Ochrona środowiska naturalnego jest jednym z najważniejszych obszarów
współpracy międzynarodowej, problemy środowiskowe bowiem ze swej natury mają wymiar ponadnarodowy, toteż istnieje potrzeba realizowania skoordynowanej i efektywnej polityki ekologicznej w skali globalnej. Problemy ekologiczne nie są od siebie odizolowane, ponieważ mają charakter transgraniczny wynikający z otwartego charakteru środowiska naturalnego. Co więcej, ekosystemy nie podlegają podziałom granic politycznych, zatem naruszenie stanu środowiska naturalnego może
generować problemy bezpieczeństwa w skali zarówno regionu, jak i międzynarodowej.
Środowisko naturalne długo stanowiło przedmiot analizy bezpieczeństwa głównie w
kontekście geopolitycznym, czyli z perspektywy wyścigu państw o zasoby
strategiczne lub analizy skutków działań wojennych. Zagrożenia, takie jak degradacja środowiska i globalne ocieplenie, mimo rosnącej globalnej współzależności nie były uważane za wystarczająco istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa.
W latach 1968-1969 – za sprawą rezolucji 2398 (23) [przypis 1. 50 ] i 2581 (24) [przypis 1.5 1 ]ZO ONZ oraz rezolucji 1346 (45) [przypis 1.5 2 ] Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ – postanowiono zwołać w 1972 roku globalną konferencję w Sztokholmie, której głównym celem było dostarczenie praktycznych wytycznych w celu ochrony i poprawy stanu środowiska ludzkiego oraz naprawienia i
przeciwdziałania jego degradacji [przypis 1.5 3 ]. Doprowadziło to do
umiędzynarodowienia i rozwoju badań nad problemami ochrony środowiska.
Str. 40
W maju 1969 roku opublikowano raport sekretarza generalnego ONZ Sithu U Thanta pt. Człowiek i jego środowisko, w którym wyróżniono najpoważniejsze zagrożenia dla środowiska naturalnego, występujące na świecie, uznając problemy degradacji ekosystemów za niosące skutki dla całej planety ziemskiej [przypis 1.5 4 ]. Raport przestrzegał przed możliwością zaistnienia dużego kryzysu powstałego na skutek pogarszającego się stanu środowiska naturalnego oraz wzywał do współpracy na rzecz wspólnych przedsięwzięć zmierzających do rozwiązania problemów i ochrony środowiska przyrodniczego. Stanowiło to impuls do zwołania przez ZO NZ specjalnej światowej konferencji poświęconej ochronie środowiska w dniach 5-16 czerwca 1972 roku w Sztokholmie, w której udział wzięli przedstawiciele 113 państw. Spotkanie uwieńczyło ogłoszenie Deklaracji Sztokholmskiej (14 czerwca 1972 r.), która zobowiązała ONZ do wnikliwego zajęcia się sprawami środowiska naturalnego.
Deklaracja zawierała 7 punktów preambuły i 26 zasad, którymi powinien kierować się człowiek w procesie swojego rozwoju cywilizacyjnego [przypis 1.5 5 ]. Dała ona
początek normom postępowania człowieka w procesie jego rozwoju (m.in. podkreśla obowiązek współpracy w dziedzinie środowiska między państwami, zapobiegania szkodom transgranicznym, zakazu tzw. agresji ekologicznej polegającej na
kierowaniu zanieczyszczeń na obce tereny i obowiązku wzajemnej wymiany
informacji na temat sytuacji ekologicznej, odpowiedzialności za zniszczenia i szkody w środowisku). Rezultatem konferencji w Sztokholmie było powołanie Programu Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (United Nations
Environment Programme, UNEP) [przypis 1.5 6 ], który jest najważniejszą instytucją w systemie ONZ zajmującą się ochroną środowiska, w tym aktywnym uczestniczeniem w tworzeniu instrumentów ochrony przed zmianami klimatycznymi.
Równolegle ekologia stała się przedmiotem badań i definicji naukowych. W latach 70. 20 wieku geografowie polityczni Harold i Margaret Sprout podjęli rozważania z zakresu międzynarodowej polityki ochrony środowiska, akcentując zależność między bezpieczeństwem a środowiskiem naturalnym.
Str. 41
Z czasem pole badawcze i zakres możliwych interpretacji tych zależności znacznie się rozszerzyły. Już w 1986 roku Norman Myers stwierdził że „(…) bezpieczeństwo narodowe nie dotyczy tylko użycia siły i uzbrojenia. Odnosi się również do dostępu do wody, użytków rolnych, lasów, zasobów energetycznych, klimatu i innych czynników, które rzadko pojawiają się w głowach ekspertów wojskowych i liderów politycznych” [przypis 1.5 7 ].
Pierwszym krokiem w kierunku przeciwdziałania zmianom klimatycznym była
Światowa Konferencja Klimatyczna (World Climate Conference, WCC) w 1979 roku w Genewie, która porządkowała wiedzę na temat tego zjawiska. Jej wynikiem było zwrócenie uwagi rządów na problem globalnego ocieplenia i zainicjowanie badań naukowych w celu większego zrozumienia zmian klimatycznych. Przyjęto także deklarację wzywającą światowe rządy do „określenia i powstrzymania potencjalnych zmian klimatu wywołanych przez człowieka, które mogą się okazać niekorzystne dla ludzkości”.
Kolejnym przełomem było powołanie Międzyrządowego Zespołu do Spraw Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) w 1988 roku [przypis 1.5
8 ]. Organizacja powstała z inicjatywy Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO) oraz UNEP w celu oceny ryzyka związanego z wpływem człowieka na zmiany klimatu [przypis 1.5 9 ]. IPCC dokonuje oceny zmian klimatu, wpływu ludzkiej działalności na pogodę oraz metod i narzędzi łagodzących niebezpieczne
antropogeniczne zaburzenia klimatu, a wyniki analiz przedstawia w cyklicznych raportach dotyczących postępu zmian klimatycznych, ich przyczyn oraz skutków.
Działania nad ochroną środowiska nabrały tempa wraz z opublikowaniem w kwietniu 1987 roku raportu Nasza wspólna przyszłość (Our Common Future) przez Światową Komisję do spraw Środowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and
Development, WCED), znanej bardziej jako Komisja Brundtland (od nazwiska przewodniczącej Gro Harlem Brundtland), która rozpoczęła prace jeszcze w 1983 roku [przypis 1. 60 ]. W wyniku prac WCED powstała koncepcja tzw. zrównoważonego rozwoju (sustainable development) ogólnie zdefiniowana jako „prawo do
zaspokojenia aspiracji rozwojowych obecnej generacji bez ograniczenia praw
przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb rozwojowych”, a rozwój gospodarczy i cywilizacyjny obecnego pokolenia nie powinien odbywać się kosztem
wyczerpywania zasobów nieodnawialnych i niszczenia środowiska [przypis 1.6 1 ].
Str. 42
W dokumencie podkreślono, że zrównoważony model rozwoju prowadzący do stopniowej poprawy jakości życia ludzi na Ziemi musi być połączony z działaniami na rzecz ochrony środowiska. W tym celu muszą zostać opracowane racjonalne
mechanizmy służące ograniczeniu zużycia zasobów oraz poprawie stanu
naturalnych ekosystemów [przypis 1.6 2 ]. Prawo do rozwoju musi być realizowane w taki sposób, żeby sprawiedliwie połączyć potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń.
Zasada ta jest stosunkowo dobrze umocowana w międzynarodowym prawie
pozytywnym, czego przykładem może być przepis art. 3 Konwencji w sprawie zmian klimatu, który stanowi, że strony konwencji powinny chronić system klimatyczny dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń [przypis 1.6 3 ].
Zrównoważony rozwój oznacza dążenie do zapewnienia wszystkim żyjącym obecnie ludziom i przyszłym pokoleniom dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych w granicach tolerancji natury przez
wprowadzanie w życie zasady sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej [przypis 1.6 4 ].
W dekadzie lat 80. 20 wieku przyjęto dwa istotne dokumenty odnoszące się do międzynarodowej współpracy w dziedzinie ochrony przyrody: Światową Strategię Ochrony Przyrody (1980) oraz Światową Kartę Przyrody (1982) [przypis 1.6 5 ]. W okresie tym odbyło się szereg konferencji międzyrządowych na temat zmian klimatu, których uczestnicy apelowali o podjęcie działań o charakterze globalnym. Koniec lat 80. 20 wieku przyniósł rozwój współpracy w dziedzinie ochrony środowiska na wyższy szczebel. Zainteresowanie problematyką ochrony środowiska państw, organizacji międzynarodowych oraz światowej opinii społecznej stało się podstawą podjęcia decyzji przez ZO NZ w 1989 roku o przygotowaniu kolejnej światowej
konferencji środowiskowej [przypis 1.6 6 ]
Str. 43
Po rozpoczęciu prac Międzyrządowego Komitetu Negocjacyjnego w 1990 roku IPCC opublikowało pierwszy raport, w którym stwierdzono, że „emisje będące efektem działalności człowieka w sposób znaczący zwiększają w atmosferze stężenie gazów cieplarnianych: (CO)2, metanu, CFC [przypis 1.6 7 ] i tlenku azotu. Wzrost koncentracji wymienionych gazów spowoduje zwiększenie efektu cieplarnianego, co przełoży się na podniesienie temperatury powierzchni Ziemi” [przypis 1.6 8 ].
Przełomowym wydarzeniem w skali globalnej była Międzynarodowa Konferencja ONZ „Środowisko i Rozwój”, która odbyła się w Rio de Janeiro (3-14 czerwca 1992 roku). Wzięło w niej udział 172 delegacje rządowe, w tym 108 na szczeblu szefów państw lub rządów oraz kilkanaście tysięcy delegatów, urzędników i uczonych [przypis 1.6 9 ]. W wyniku konferencji w Rio społeczność międzynarodowa podjęła aktywny wysiłek zmierzający do przeciwdziałania zmianom klimatu, czego rezultatem stało się przyjęcie (9 maja 1992 r.) Ramowej Konwencji NZ w sprawie Zmian Klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change, UNFCCC, która weszła w życie dnia 21 marca 1994 r.) [przypis 1. 70 ]. UNFCCC stała się najważniejszą podstawą prawną działań zmierzających do powstrzymania zmian klimatu, które zgodnie z treścią art. 2 Konwencji mają prowadzić do „ustabilizowania koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie, który zapobiegałby niebezpiecznej antropogenicznej ingerencji w system klimatyczny”. Celem stała się stabilizacja emisji gazów cieplarnianych na takim poziomie, by ekosystemy w sposób naturalny mogły się przystosować do zachodzących zmian klimatu.
Str. 44
Konwencja UNFCCC wprowadziła międzynarodowy reżim klimatyczny w duchu globalnej solidarności i odpowiedzialności za ochronę klimatu. Inne akty, jakie przyjęto podczas konferencji, to między innymi Konwencja o zachowaniu
różnorodności biologicznej oraz niewiążące dokumenty, takie jak Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju (deklaracja Rio Declaration on Environment and Development ) zawierająca 27 zasad na rzecz ochrony środowiska i
zrównoważonego rozwoju (ma ona symboliczne znaczenie polityczne i stanowi wyraz dążeń państw sygnatariuszy, aczkolwiek nie zawiera żadnych zobowiązań)
[przypis 1.7 1 ].
Konwencja klimatyczna podpisana w Rio stworzyła politycznoprawne uwarunkowania dla ochrony klimatu i redukcji emisji gazów cieplarnianych na świecie, chociaż była jedynie ramowym dokumentem, to znaczy nie zawierała konkretnych zobowiązań, nie nakładała na poszczególne kraje limitów emisji gazów cieplarnianych ani też nie określała mechanizmów ich egzekwowania, toteż sygnatariusze traktatu postanowili, że podczas kolejnych spotkań zostanie ona zoperacjonalizowana. Stało się to za sprawą negocjacji stron konwencji w ramach kolejnych konferencji klimatycznych (Conference of Parties, COP), czyli najważniejszego organu UNFCCC. Konferencje COP czuwają nad procesem wdrażania postanowień konwencji, a także
wypracowują nowe postanowienia.
Zagadnienia ochrony powietrza, w przeciwieństwie do wielu innych zagrożeń środowiska (takich jak ochrona zwierząt lub ochrona wód), stały się przedmiotem współpracy międzynarodowej dopiero w drugiej połowie 20 wieku [przypis 1.7 2 ]. Na początku 21 wieku działania na rzecz powstrzymania globalnych zmian
klimatycznych stały się jednak jednym z najważniejszych kierunków ochrony środowiska, co znalazło odzwierciedlenie w międzynarodowych negocjacjach klimatycznych i rozwoju międzynarodowego reżimu zmian klimatu.
Str. 45