Główne rodzaje działań podejmowanych poza uczelnią macierzystą

Od momentu upowszechnieniapozytywistycznejperspektywy poznania naukowego zauważa się wyodrębnienie trzechwzajemnie komplementarnych ról konstytuujących dziś sferę społecznych powinności ludzi nauki: roli badacza, nauczyciela i eksperta1. Mając na uwadze powyższy podział, zajmiemy się szczegółową analiząpozauczelnia­

nej działalności nauczycieli akademickich. Działalnościąpozauczelnianą nauczycieli akademickich autorka nazywacały obszardziałańzawodowych uczonego, który sytu­

uje się poza uczelnią macierzystą. Kłopotliwe staje się jednak jednoznaczne nazwanie tych działań. Określenie „pozauczelniana” nie wydaje się bowiem najtrafniejsze ze względuna działania dydaktyczne inaukowe nauczycieli akademickich w innych(niż macierzysta) uczelniach wyższych. Zasadne wydało się więc poszukiwanie innego określenia interesującego nas obszaru. Autorka po wielu namysłach zdecydowała się na przyjęcie określenia „równoległa” i będzie ono używane szczególnie często przy charakteryzowaniudziałańnauczycieliakademickich na innychuczelniach.

1 M.Malewski, Od misjiżyciowejdorolizawodowej. O kryzysogennej ewolucji kompetencji w nauce,

„Teraźniejszość - Człowiek - Edukacja", 2000, nr3, s. 80.

W pozauczelnianej działalności nauczycieli akademickich autorka pracy wyróżnia podstawowe bloki aktywności, skupione wokół działań o charakterze dydaktycznym, naukowym i społecznym. Podziałtaki znalazł odzwierciedlenie w przeprowadzonych przez autorkę badaniach i będzie stanowił klucz do scharakteryzowania działalności nauczycieli akademickich poza uczelnią macierzystą. Działaniom o charakterze na­

ukowym i społecznym poświęcone są osobne rozdziały, gdyż obszary te najsilniej wpisują się wdefinicjędziałalności popularyzatorskiej uczonych.

Do działań o charakterze dydaktycznym zaliczono wygłaszanie wykładów i refera­ tów,prowadzenie zajęćw zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowegooraz pracę dydaktyczną w innych uczelniachwyższychlub szkołach średnichi policealnych.

Do działań, które autorka nazywa naukowymi, będą należeć: opiniowanie projek­ tów, działalność konsultacyjno-doradcza,udział w komisjach eksperckich,wykonywa­ nie ekspertyz. Do tej kategorii autorka zaliczyła także uczestnictwow radachredakcyj­ nychczasopism.

Do działań o charakterze społeczno-politycznym autorka włączyła szeroko pojętą aktywność społeczną w stowarzyszeniach, partiach politycznych, w sferze obywatel­

92 Nauczyciele akademiccy a popularyzacjawiedzy

skiej i pomocowej, jak również we współpracy z mediami. Wyodrębnienie i przeanali­

zowanie tych kategorii działań nauczycieli akademickich stanowi podstawę do współ­ czesnego dookreślenia społecznej roli uczonego. Szczegółowaanalizatak zakreślonych obszarówpozauczelnianej działalności nauczycieliakademickich znajduje się w kolej­

nych rozdziałach ipodrozdziałach.

Dodatkowa praca zawodowa nauczycieli akademickich jest zjawiskiem nagmin­

nym. Dzięki wysokim kwalifikacjom w większości znajdują dodatkowe zatrudnienie.

Potwierdzajątozarównoliczne publikacje i opracowania naukowe, jak i artykuły pra­

sowe. W grupiebadanych nauczycieli akademickich odsetek osób, które są zaangażo­

wane w różnorodne działania pozauczelniane, sięgnął 80%, co szczegółowo zostanie zaprezentowane w kolejnych rozdziałach i podrozdziałach.

Nauczyciel akademicki zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy, podejmując dodatkowe zatrudnieniew ramach stosunku pracy, maw myśl Ustawy o szkolnictwie wyższym z dnia 12 września 1990 roku obowiązek zawiadomić o tymrektoraswojej uczelni macierzystej2. Badaniprzez E. Wnuk-Lipińską dyrektorzy instytutówi dzieka­ ni zdawali sobie sprawę, że działalnośćzarobkowapodwładnych zmniejsza szanse ich rozwoju naukowego i negatywnie oddziałujena efektywność ichpracy,ale wwiększo­

ści nie próbowali ograniczać im dostępu do innychźródełdochodu. Głównym powo­

dem jest przekonanie, że dodatkowe prace podejmują w większości naukowcyzajmu­

jący wiodące pozycje, najbardziej aktywni i przydatni. Stawianieprzeszkódtej grupie mogłobydoprowadzić do strat kadrowych, które byłybytrudne do odrobienia.

2 Ustawa o szkolnictwie wyższym z dnia 12 września 1990 roku, DzUz1990 r., nr 65, poz. 385.

3 M. Dąbrowa-Szefler, H. Gulczyńska, J.Jablecka, E. Świerzbowska-Kowalik, Mobilnośćpracowników naukowychw Polsce, Wyd.Tepis, Warszawa 1998, s. 91.

4 Por. E.Wnuk-Lipińska, Innowacyjność akonserwatyzm, CBPN i SWUW,Warszawa1996, s. 143.

Taki samkierunek myślenia licznych przełożonych nauczycieli akademickich był także wskazywany w opracowaniu na temat mobilności pracowników naukowych wPolsce. Twierdzili oni, że zdają sobie sprawę, iżdziałalność zarobkowa w innej in­

stytucji niż macierzysta ogranicza szanse rozwoju naukowego i zdecydowanie nega­

tywnieoddziałujena efektywność pracy naukowej i dydaktycznej przeważającej więk­ szości pracowników. Nie protestują jednak, ze względuna prawdopodobną utratę naj­ bardziej aktywnych iprzydatnychosób3.

Najczęściej podejmowanymi działaniami poza uczelnią macierzystą są (według badań opisanychprzez E. Wnuk-Lipińską): wykłady, seminaria, referaty; recenzowanie, opi­

niowanie prac; uczestnictwo w radach naukowych, komisjach, komitetach, towarzy­ stwach naukowych; praca wredakcjach naukowych; konsultacje, doradztwo, ekspertyzy dla organizacji społecznych, rządu i innych uczelni; praca dla prasy,radiaitelewizji4.

Pośród wielu argumentów przemawiających na korzyść pracypoza uczelnią macie­ rzystą, o których będzie mowa w ostatnim podrozdziale, na czoło wysuwają się za­ pewne także względyzarobkowe. Zagadnieniate nie były jednak poruszaneprzez au­ torkę w trakcie wywiadów, by nie wnikać w kwestie, które są przezwiększość osób traktowane jako poufne,a niemieściłysięwzakresie realizowanego rozpoznania.

Wynagrodzenia na macierzystych uczelniach są dla większości uczonych zdecydo­

wanie niezadowalające. Dodatkowe dochody można osiągnąć wpodstawowym miej­ scu pracytylko wtedy,kiedy otrzymuje się granty (dofinansowanieprojektów badaw­

V. Charakterystyka pozauczelnianej działalnościnauczycieli akademickich 93

czych), stypendia zagraniczne czypodejmuje się zlecenia dla jednostek pozauczelnia-nych. Większość wybiera jednak pracę w drugim miejscu. Jak podają M. Jastrząb--Mrozicka i M. Kuniński, napodstawie analizymateriałów z badań własnychprowa­ dzonychrównież z początkiemlat dziewięćdziesiątych, do wykonywania dodatkowej pracy przyznało się 33% badanych5. Owo dodatkowe zatrudnienie, jak podają dalej autorzy, to najczęściej praca na drugim etacie lub jego części bądź stałe zlecenie lub działalność na własny rachunek. Aż75% badanych lokuje miejsce swojego drugiego zatrudnienia poza szkolnictwem wyższym. Częściej podejmują się takichzadań męż­

czyźni niż kobiety. Adiunkci i asystenci pracują dodatkowo częściej niż pracownicy samodzielni, z czego połowapracowników samodzielnych związanajest z uczelniami;

z kolei w grupie adiunktów 3/4, a w grupie asystentów 90% badanych pracujepoza szkolnictwem wyższym. Wśród profesorów (osób z najstarszej grupy wiekowej i z najdłuższym stażem pracy) dodatkowo pracuje co piąty badany, wśród pracowni­ ków młodszych co trzeci.

5 M. Jastrząb-Mrozicka, M.Kuniński, Systemawansu wszkolnictwie wyższym -ocenyipropozycje, CBPN i SW UW, Warszawa1995, s.12.

6 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportuz dnia 28 marca 2002 roku,DzU z 2002 r., nr 55, poz. 480.

Podejmowanie działań pozauczelnianych przez pracowników pomocniczych (ad­

iunkt, asystent) wynika najczęściej z potrzeb materialnych. Wprzypadku pracowników samodzielnych trudno ocenić, czy dotyczy to tylko względów finansowych, ambicjo­

nalnych czytakiedziałaniemieścisięraczej w obrębie misjiuczonego,działającegona rzecz otoczenia społecznego. Dzieje się tak szczególnie w przypadku podejmowania przez uczonych funkcji eksperckich, doradczych, nadzorczych. Zadania tego rodzaju wiążąsię ze znacznymiprofitami finansowymi i częstoowocują następnymi propozy­

cjami. Trudno jednak rozstrzygnąć, czy o wykonywaniu tego typu prac i pełnieniu takich funkcji w większej mierze decydują względy osobiste i pozazawodowe, czy rozwójnaukowyi prestiż zawodowy.

Trudna sytuacjakadrowa, a takżeniezwykleszybki wzrostliczby uczelni wyższych w ostatnim czasie prowadzi do sytuacji, w której samodzielni pracownicy nauki są wręcz zmuszani do wyrażenia zgody na zatrudnienie ich w miejscach,gdzie od takiej zgodyzależy powołanie bądź rozwiązanie kierunkustudiów czy specjalności. I nie są to jedynie przypadki uczelni niepaństwowych. Z takimi samymi kłopotami borykają się bowiem nawet renomowane uczelniepaństwowe. Ministerstwo Edukacji Narodo­ wej i Sportu, próbując ustabilizować sytuację, wprowadziło rozporządzenie z dnia 28marca 2002 roku w sprawie warunków, jakie powinna spełniać uczelnia, aby utworzyć i prowadzić kierunek studiów. Określa ono minimum kadrowe nauczycieli akademickichposzczególnych stopni naukowychzatrudnionychna uczelni,wymagane do utworzenia i prowadzenia określonegokierunków studiów magisterskich istudiów wyższych zawodowych. Ministerstwo ustaliło ponadto zasady wliczania do minimum kadrowego osóbzatrudnionych na kilkuuczelniachjednocześnie (dominimum kadro­

wego wliczane mogą być jedynie te osoby, które pracująna nie więcej niż dwóch uczelniachjednocześnie)6.

94 Nauczyciele akademiccy a popularyzacja wiedzy

Podsumowując:

- dodatkowe prace zarobkowe podejmują pracownicy naukowi zatrudnieni na wszystkichstanowiskachi we wszystkich instytucjach, przyczymjest to zjawi­

sko najczęstsze w uczelnianychinstytutachhumanistycznych i instytutach PAN, najrzadsze zaśwmedycznych i technicznychinstytutach resortowych;

- najczęściej są to prace podejmowane na podstawie umów zleceń i umów o dzieło i obejmują 20-50% badanych pracowników naukowych;

- w instytutach prowadzących badania o wyraźnymcharakterze usługowym (dla przemysłu, wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia) lub wyróżniających się dużą liczbą prac naukowych (publikacje)i badawczych (granty) oraz ożywioną współpracą instytucjonalną z krajowymi i zagranicznymi placówkami nauko­ wymi, liczba pracowników podejmujących dodatkowe prace jest znacznie mniejsza;

- pracownicy naukowi podejmują dodatkowe prace zarobkowe zarówno wiążące się z dziedziną ich zainteresowań badawczych, jak i będące całkowicie poza kręgiem ichzainteresowań badawczych;

- rzadko praca dodatkowa wzbogaca warsztat naukowy, stymuluje do rozwoju naukowego lub podnosi prestiż pracowników naukowych, znacznie częściej to kwalifikacje uzyskane w podstawowym miejscu pracy zapewniają możliwości realizacji zadań dodatkowych;

- dodatkowe prace nawet we własnej lub innej instytucji naukowej, ale wykony­ wane ze zbytnią intensywnością, wykluczają rzetelną pracę naukową czy dy­ daktyczną;

- dodatkowa pracarzadko jest źródłem pożądanych ze względu na karierę naukową kontaktów personalnych czy instytucjonalnych, a jeśli już, to zdarza sięznacznie częściej pracownikom samodzielnym,o ugruntowanej pozycjinaukowej;

- praca dodatkowawykonywana jest równolegle zpracą podstawową,rzadziej niż w latachosiemdziesiątych pojawia siępodejmowaniepracyzagranicą,bądź,jak w latach dziewięćdziesiątych, okresowe rezygnowanie z pracy w macierzystej instytucji;

- oobciążeniu pracowników dodatkowąpracą decyduje rynek - czyli popyt na ich kwalifikacje;

- wieloetatowość i dodatkowa praca zarobkowa poważnie zmniejszają efektyw­ ność pracy naukowej.