boru bagiennego wraz z fragmentem torfowiska wysokiego, które jest unikalnym w skali regionu zbiorowiskiem o charakterze naturalnym. Występują tu chronione i rzadkie rośliny:

bagno zwyczajne, borówka bagienna, żurawina błotna. W rejonie użytku bytuje również wiele gatunków zwierząt, np. gniazdująca na jego terenie słonka.

3.8.4 Pomniki przyrody

W poniżej tabeli przedstawiono zestawienie pomników przyrody znajdujących się na terenie Katowic.

Tabela 1 Pomniki przyrody

Lp. Pomnik przyrody Data utworzenia Lokalizacja

1 Buk pospolity 1995-04-25

ul. Wojciecha 43 (dawniej ul. Samoobrony) naprzeciw budynku ok. 15m od jezdni 2 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Barbórki obok ogrodów działkowych 3 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Barbórki obok kościoła

4 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Barbórki obok ul. Wojciecha 5 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Barbórki

6 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Wojciecha

7 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Górniczego Stanu 18 8 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Górniczego Stanu 12 9 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Górniczego Stanu 10, 12 10 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Samoobrony

11 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Górniczego Stanu 12, 6 12 Buk pospolity 1995-04-25 ul. Górniczego Stanu 12.

13 Buk pospolity 1995-04-25 Park przy gospodzie 14 Buk pospolity 1995-04-25

Park przy gospodzie, ok 10 m od wjazdu do budynku Izby Śląskiej.

15 Buk pospolity 1995-04-25

Rośnie we wschodniej części parku przy gospodzie, 10 m od przykrytego kanału CO.

Lp. Pomnik przyrody Data utworzenia Lokalizacja

Teren przedszkola nr 64. Na zachód od budynku, 19 m od ogrodzenia

20 Buk pospolity 1995-04-25

Teren przedszkola nr 64, od strony frontowej budynku 11 m od ogrodzenia.

21 brak danych 1995-04-25

Teren przedszkola nr 64, od strony frontowej budynku

22 Dąb szypułkowy 1995-04-25

ul. Wojciecha 31, pomiędzy budynkami nr 31 i 27 przy drodze osiedlowej.

23 Dąb szypułkowy 1995-04-25 ul. Pszczyńska obok hali sportowej 24 Klon pospolity 1973-12-06 ul. Sołtysia 129

25 Jesion wyniosły 1973-12-06 ul. Sołtysia 129 26 Dąb szypułkowy 1953-12-12

ul. Panewnicka teren Klasztoru OO.

Fracniszk.

27 Grusza pospolita 1997-02-27 ul. Grottgera 10c 28 Buk pospolity 1966-01-16 Plac pod Lipami 29 Dąb bezszypułkowy 2017-06-23

położony w Parku w Murckach na działce nr 175/50

Murcki - za zakładem opiekuńczym szpitala na działce nr 223/17

35 Buk pospolity 2017-06-23

Murcki - przy wejściu do rezerwatu "Las Murckowski" na działce nr 1055/2

36 Dąb szypułkowy 2017-06-23

Murcki - przy wejściu do Hamerli, na działce ewidencyjnej nr 334/2

37 Dąb szypułkowy 2017-06-23 Murcki, ul. Bielska 26, na działce nr 807/19 38 Platan klonolistny 2017-06-23 Śródmieście - Plac Wolności, na działce nr 89 39 Dąb szypułkowy 2017-06-23 Śródmieście - Plac Wolności

40 Dąb czerwony 2017-06-23

Śródmieście - Park Powstańców Śląskich, na działce ewidencyjnej nr 3/45

41 Platan klonolistny 2017-06-23

Śródmieście, ul. Stalmacha 17, na działce nr 82

42 Buk pospolity 2017-06-23

Bogucice - Park Wełnowiecki, działka ewidencyjna nr 3/3

43 Dąb szypułkowy 2017-06-23

Bogucice - Park Bogucki, na działce ewidencyjnej 102/7

Lp. Pomnik przyrody Data utworzenia Lokalizacja

44 Klon jawor 2017-06-23

Bogucice - Park Bogucki, na działce ewidencyjnej nr 102/7

45 Kasztanowiec zwyczajny 2017-06-23 Szopienice - Plac, Ogród Dworcowy 46 Buk pospolity 2017-06-23

Giszowiec - przy ścieżce leśnej do stawu Janina, na działce ewidencyjnej nr 1406/55

47 Buk pospolity 2017-06-23

Giszowiec, ul. Górniczego Stanu 4-12 (pomiędzy budynkami nr 6 i 8), na działce

Giszowiec, ul. Górniczego Stanu 4-12 (przy budynku nr 8)

50 Buk pospolity 2017-06-23

Giszowiec - ul. Wojciecha przy ścieżce leśnej i ekranie akustycznym, na działce ewidencyjnej nr 1048/55

51 Buk pospolity 2017-06-23

Giszowiec - ul. Wojciecha przy ścieżce leśnej i ekranie akustycznym, na działce ewidencyjnej nr 1038/55

52 Buk pospolity 2017-06-23

Giszowiec - Park Giszowiecki, na działce ewidencyjnej nr 3541/55

3.9 Zabytki

W Katowicach jest wiele obiektów objętych ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

W mieście prowadzona jest również gminna ewidencja zabytków, która obejmuje zabytki ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz dodatkowo wyznaczone przez Prezydenta Miasta.

Zabytki miasta obejmują budynki lub zespoły budynków mieszkalnych, ale również dwa unikatowe osiedla Nikiszowiec i Giszowiec. Do zabytków należy również kilka pałaców, wiele budynków sakralnych oraz budynków użyteczności publicznej.

Wśród najbardziej znanych i charakterystycznych zabytków, oprócz wspomnianych osiedli Nikiszowiec i Giszowiec, można wymienić:

− halę widowiskową Spodek,

− budynek Teatru Śląskiego,

− ulicę Mariacką z kościołem p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP,

− Archikatedra Chrystusa Króla,

− gmach Sejmu Śląskiego oraz pomnik Marszałka Piłsudskiego,

− stary dworzec kolejowy,

− kościół drewniany pw. Św. Michała Archanioła,

− Pałac braci Goldsteinów.