Rozdział I. Kino pomiędzy gruzami
I.1. Topografia kin pod koniec II wojny światowej: rok 1945
I.1.3. Görlitz i Zgorzelec
W Görlitz do końca II wojny światowej działało pięć kin. Wszystkie znajdowały się w centrum miasta na zachodnim brzegu Nysy Łużyckiej. Dysponowały w sumie 3 270 miejscami na 93 823 mieszkańców343. Najstarszym kinem wGörlitzbył Apollo-Theater założony w 1909 roku przy Hospitalstraße 2, od lat 30. do końca II wojny światowej dzierżawcą kina byłmieszkającypod tym samym adresem Rudolf Fischer. Kino dysponowało 256 miejscami i codziennie pokazywało filmy344. Właścicielem działki był dr Erich Junge.345 W roku 1911346 niedaleko Kościoła Mariackiego przy ulicy An der Marienkirche 8/9 otwarto Union-Theater. Kino to posiadało dużą scenę o wymiarach 8 na 15 metrów, widownia liczyła 1 062 miejsc347. Właścicielem kina
339 Ibidem.
340 Por. Bogusław Drewniak, Teatr i film Trzeciej Rzeszy. W systemie hitlerowskiej propagandy, Gdańsk 2011, ss. 282-283.
341 Tamże, s. 280.
342 Gerhard Gunia, Zwischen Klosterkirche und Werderturm. Ausgewählte Beiträge zur Geschichte der Stadt Guben, Guben 1997, s. 53.
343 Napodstawie danychzReichs-Kino-Adressbuch, tom18, Berlin 1940.
344 Lista kin na terenie Saksonii, które do 8.5.1945 roku znajdowały się w rękach prywatnych, teczka:
Eigentumsprobleme der Görlitzer KinosI, 1945-1951,sygn, 1101, RAG.
345 Ankieta dotycząca kin w mieście, grudzień 1947, teczka: Eigentumsprobleme der Görlitzer Kinos I, 1945-1951, sygn.1101, RAG.
346 Görlitzer Gaststätten um 1900. Ein Streifzug durchihre Geschichte, Görlitz2005, s. 24. podaje rok 1913/14 jako moment otwarciakina. Badania archiwalnewykraczająpozaramy tejpracy.
347 Reichs-Kino-Adressbuch, tom 18, Berlin 1940.
w 1945 roku byłaspółka komandytowa Union-Theater-PanterKG348. Kino to powstało wmiejscu wcześniejszej restauracji i teatru. W 1857 roku mieściła się tu restauracja „Heldscher Garten”, w 1872 roku otwarta jako „Deutscher Kaiser”. Przy piwie z zielonogórskiego (wówczas Grunberg)349 browarumożna było oglądać przedstawienia variétés lub inne pokazytaneczne. Obok restauracji działał teatr „Wilhelm Theater”. W 1899 roku przebudowano cały kompleks. Powstało wówczas największe miejsce rozrywki wmieście ijeden z najpiękniejszych ogrodów koncertowych wregionie.350350
Fot. 2. Byłe kino studyjne Apollo w Görlitz służy jako scena teatralna, 2013.
Przygłównejulicy prowadzącej od dworca kolejowego w kierunku centrum miasta, Berlinerstraße, która w okresie nazistowskim nazywała się Adolf-Hitler-Straße, działały dwa kina. W 1913 roku w pasażu handlowymStraßburg-Passage pod numerem 9 otwarto Passage-Lichtspielezmałąsceną o wymiarach 2 na 6metrów i z 240 miejscami.Kino to prowadził BrunoSimon, który dzierżawił je odniejakiego Reinhardta351. Do Simona należały dwa aparatyprojekcyjnei krzesła w tymkinie.
Bruno Simon był natomiast właścicielem kina powstałego w 1922352 roku przy tejże ulicy pod numerem 32, pod którym to adresem również mieszkał - kina Capitol z 779 miejscami i sceną
348 Lista kin na terenie Saksonii, które do 8.5.1945 roku znajdowały się w rękach prywatnych, teczka:
Eigentumsprobleme derGörlitzer Kinos I, 1945-1951, sygn. 1101, RAG.
349 BergschlossbrauereiGrünberg, por.Görlitzer Gaststätten ...,s.24.
350 Ibidem.
351 Reinhardt byłczłonkiem NSDAP, por.: Lista kin,których właściciele byli członkami NSDAP,stan na 15.1.1947, teczka: Eigentumsprobleme der GörlitzerKinosI, 1945-1951, sygn. 1101, RAG.
352 Görlitzer Gaststätten ..., s. 39 podaje że w 1925 roku powstało tu kino o nazwie Deuling Palast, później przemianowanenaCapitol.
6 na 6 metrów353. Kino to powstało w jednym z najważniejszych miejsc rozrywki w mieście:
mieściła się tu restauracja „Reichshallentheater”zmiejscamidla 800 osób, działało równieżjedyne na Górnych Łużycach stałevariété. Organizowano bale i wieczoryze szlagierami.354
Również w 1922 roku otwarto kino, które działa do dnia dzisiejszego, Palast-Theater przy Jakobstraße 16 z 1 001 miejscami. Było to największe kino w mieście355, które znajdowało się niedaleko dworca i centralnej ulicy Berlinerstraße. Co najmniej od 1852 roku mieściła sięw tym miejscu restauracja i hotel „Rheinischer Hof”, który od 1893 roku był znany jako hotel
„Preußischer Hof”. W hotelu tym odbywały się liczne koncerty, zdarzały się również pokazy ruchomych obrazów356. W 1931 roku przebudowano i rozbudowano kino w ten sposób, aby spełniało wszystkie nowoczesne wymagania, jakie stawia się przed budynkiem kina357. Chodziło przy tymgłównieodostosowanie kina dopotrzeb filmu dźwiękowego.Kino przy Jakobstraßebyło własnością małżeństwa Neue, które od 1924 roku wynajmowało je spółce Universum-Film z Berlina (wówczaskino nazwano Ufa-Palast). Koszty przebudowy ponieśli właściciele budynku zobowiązujący się na „dłuższy czas”358 wynajmować kino berlińskiej Ufie, która zatwierdziła uprzednio plan przebudowy. Kino liczyło już wówczas tysiąc miejsc, posiadało scenę, miejsce na orkiestrę, połączenie telefoniczne pomiędzy kinooperatorem, szefem sceny, dźwiękowcem i orkiestrą oraz biurem i kasą, a także ogrzewanie centralne oraz koncesję na przedstawienia variétés. Wszystko to świadczy o jego wysokim standardzie w okresie międzywojennym.
Działalność kina według umowy dzierżawy z 1931 roku nie ograniczała się do pokazów filmów niemychidźwiękowych,aleobejmowała również, „szczególnie w okresie letnim, skecze, kabarety, variétés lub operetki”359. W umowie podkreślano, że kino musi dysponować tysiącem zatwierdzonych pozwoleniem policyjnym miejsc z dobrą widocznością ekranu isceny.Dzierżawca zobowiązywał się zapewnić na ścianie frontowej kina wystarczającą ilość miejsc na umieszczenie gablot, szyldów reklamowych oraz reklamy świetlnej. Poza tym - głosił dokument - „dzierżawca zobowiązuje się na własny koszt dostarczyć i zamontować święcący neonowy napis „Palast”. Neon
353 Reichs-Kino-Adressbuch , tom 18,Berlin 1940.
354 Görlitzer Gaststätten...,s.39.
355 Kino to w 1940 roku należałodoUfa-Theater-Betriebe-GmbH w Berlinie, Reichs-Kino-Adressbuch, tom 18, Berlin 1940.
356 Görlitzer Gaststätten...,s.42.
357 Umowa dzierżawy została przedłużona do 30.9.1946 roku, odręczna notatka na egzemplarzu umowy. Por.
Pachtvertrag zwischen Max und Martha Neueund der Universum-Film AG Berlin zdnia30.1.1931 roku,teczka:
Eigentumsprobleme der Görlitzer Kinos I, 1945-1951, sygn. 1101, RAG.
358 Umowa dzierżawy pomiędzy Maxem i Martą Neue a Universum-Film AG Berlinz dnia 30.1.1931 roku, teczka:
Eigentumsprobleme der Görlitzer Kinos I, 1945-1951, sygn. 1101,RAG.
359 Ibidem.
z napisem „Ufa” [...] dostarczy najemca.”360 Dzierżawca zobowiązywał się również prowadzić lub dzierżawićbufet w foyerkina a najemcamiałprawozainstalować organy.