GŁÓWNE TRENDY W ZATRUDNIENIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
2. Główne miejsca pracy osób niepełnosprawnych w Polsce w latach 2014–2018
Obowiązujący w Polsce system kwotowy zatrudnienia osób niepełnosprawnych to polityka, która zobowiązuje pracodawców do posiadania siły roboczej z określo-nym odsetkiem osób niepełnosprawnych. System występuje w wielu krajach na ca-łym świecie. Obecny jest też w Europie, m.in. w Austrii, Czechach, Francji, Holan-dii, Niemczech, Grecji, na Węgrzech, we Włoszech, na Słowacji i w Wielkiej Bryta-nii (Shima, Zolyomi, Zaidi, 2008; ILO, 2014). Stosowanie tego systemu nie stanowi jednak gwarancji pełnego zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Pomimo stosowa-nia obowiązku zatrudstosowa-niastosowa-nia osób niepełnosprawnych znaczna część pracodawców woli płacić kary fi nansowe i nie zatrudniać takich osób (Koza, 2017). Zdarza się też, że przepisy nakazujące pracodawcom zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie są respektowane bądź sankcje za niezatrudnianie osób niepełnosprawnych są zbyt mało dotkliwe i nie stymulują pracodawców w sposób wystarczający do podjęcia trudu zatrudniania takich osób (Zelderloo, Reynaert, 2007; Razlin, Roose, 2010). System kwotowy ma za zadanie wzmocnienie pozycji osób niepełnosprawnych na rynku
pracy (Greve, 2009). Doświadczenia płynące z wieloletnich obserwacji funkcjono-wania tego systemu w wielu krajach na całym świecie pokazują, że obowiązkowe systemy kwot mają ograniczony wpływ na zwiększenie wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przykładem mogą być relatywnie niewielkie efekty stoso-wania systemu kwotowego np. w Korei i Japonii (Lee, Lee, 2016).
Do niedawna w Polsce i w wielu innych krajach głównym miejscem pracy osób niepełnosprawnych były zakłady pracy chronionej (zpch), spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz instytucje oferujące specjalne warunki pracy i rehabilitacji, czyli zakłady aktywności zawodowej (zaz). Wszystkie te instytucje objęte były szeregiem ulg i preferencji podatkowych w zakresie podatków dochodowych, obrotowych i lo-kalnych. Sektor tych przedsiębiorstw i instytucji w początkowej fazie rozwijał się bardzo dynamicznie, skupiając na sobie główny ciężar realizacji polityki państwa w zakresie zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu oraz rehabilitacji społecznej (zob. Koza, 2017; Politaj, 2016). Wraz ze zmianami w polityce państwa wobec sek-tora pracodawców działających w warunkach chronionych, zapoczątkowanymi na przełomie XX i XXI wieku, polegającymi na stopniowym ograniczaniu preferencji podatkowych (m.in. cofnięcie korzystnego rozliczania podatku VAT i podatku do-chodowego i zastąpieniem ich dotacjami do zatrudnienia uzależnionymi od stopnia niepełnosprawności i rodzaju schorzeń), nastąpił regres w rozwoju tego sektora pra-codawców. Coraz większego znaczenia nabierali pracodawcy z tzw. niechronionego (otwartego) rynku pracy. Pomimo tego, że nie oferowali oni specjalnych warunków pracy i opieki medycznej (a takie warunki musieli spełniać pracodawcy działający w warunkach chronionych), systematycznie zyskiwali na znaczeniu jako pracodaw-cy osób niepełnosprawnych.
W Polsce podstawowe dane dotyczące zatrudnienia i sytuacji społeczno-eko-nomicznej pochodzą głównie z cyklicznych badań aktywności ekospołeczno-eko-nomicznej ludno-ści (BAEL) prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), danych z re-jestrów urzędów pracy oraz z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepeł-nosprawnych (PFRON). W świetle danych BAEL liczba pracujących osób niepeł-nosprawnych w latach 2010–2018 wahała się w przedziale od 419 do 450 tys. osób (tab. 2).
Zdecydowaną większość pracujących osób niepełnosprawnych stanowiły oso-by zatrudnione jako pracownicy. Średnio jedna na pięć osób niepełnosprawnych pra-cujących na etacie pracowała na własny rachunek (w tym również jako pracodawca).
Tabela 2. Pracujące osoby niepełnosprawne w wieku 18–59/64 lata według BAEL w latach 2010–2018
Wyszcze-gólnienie
Pracujące osoby niepełnosprawne w wieku produkcyjnym (18–59/64)
ogółem
z tego:
pracownicy najemni
pracujący na własny rachunek
i pracodawcy pomagający
członkowie rodzin razem w tym pracodawcy
w tys.
2010 441 319 94 11 29
2011 442 323 94 12 26
2012 450 338 88 13 24
2013 430 329 79 12 17
2014 434 346 69 11 18
2015 419 346 59 10 16
2016 421 360 51 7 10
2017 442 382 50 7 10
2018 426 365 48 9 13
Źródło: GUS (2019).
W analizowanym okresie, tj. w latach 2010–2018, wyraźnie dostrzec można większe zainteresowanie ze strony osób niepełnosprawnych pracą na etacie niż prowadzeniem własnej fi rmy (rys. 2). W 2010 roku z grona pracujących osób nie-pełnosprawnych ponad 72,3% było pracownikami, a 21,3% samozatrudnionymi i pracodawcami. Osiem lat później odpowiednio 85,7 i 11,3%. Zatem odsetek osób wykonujących działalność na własny rachunek zmalał prawie dwukrotnie, zaś pra-cujących jako pracownicy zwiększył się o 13,4 p.p.
Szczególnie interesujące wydają się być dane dotyczące przepływów pracują-cych osób niepełnosprawnych pomiędzy rynkiem chronionym a otwartym (tab. 3).
Z danych zawartych w tej tabeli jednoznacznie wynika, że systematycznie male-je rola pracodawców działających w warunkach chronionych i zanika zatrudnienie osób niepełnosprawnych w tego typu instytucjach.
Rysunek 2. Struktura zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce w latach 2010–2018 według BAEL
72,3 73,1 75,1 76,5 79,7 82,6 85,5 86,4 85,7
21,3 21,3 19,6 18,4 15,9 14,1 12,1 11,3 11,3
6,6 5,9 5,3 4,0 4,1 3,8 2,4 2,3 3,1
0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 3UDFRZQLF\QDMHPQL
3UDFXMąF\QDZáDVQ\UDFKXQHNZW\PSUDFRGDZF\
3RPDJDMąF\F]áRQNRZLHURG]LQ
Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS (2019).
Tabela 3. Struktura zatrudnienia pracowników oraz pracodawcy osób niepełnosprawnych z podziałem na otwarty i chroniony rynek pracy w Polsce, w latach 2010–2018 według danych PFRON
Wyszczególnienie Lata
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Pracownicy niepełnosprawni
w zakładach pracy
chronionej 74,2 70,8 67,0 66,2 57,3 50,6 47,9 47,0 42,4
na otwartym rynku
pracy 25,8 29,2 33,0 33,8 42,7 49,4 52,1 53,1 57,6
Pracodawcy osób niepełnosprawnych prowadzący zakłady pracy chronionej
liczba pracodawców 2 001 1 806 1 437 1 392 1 263 1 163 1 092 1 028 906
udział w % 12,4 10,3 7,7 6,7 5,3 4,4 3,8 3,4 2,9
Pracodawcy osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy
liczba pracodawców 14.090 15676 17 305 19 318 22 746 25 036 27 467 29 337 30 389
udział w % 87,6 89,7 92,3 93,3 94,7 95,6 96,2 96,6 97,1
Źródło: SODiR PFRON (2020).
W 2010 roku 74,2% pracujących osób niepełnosprawnych było zatrudnionych w zpch, zaz i spółdzielniach inwalidów, a osiem lat później jedynie 42,4%. Zatem od
2016 roku główny ciężar zatrudnienia osób niepełnosprawnych przejęli pracodawcy z otwartego rynku pracy. W 2010 roku pracodawcy ci w liczbie 14 090 stanowili 87,6% ogółu pracodawców osób niepełnosprawnych. W kolejnych ośmiu latach ich liczba się podwoiła, a zatrudnienie w nich znalazło ponad 97% pracujących osób niepełnosprawnych.
Podsumowanie
Przejęcie na siebie głównej roli w zakresie realizacji polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych stanowi ważny etap w procesie zmian polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych. Z powyższych analiz wynika, że w Polsce, wzorem in-nych państw, również odchodzi się od zatrudnienia w warunkach chronioin-nych, czyli w zamkniętych enklawach, w których osoby niepełnosprawne rzadko miały kontakt z innymi osobami prócz niepełnosprawnych. Praca w środowisku osób pełnospraw-nych staje się więc normą i może przynieść zdecydowanie lepsze efekty w zakresie inkluzji tych osób w społeczeństwie. Sprzyja temu również ogólna sytuacja na pol-skim rynku pracy. Wyraźny spadek bezrobocia, starzenie się społeczeństwa i niedo-bór siły roboczej stwarzają dużą szansę dla pracowników niepełnosprawnych, któ-rzy stanowią dość znaczne jej zasoby, w dużej mierze niewykoktó-rzystane. Pracodawcy korzystają z nich coraz częściej (rośnie systematycznie liczba pracodawców zatrud-niających takie osoby) i wydaje się, że trend ten szybko się nie skończy.
Literatura
Abidi, J., Sharma, D. (2014). Poverty, Disability, and Employment: Global Perspectives From the National Centre for Promotion of Employment for Disabled People. Ca-reer Development and Transition for Exceptional Individuals, 37 (1), 60–68. DOI:
10.1177/2165143413520180.
Berthoud, R. (2011). Trends in the Employment of Disabled People in Britain. ISER Working Paper Series, No. 2011-03.University of Essex.
Danieli, A., Wheeler, P. (2006). Employment Policy and Disabled People: Old Wine in New Glasses? Disability & Society, 21 (5), 485–498.
European Commission (2017). Europejski semestr – zestawienie informacji tematycznych.
Włączenie społeczne. Pobrano z: https://ec.europa.eu/info/sites/info/fi les/fi le_import/
european-semester_thematic-factsheet_social_inclusion_ pl. pdf (20.02.2020).
Fuchs, M. (2014). Quota Systems for Disabled Persons: Parameters, Aspects, Effectivity.
Policy Brief. European Centre for Social Welfare Policy and Research.
GUS (2019). Aktywność ekonomiczna ludności Polski II kwartał 2019.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Pobrano z: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/
pracujacy-bezrobotni-bierni-zawodowo-wg-bael/aktywnosc-ekonomiczna-ludnosci-polski-iii-kwartal-2019-roku,4,35.html (22.02.2020)
Gottlieb, A., Myhill, W.N., Blanck, P. (2015). Employment of People with Disabilities. Inter-national Encyclopedia of Rehabilitation. New York: Center for InterInter-national Rehabili-tation Research Information and Exchange (CIRRIE).
Grammenos, S. (2017). European Comparative data on Europe 2020 & People with disabili-ties. Final report. Academic Network of European Disability Experts.
Greve, B. (2009). The Labour Market Situation of Disabled People in European Countries and Implementation of Employment Policies: A Summary of Evidence from Country Reports and Research Studies. Academic Network of European Disability Experts, University of Leeds – Centre for Disability Studies.
ILO (2010). Media Guidelines For The Portrayal Of Disability. Geneva: International La-bour Organization.
ILO (2014). Achieving Equal Employment Opportunities for People with Disabilities through Legislation Guidelines. Geneva: International Labour Organization.
Jones, M. (2008). Disability and the Labour Market: A Review of the Empirical Evidence.
Journal of Economic Studies, 35 (5), 405–424.
Kidd, M.P., Sloane, P.J., Ferko, I. (2000). Disability and the Labour Market: An Analysis of British Males. Journal of Health Economics, 19, (6), 961–981.
Koza, A. (2017). Ustawowy wskaźnik zatrudnienia a sytuacja sektora zakładów pracy chro-nionej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 489, 160–170.
Larsson S. (2006). Disability Management and Entrepreneurship: Results From a Nationwide Study in Sweden. The International Journal of Disability Management, 1, 159–168.
Lee, S., Lee, S. (2016). Comparing Employment Quota Systems for Disabled People Be-tween Korea and Japan. Asian Journal of Human Services, 10, 83–92.
SODiR PFRON (2020). Dane pochodzące z Systemu Obsługi Dofi nansowań i Refundacji (SODiR) PFRON. Pobrano z: http://www.niepelnosprawni.gov.pl/p,83,sodir-pfron (20.02.2020).
Politaj, A. (2016). Zakłady aktywności zawodowej oraz zakłady pracy chronionej jako pra-codawcy osób niepełnosprawnych w Polsce. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomic-znego we Wrocławiu, 450, 446–457.
Razlin, A., Roose, M. (2010). Comparison of Affi rmative Actioni Employment for People with Disabilities in Malaysia and United States. University of Arkansas.
Shima, I., Zolyomi, E., Zaidi, A. (2008). The Labour Market Situation of People with Dis-abilities in EU25. Policy Brief. European Centre of Social Welfare Policy and Research.
Thorton, P. (1998). Employment Quotas, Levies and National Rehabilitation Funds for Per-sons with Disabilities: Pointers for Policy And Practice. Geneva: International Labour Offi ce.
Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz.U. 1997 nr 123, poz. 776 z późn. zm.
WHO (2018). Disability and Health. Key Facts. Pobrano z: https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/disability-and-health (31.01.2020).
World Report on Disability (2011). Geneva: World Health Organization, World Bank.
Zelderloo, L. Reynaert, J. (2017). An International Comparison of Methods of Financing Employment for Disadvantaged People. Brussels: EASPD.