Sprawiedliwość okresu przejściowego – analiza fenomenu
1.2. Geneza i etapy rozwoju sprawiedliwości okresu przejściowego
43 Geneza i etapy rozwoju sprawiedliwości okresu przejściowego
1.2. Geneza i etapy rozwoju sprawiedliwości
później na linii historii. Przykład burzliwie zmieniającego się po 2011 r. Egiptu dobitnie pokazuje, jak wygląda państwo w dobie rewolucyjnych zmian19. Państwo nie do końca do tego przygotowane, o małej kulturze politycznej, jednocześnie sięgające po „rewolucyjne” mechanizmy rozliczania przeszłości, dziś nazywane instrumentarium transitional justice.
Teitel wskazuje na trzy główne etapy w rozwoju sprawiedliwości okresu przej-ściowego20. Pierwszy związany jest z odpowiedzią na zbrodnie II wojny światowej przez międzynarodowe trybunały wojskowe – w Norymberdze i w Tokio (chociaż Teitel dostrzega też korzenie transitional justice w próbach rozliczenia zbrod-ni i naruszeń praw I wojny światowej), stając się „fazą umiędzynarodowioną”.
Do pierwszej fazy należą także powojenne procesy krajowe, które również przy-czyniły się do rozwoju gałęzi prawa międzynarodowego praw człowieka. Drugi etap dotyka przemian demokratycznych zachodzących w państwach po 1989 r.
(głównie Europa Środkowo-Wschodnia) – to wtedy początek mają prawdziwe działania w zakresie rozwiązywania konfliktów poprzez wykorzystanie mecha-nizmów prawnych i społecznych oraz rozwój paradygmatu rządów prawa (rule of law). Trzeci etap – dla Teitel teraźniejszy – związany jest z globalizacją szuka-nych rozwiązań dla kryzysów (też humanitarszuka-nych), które ogarniają kraje bądź re-giony politycznie niestabilne. W tej fazie wykorzystanie środków sprawiedliwości okresu przejściowego staje się normą, zasadą, a nie wyjątkiem. Problemy, choć na ogół lokalne, rozwiązywane są w znacznej mierze przy pomocy międzynaro-dowego instrumentarium – międzynarodowe sądy karne, umiędzynarodowione komisje prawdy czy działania tymczasowych administracji ONZ w przestrze-niach „wrażliwych”.
I choć dla Teitel w tym miejscu kończy się rozwój sprawiedliwości okresu przejściowego, to pamiętać należy, że jej ustalenia zostały opublikowane w ar-tykule z 2003 r. O ile przemiany czy przewroty polityczne mieszczą się w za-łożeniach ostatniego etapu rozwoju zaproponowanego przez amerykańską ba-daczkę, o tyle np. tzw. Arabska Wiosna Ludów nieco wymyka się z tej typologii.
Pierwsza, względnie pokojowa faza przemian (głównie w Tunezji czy Egipcie) przypominała w swoim wymiarze proces zrzucania jarzma komunizmu i auto-rytaryzmu w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Druga odsłona, związana z wojną domową w Libii (i nalotami wojsk NATO) oraz w Syrii, cechowała się
19 Sekwencja zdarzeń: a) odsunięcie sprawującego wieloletnią władzę prezydenta Hos-niego Mubaraka, początek procesu karnego byłego prezydenta, b) dojście do władzy przez wiele lat marginalizowanego Bractwa Muzułmańskiego z prezydentem Muham-madem Mursim, c) zamach stanu dawnego generała Mubaraka – Abd al-Fattaha el--Sissiego w sierpniu 2013 r., d) rozpoczęcie procesu karnego wobec odsuniętego Mur-siego, e) zawieszenie procesu Mubaraka, f) objęcie urzędu prezydenta Egiptu przez el-Sissiego, wreszcie g) skazanie byłego prezydenta Mursiego na karę śmierci (oraz 20 lat pozbawienia wolności w odrębnym postępowaniu).
20 R.G. Teitel, Transitional Justice Genealogy, „Harvard Human Rights Journal” 2003, vol. 16, s. 70.
45 Geneza i etapy rozwoju sprawiedliwości okresu przejściowego
zwielokrotnieniem stopnia przemocy i natężenia naruszeń praw człowieka oraz prawa humanitarnego, z jednoczesnym odsunięciem się w czasie rzeczywistych przemian. Niemniej jednak obecność społeczności międzynarodowej (nie licząc operacji militarnej w Libii) podczas całej Arabskiej Wiosny była znikoma. Prze-de wszystkim nie powstał żaPrze-den międzynarodowy organ (trybunał lub komisja prawdy). W praktyce jedynym państwem, które z sukcesem realizuje strategię sprawiedliwości okresu przejściowego, jest Tunezja. Państwo to, korzystając z po-mocy międzynarodowych ekspertów i doradców, zdecydowało się na stworzenie w pełni krajowych mechanizmów sądowych i pozasądowych z zakresu transitio-nal justice.
W ramach narracji toczonej nad fenomenem sprawiedliwości okresu przej-ściowego można wyróżnić przynajmniej kilka płaszczyzn dyskusji, innymi słowy dylematów, będących powodem doboru określonych mechanizmów transitional justice:
a) „sprawiedliwość zwycięzców” lub „sprawiedliwość przegranych” – kontekst powojenny, prace MTW i MTWDW; następnie powrót idei sprawiedliwości międzynarodowej po okresie zimnej wojny wraz z utworzeniem trybunałów ad hoc MTKJ i MTKR
b) „prawda czy sprawiedliwość” – to przede wszystkim przemiany w państwach Ameryki Łacińskiej, gdzie sięgnięto do instytucji komisji prawdy jako „in-stytucji drugiego najlepszego wyboru” (second-best option), wobec braku możliwości odwołania się do procesów karnych ze względu na obowiązujące prawo amnestyjne
c) „pokój czy sprawiedliwość” – obecny w środowisku postkonfliktowym po-cząwszy od lat 90. XX w., w szczególności kontekst państw afrykańskich, implikujący pytanie o możliwość całkowitej rezygnacji ze ścigania i karania osób odpowiedzialnych za naruszenia (prawo amnestyjne) w zamian za cenę budowania pokoju i stabilizacji w warunkach powojennych.
Rekapitulując, w chwili obecnej zaobserwować należy powszechność stosowania mechanizmów sprawiedliwości okresu przejściowego. Przeświadczenie o walorze przejmowania odpowiedzialności i „władztwa” nad własną transformacją przez za-interesowane społeczeństwo (wartość local-ownership) uzupełniane jest poprzez funkcjonowanie międzynarodowych organów wspierających procesy przemian.
Należy jednak pamiętać, że wartość local-ownership nie może stać w sprzeczno-ści ze zobowiązaniami państwa wynikającymi z prawa międzynarodowego. Naj-częściej może dotknąć to problematyki (porzucenia) ścigania i karania sprawców zbrodni międzynarodowych i innych poważnych naruszeń praw człowieka, ale tak-że wszelkich innych działań, które mogą uniemożliwić ofiarom naruszeń realizację swoich podstawowych praw: do sprawiedliwości, do prawdy i do naprawy21.
21 Zob. A.B. Friedman, Transitional Justice and Local Ownership: A Framework for the Pro-tection of Human Rights, „Akron Law Review” 2013, vol. 46, nr 3, s. 751 i nast.
1.3. „Zbrodnie przeszłości” – typologia naruszeń praw ujętych w strategiach sprawiedliwości okresu przejściowego
„Rozliczanie zbrodni przeszłości” – pojęcie utożsamiane z transitional justice – to termin o zdecydowanie publicystycznym rodowodzie. Dość trafnie opisuje on założenia i charakter wdrażanych mechanizmów sprawiedliwości okresu przej-ściowego, tj. mierzenie się z naruszeniami praw „w przeszłości” danego społeczeń-stwa przekształcającego się. Ponadto w ramach sprawiedliwości okresu przejściowe-go można dotykać problematyki naruszeń praw dokonanych w trakcie trwających przemian (a więc nie tylko „przeszłość”) – np. w rewolucyjnym Egipcie po 2011 r. czy na Ukrainie podczas Rewolucji Godności przełomu 2013 i 2014 r.
Mając na względzie prawną charakterystykę „zbrodni przeszłości”, co do zasady są to masowe naruszenia praw człowieka, opisywane zarówno z perspektywy prawa ochrony praw człowieka, jak międzynarodowego prawa karnego. Uzupełnieniem tkanki badanych naruszeń są pogwałcenia prawa humanitarnego, związane ipso facto z konfliktem zbrojnym jako przyczyną przeobrażeń w ramach danego społe-czeństwa przekształcającego się lub z jego „nowym otwarciem”.
Pośród rozliczanych naruszeń praw wyróżnić można przede wszystkim te, któ-re okktó-reśla się zbrodniami międzynarodowymi lub naruszeniami praw, któ- regulowa-nych i gwarantowaregulowa-nych przez odpowiednie przepisy prawa międzynarodowego (np. konwencje prawa międzynarodowego praw człowieka), ale również przestęp-stwa prawa krajowego. Te drugie, o ile nie znajdują odpowiedników w tkance pra-wa międzynarodowego, mogą podlegać np. przepisom amnestyjnym wdrażanym przez państwa w okresie przejściowym, co do zasady niedopuszczalnych względem zbrodni międzynarodowych lub poważnych naruszeń praw człowieka. Do zbrodni międzynarodowych, tzw. international core crimes, zalicza się ludobójstwo, zbrod-nie przeciwko ludzkości, zbrodzbrod-nie wojenne, a także zbrodnię agresji – dziedzictwo prac Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, orzecznictwa rozwijanego współcześnie przez istniejące międzynarodowe sądy karne.
Większość zbrodni i ciężkich naruszeń praw człowieka, takich jak ludobójstwo, tortury, zbrodnia apartheidu czy wymuszone zaginięcia, została ujęta w tzw. wencjach szczegółowych z zakresu praw człowieka, zarówno na poziomie kon-wencji o charakterze uniwersalnym, otwartych dla wszystkich państw świata, jak i regionalnym. Zbrodnie wojenne, ciężkie naruszenia prawa humanitarnego regu-lowane są przez postanowienia konwencji genewskich (KG) z 1949 r. i protokołów dodatkowych (PD) z 1977 r. Żaden osobny traktat nie został przyjęty dla zbrodni przeciwko ludzkości. Materia ta regulowana jest prawem zwyczajowym.
Rozwój zasad norymberskich znalazł swoje odzwierciedlenie w tworzeniu mię-dzynarodowych sądów karnych. Począwszy od lat 90. XX w. zbrodnie międzyna-rodowe objęte są kognicją większości sądów o charakterze międzynarodowym, co jednak samo w sobie nie oznacza, że statuty poszczególnych trybunałów tworzą
47
„Zbrodnie przeszłości” – typologia naruszeń praw…
zobowiązanie w zakresie ścigania i karania poszczególnych core crimes. Zobowią-zania w tej mierze wypływają ze wskazanych konwencji, wzmocnionych przez pra-wo zwyczajowe.
Charakter naruszeń praw objętych instrumentarium sprawiedliwości okresu przejściowego obejmuje także inne ciężkie naruszenia praw człowieka, co do zasa-dy regulowane przez tzw. konwencje ogólne – Międzynarodowy Pakt Praw Oby-watelskich i Politycznych (MPPOiP) z 1966 r., Europejską Konwencję Praw Czło-wieka i Podstawowych Wolności (EKPC) z 1950 r., Amerykańską Konwencję Praw Człowieka (AKPC) z 1969 r., Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów (AKPCL) z 1981 r. Należy zauważyć, że o ile w każdym z systemów występowały lub występują praktycznie wszystkie typy naruszeń praw człowieka – prawa do życia, zakazu tor-tur, prawa do sądu, prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawa do pry-watności i życia rodzinnego – o tyle dane konteksty społeczeństw przekształcających się różnicowały natężenie poszczególnych naruszeń. Być może pewnym ujednolice-niem spojrzenia sądowego na opisywane zbrodnie i przewinienia byłoby stworzenie Światowego Trybunału Praw Człowieka na podstawie nowego traktatu, otwartego do ratyfikacji lub przystąpienia potencjalnie dla wszystkich państw. Pomimo nie-wątpliwie słusznych postulatów doktryny (także polskiej, m.in. R. Wieruszewskie-go), powołanie jednego, globalnego Trybunału w najbliższej przyszłości wydaje się raczej mrzonką22. Pewne zręby idei Światowego Trybunału Praw Człowieka można zauważyć w działającym genewskim Komitecie Praw Człowieka (KPC). Jednak KPC jest wyposażony w zbyt słaby zbiór instrumentów prawnych, na czele z niewiążący-mi dla państw-stron MPPOiP decyzjaniewiążący-mi (a właściwie, aby być precyzyjnym – „opi-niami”) do określania tego ciała mianem Światowego Trybunału.
W systemie AKPC, a także w warunkach rządów władz wojskowych junt w znacznej części państw Ameryki Łacińskiej obrany sposób walki z opozycją skutkował znacznym odsetkiem pozasądowych egzekucji, przypadków tortur czy wymuszonych zaginięć. Te ostatnie, poza kilkoma kazusami państw (Turcja–Cypr;
Rosja–Czeczenia), w których dochodziło lub wciąż dochodzi do wymuszonych ginięć, są na marginesie prac ETPC. Orzecznictwo Trybunału w Strasburgu z za-kresu transitional justice odnosiło się w znacznej mierze do problemów państw postautorytarnych, innych niż te, które kreowały dyktatury Ameryki Południowej.
Wskazać można w tym miejscu choćby głośne sprawy węgierskie dotyczące możli-wości używania znaków totalitarnych reżimów (czerwonej gwiazdy) w przestrzeni publicznej (sprawy Vajnai przeciwko Węgrom23 i Fratanoló przeciwko Węgrom24), ergo konieczności zidentyfikowania granic wolności słowa i opinii w odniesieniu do symboliki poprzedniej władzy.
22 Zob. A. Gliszczyńska-Grabias, K. Sękowska-Kozłowska, R. Wieruszewski, Koncepcja Światowego Trybunału Praw Człowieka, „Państwo i Prawo” 2011, nr 5, s. 3–18.
23 Wyrok ETPC z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie Vajnai przeciwko Węgrom, skarga nr 33629/06.
24 Wyrok ETPC z dnia 3 listopada 2011 r. w sprawie Fratanoló przeciwko Węgrom, skarga nr 29459/10.
Rozwój sprawiedliwości okresu przejściowego, obejmującej w ostatnim czasie coraz większą grupę typów naruszeń praw, spowodował, że także pogwałcenia praw ekonomicznych, społecznych czy kulturalnych mieszczą się w ramach prac poszczególnych instytucji transitional justice. Są to np. wykluczenia całych grup społecznych z życia publicznego, wykorzystanie naturalnych i publicznych su-rowców w celu wywołania i podtrzymania konfliktu, korupcja, nielegalne prze-jęcia własności, pogwałcenia prawa do wyboru rodziny i liczby dzieci. Prawa te badane są w znacznej mierze przez powstające w warunkach postkonflikto-wych komisje prawdy (np. w Kenii, Liberii, Ghanie, Timorze Wschodnim czy w Tunezji)25.