Każda rodzina istnieje w określonym społeczeństwie i jest zależna od ram, jakie owe społeczeństwo stwarza dla jej egzystencji i rozwoju.
Najtrwalej i najgłębiej oddziałuje na funkcjonowanie i rozwój każdej jednostki poprzez wypełnianie swoich podstawowych funkcji, które sty- mulują rozwój sfer psychicznych oraz umożliwiają jednostce jej przysto-sowanie do współczesnej rzeczywistości.
Jak wielu jest psychologów, pedagogów i socjologów, tak wiele jest definicji i klasyfikacji funkcji, a jej zakres znaczeniowy nie jest jednolity.
Funkcje spełniane przez rodzinę zmieniały się na przestrzeni czasu, co wynikało z przeobrażeń samej rodziny. Z kolei przeobrażenia te były wypadkową zmian i rozwoju stosunków społecznych w ich makroska-li. Zmienność funkcji rodzinnych polegała na zaniku niektórych z nich i pojawieniu się innych, jak również na wzroście znaczenia jednych funkcji, przy jednoczesnym osłabieniu znaczenia pozostałych.
„Niezależnie od przemian, jakim rodzina uległa w procesie roz-woju społecznego, jej funkcja wychowawcza zawsze uważana była za elementarną. W okresie rozwoju szkoły jako powszechnej instytucji wychowawczej powstało znane przysłowie: dom wychowuje, szkoła na- ucza. W przysłowiu tym wyraża się tendencja obrony roli wychowaw-czej rodziny w okresie, gdy czynniki natury ekonomicznej i kulturowej ostro zaczęły ograniczać jej tradycyjne miejsce w strukturze społecznej.
Obrońcy tezy o rodzinie jako podstawowej jednostce komórce życia społecznego skłonni byli pod wpływem oczywistych wymogów życia społecznego uznać szkołę za instytucję odpowiedzialną za wychowanie umysłowe dzieci i młodzieży, rodzinie jednak pozostawili elementarne zadania wychowawcze”23.
„Arystoteles w „Etyce nikomachejskiej” sformułował trzy funk-cje rodziny jako podstawowej komórki społecznej: prokreacyjną, czyli biologicznego przedłużania gatunku, wychowawczą i produkcyjną. Ta typologia, przez długi czas uznawana dość powszechnie, nie jest w peł-ni adekwatna dla rodziny współczesnej. Niektóre bowiem z tych cech rodziny uległy przeobrażeniom, inne zanikły całkowicie. Rodzina prze-stała być grupą produkującą dobra materialne, zatraciła cechy swoiste-go zakładu wytwórczego. Ekonomiczne jej podstawy nie zamykają się w obrębie własnego warsztatu pracy, źródła dochodu związane są bo-wiem z szerszym układem stosunków – społecznych i produkcyjnych – w których uczestniczą członkowie rodziny”24.
„Funkcje reprodukcyjne i wychowawcze rodziny tradycyjnej jako
instytucji społecznej obwarowane były sankcjami formalnymi. Rygory-23 Suchodolski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 1985, s. 205.
24 Ibidem, s. 206.
stycznie pojmowano biologiczną funkcję rodziny, co wyrażało się mię-dzy innymi w społecznej i prawnej dyskryminacji dzieci ze związków pozamałżeńskich. Dopiero ruch obrony praw dziecka na przełomie XIX i XX wieku dokonał liberalizacji opinii publicznej, a następnie formal-nego równouprawnienia tych dzieci”25.
S. Kowalski wylicza trzy podstawowe „funkcje spełniane przez ro-dzinę:
• prokreacyjną
• wychowawczą,
• gospodarczą”26.
„Źródłem funkcji prokreacyjnej jest dążenie człowieka do zaspo-kajania popędu płciowego. które to dążenie wraz z chęcią posiadania potomstwa, doprowadziło między innymi do powstania małżeństwa i rodziny. Ścisły związek z funkcją prokreacyjną ma funkcja wychowaw- cza rodziny, która jest konsekwencją pierwszej. Trzecia funkcja – gospo-darcza, warunkuje pełnienie przez rodzinę dwóch poprzednich funkcji.
Stwarza ona podstawy ekonomiczne dla prawidłowej egzystencji rodzi-ny i zaspakajania bieżących jej potrzeb, jak np.: dostarczanie pożywie-nia, odpowiedniego ubrania itp.”27.
Stanowisko J. Szczepańskiego w sprawie funkcji, jakie spełnia rodzi-na, jest zbliżone do S. Kowalskiego, z tym że uznaje on za celowe, poza wychowawczą, wyodrębnić jeszcze funkcję kulturalno-towarzyską.
Mówi zatem o czterech funkcjach:
• biologiczno-opiekuńczej,
• gospodarczej,
• wychowawczej,
• kulturalno-towarzyskiej28.
M. Ziemska również wymienia cztery funkcje rodziny, różniące się jednak od proponowanych przez J. Szczepańskiego. Są to funkcje:
25 Ibidem, s. 207.
26 S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1979, s. 87.
27 Ibidem, s. 89.
28 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.
• prokreacyjna – dostarcza nowych członków dla swojej grupy i dla całego społeczeństwa;
• usługowo-opiekuńcza – zapewnia jej członkom codzienne usługi (mieszkanie, wyżywienie, odzież), a starszym lub chorym opiekę;
• socjalizacyjna – oznacza zarówno stosunek rodziny do dzieci, które przez życie w niej wrastają w społeczeństwo, jak i dostoso-wywanie się małżonków do siebie;
• psychoseksualna – zapewnia członkom poczucie stabilizacji, bez- pieczeństwa, możliwość wymiany emocjonalnej, stwarza warun- ki dla rozwoju osobowości, dojrzałości emocjonalnej i równowa-gi psychicznej29.
Interesujące i słuszne jest, że poza prokreacyjną, uwypukla się jesz-cze funkcję psychoseksualną, przez co podkreśla się psychiczną rolę seksualnego współżycia małżonków.
Autorem, który w znacznym stopniu rozszerza liczbę funkcji przy-pisywanych rodzinie, jest W. Adamski. Dokonuje on gradacji znaczenia poszczególnych funkcji, uznając jedne za podstawowe, inne za drugo- rzędne. Jego zdaniem „podstawowe zadania rodziny to: prokreacja, so-cjalizacja i funkcja miłości, natomiast za funkcje drugorzędne uważa:
ekonomiczną, opiekuńczą, rekreacyjną, religijną i integrującą30. Kolejny autor – Z. Tyszka – wymienia następujące funkcje rodziny:
• prokreacyjna lub biologiczna – regulacja stosunków seksualnych związana jest z zaspokojeniem popędu seksualnego i potrzebą miłości; dzięki spełnieniu tej funkcji, rodzina zachowuje ciągłość biologiczną i społeczną;
• materialno-ekonomiczna – rodzina dostarcza niezbędnych dóbr materialnych;
• opiekuńczo-wychowawcza – rodzina jest miejscem wychowania przyszłego pokolenia;
• emocjonalno-ekspresyjna – rodzina zaspokaja potrzeby uczu- ciowe dzieci i rodziców oraz potrzebę wyrażania własnej osobo-wości;
29 M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1986, s. 236.
30 W. Adamski, Socjologia małżeństw i rodzin, Warszawa 1984, s. 47.
• rekreacyjno-towarzyska – polega na organizowaniu przez rodzi-nę swoim członkom wypoczynku i spędzania czasu wolnego;
• religijna – opiera się na przekazywaniu potomstwu wartości, norm i wzorów zachowań religijnych; tą drogą dokonuje się inte-gracja dziecka ze społecznością religijną;
• stratyfikacyjna (klasowa) – gwarantuje określony status społecz-ny członkom rodziny; określa przynależność członków do danej grupy społecznej, nadaje wraz z urodzeniem określoną pozycję społeczną, a tym samym punkt startu życiowego;
• socjalizacyjno-kulturowa – wprowadza członków rodziny w ży-cie społeczne i przekazuje im wartości kulturowe31.
Według tego samego autora funkcja rodziny to „wyspecjalizowa-ne oraz permaWedług tego samego autora funkcja rodziny to „wyspecjalizowa-nentWedług tego samego autora funkcja rodziny to „wyspecjalizowa-ne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązu-jące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych”32.