Geneza i ewolucja ochrony zdrowia w systemie ochrony praw

troska o zdrowie towarzyszyła człowiekowi od początku istnienia zbio-rowości ludzkich³¹. W ujęciu organizacyjnym wyrazy tej troski zasadniczo przybierały dwa wymiary – indywidualny i profilaktyczny oraz publiczny i praktyczny. Odzwierciedleniem tych dwóch płaszczyzn było także wy-obrażenie greckiego boga zdrowia Asklepiosa, przedstawianego z dwiema

28 Z. Kędzia, Prawo człowieka do integralności, „ruch prawniczy, ekonomiczny i So-cjologiczny” 1989, z. 3, s. 15-16.

29 Idem, Horyzontalne działanie praw obywatelskich, [w:] Państwo, prawo, obywatel.

Zbiór studiów dla uczczenia 60-lecia urodzin i 40-lecia pracy naukowej profesora Adama Ło-patki, red. J. Łętowski, W. Sokolewicz, Wrocław 1989, s. 525.

30 p. Kuczma, op. cit., s. 29.

31 A. Wojtczak, op. cit., s. 21.

boginiami – Higieją i panaceą³². Zgodnie z normami prawa rzymskiego po-siadanie i cieszenie się należytym stanem zdrowia, w szczególności zdrowia psychicznego, determinowało status prawny obywatela³³. pogorszenie stanu zdrowia mogło więc wpływać na zakres przyznanych praw i uprawnień takiej osoby.

1.3.1. pOcZątKi ZOrGANiZOWANeJ OcHrONY ZDrOWiA DO rOKU 1914

po upadku cesarstwa rzymskiego zdrowie wpływało na pozycję praw-ną jednostki w społeczeństwie oraz na jej zakres praw i obowiązków składa-jących się na podmiotowość prawną. W czasach ancien régime dominowało przekonanie, że zdrowie poddanych nie stanowi wartości dla nich samych, a o ich życiu i zdrowiu decyduje monarcha³⁴. W XViii w. pod wpływem kon-cepcji filozoficznych coraz częściej przyjmowano tezę, że całokształt środków zmierzających do zachowania zdrowia powinien spoczywać nie tylko na jednostce, ale również musi być zabezpieczony przez państwo i jego aparat.

Nowe podejście władz publicznych do problematyki ochrony zdrowia ludzkiego było funkcją rewolucji przemysłowej i eksplozji demograficznej końca XViii w., w tym przyjęcia tezy, że miarą dobrej ekonomii jest tak-że podejmowanie środków zapobiegających chorobom. W połowie XiX w.

zapoczątkowane zostało podejście holistyczne i profilaktyczne³⁵. pierwszą z nowych form kooperacji w dziedzinie zdrowia stanowiły konferencje sani-tarne, zainicjowane w 1851 r. w paryżu³⁶. O początkach instytucjonalizacji

32 O ile ta pierwsza zajmowała się higieną i nauczała Greków troski o zdrowie, racjonal-nego i umiarkowaracjonal-nego trybu życia, o tyle ta druga nazywana była boginią lecznictwa, do któ-rej zwracano się z modłami o panaceum w sytuacji zagrożenia zdrowia osób. B.c.A. toebes, The Right to Health as a Human Right in International Law, Antwerpen-Groningen-Oxford 1999, p. 8.

33 G. rosen, A history of public health, Baltimore-London 1993, p. 13-24.

34 ch. Byk, Prawo do zdrowia jako prawo konstytucyjne, „pip” 2000, z. 9, s. 23.

35 i. popiuk-rysińska, Instytucjonalizacja współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony zdrowia, [w:] Ochrona zdrowia w stosunkach międzynarodowych, red. W. Lizak, A.M. Solarz, Warszawa 2013, s. 9-14.

36 W związku z faktem, że delegatami na konferencję nie byli naukowcy, a głównie politycy, którzy nawet nie odróżniali dżumy od duru plamistego, konferencja paryska nie przyniosła wymiernych efektów. W i Międzynarodowej Konferencji Sanitarnej udział brało 12 państw, a jej celem było przygotowanie międzynarodowej konwencji sanitarnej, zobo-wiązującej państwa do przyjęcia minimalnych wymogów w zakresie kwarantanny morskiej i przeciwdziałaniu epidemii cholery. Konwencja została podpisana przez przedstawicieli 24 państw dnia 19 grudnia 1851 r., jednak nie weszła w życie z powodu braku spełnienia pro-cedury ratyfikacji. Kolejne konferencje sanitarne, już wyraźnie o charakterze sektorowym, odbyły się w 1859 r. w paryżu, w 1866 r. w Konstantynopolu, w 1874 r. w Wiedniu, w 1881 r.

współpracy na poziomie uniwersalnym można mówić dopiero od 1903 r., kiedy w paryżu podpisano Międzynarodową konwencję sanitarną nakazującą państwom ustanowienie instrumentów antyepidemiologicznych, a nadzór nad jej wykonaniem miało sprawować specjalne biuro zdrowia z siedzibą w paryżu³⁷. profilaktyce służyły coraz częściej przyjmowane konwencje, w tym Międzynarodowa konwencja opiumowa z 1912 r. Kwestie poprawy losu chorych i rannych były zaś przedmiotem konwencji genewskich z 1864 r.

i 1906 r. oraz haskich z 1899 r. i 1904 r.

Na poziomie regionalnym pierwsze skoordynowane działania w zakre-sie współpracy państw w ochronie zdrowia jednostek poczyniono w systemie panamerykańskim³⁸. W 1902 r. w Waszyngtonie, jako wyraz implementacji postanowień i Konferencji Krajów Amerykańskich w Meksyku, powstało Biuro Sanitarne. Jego zadaniem była ocena sytuacji ogólnoepidemiologicznej, przygotowywanie konwencji regionalnych w zakresie zdrowia, a następnie współpraca z OiHp. Na przełomie XiX i XX w. podpisano konwencje do-tyczące regionu afrykańskiego, w szczególności Akt Końcowy Konferencji brukselskiej w sprawie handlu niewolnikami w Afryce z 1890 r. oraz konwencje w sprawie regulacji handlu alkoholem. Konwencje regionalne dały zaląż-ki dalszej, sektorowej współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony zdrowia ludzkiego.

1.3.2. iNStYtUcJONALiZAcJA MiĘDZYNArODOWeJ OcHrONY ZDrOWiA

DO 1945 rOKU

przebieg i wojny światowej nie pozostał bez wpływu na treść przyj-mowanych regulacji prawnych w dziedzinie zdrowia indywidualnego i po-wszechnego. powołanie Ligii Narodów (LN) jako pierwszej organizacji mię-dzynarodowej o charakterze uniwersalnym umożliwiło stworzenie podstaw zorganizowanej współpracy zdrowotnej między państwami. choć prawa człowieka nie stanowiły fundamentu systemu tej organizacji, niemniej jed-w Waszyngtonie, w 1885 r. w rzymie, w 1892 r. w Wenecji, w 1893 r. w Dreźnie, w 1894 r.

w paryżu, w 1897 r. w Wenecji.

37 Dz.U. z 1933 r. Nr 17, poz. 113. Wykonując postanowienia zawarte w art. 181 tej Konwencji, 9 grudnia 1907 r. w ramach międzynarodowej konferencji sanitarnej w rzymie powołano Office international d’Hygiène publique (Międzynarodowe Biuro Higieny pub-licznej).

38 i. popiuk-rysińska, op. cit., s. 14; M.A. Glendon, The Forgotten Crucible: the Latin American Influence on the Universal Human Rights Idea, „Harvard Human rights” 2003, No.

16, p. 27; r. tabaszewski, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, red. K. Krzywicka, J. Kaczyńska, Lublin 2010, s. 83-84.

nak „potrzeba udzielenia zdrowiu jako podstawowej wartości człowieka ochrony prawnej stanowiła nadrzędną konieczność”³⁹. Zgodnie z art. 23 paktu LN, na państwa członkowskie nałożony został obowiązek poczynienia

„starania celem podjęcia zarządzeń o charakterze międzynarodowym dla zapobiegania chorobom oraz ich zwalczania”⁴⁰.

pod auspicjami struktury LN znajdowały się „wszystkie biura między-narodowe utworzone poprzednio na mocy traktatów ogólnych”, w tym OiHp, nazywane w tym czasie inter alia „rzecznikiem globalnego prawa do zdrowia”⁴¹. Międzynarodowe Biuro Higieny publicznej (OiHp), które pier-wotnie miało zostać wchłonięte przez struktury LN, do 1946 r. koegzysto-wało z utworzoną w 1920 r. organizacją afiliowaną przy LN, tj. Organizacją Zdrowia (OZ) z siedzibą w Genewie⁴². HO zajmowała się standardyzacją oraz kontrolą obrotu lekami, sporządzaniem klasyfikacji chorób, a nawet ustalaniem optymalnej i indywidualnej diety oraz badaniem stanu żywności i żywienia⁴³.

W ramach LN organizowano także kolejne konferencje międzynaro-dowe dotyczące ochrony zdrowia, opracowujące zalecenia regionalne dla państw członkowskich⁴⁴. W 1920 r. w Londynie odbyła się pierwsza taka konferencja, której celem było ustalenie podstaw i warunków dalszej współ-pracy instytucjonalno-prawnej, z kolei w 1931 r. zorganizowano Konferencję europejską, a w 1937 r. Konferencję Bliskiego Wschodu⁴⁵. po powstaniu Ligi towarzystw czerwonego Krzyża, traktowanej na gruncie prawa jako organizacji międzynarodowej, nastąpiło nawiązanie globalnej współpracy w ramach LN, w tym rozwój pomocy humanitarnej w przypadku katastrof i konfliktów zbrojnych oraz szerzenia oświaty zdrowotnej.

39 J. tobin, The Right to Health in International Law, Oxford 2012, p. 23.

40 pakt Ligi Narodów, paryż, 28 czerwca 1919 r. (Dz.U. z 1920 r. Nr 35, poz. 200).

41 Władzy Ligi poddane będą również wszystkie inne biura międzynarodowe oraz komisje do regulowania spraw międzynarodowych, które zostaną następnie utworzone.

Zob. art. 24 paktu.

42 przez dwa pierwsze lata funkcjonował Komitet Zdrowia HO na czele z dyrektorem medycznym Ludwikiem rajchmanem, który miał przygotować grunt pod przyszłą fuzję z OiHp. Strukturę wewnętrzną HO tworzyły: Komitet Wykonawczy, Międzynarodowe Biuro Zdrowia, a także Komitet Generalny, w którego skład wchodzili delegaci państw członkow-skich LN oraz państwa reprezentowane w Stałym Komitecie OiHp.

43 W związku z tym, że HO uzyskiwała stałe wsparcie finansowe i organizacyjne LN, miała swoje biura w Genewie, a także w Singapurze, korzystała także z siedziby panamery-kańskiego Biura Sanitarnego w Waszyngtonie, wszystko to odzwierciedlało globalny cha-rakter jej zadań. A. Wojtczak, op. cit., s. 136-137.

44 i. popiuk-rysińska, op. cit., s. 16.

45 A. Wojtczak, op. cit., s. 137.

W latach międzywojennych wykrystalizowaniu uległa nowa, „horyzon-talna” filozofia działania LN⁴⁶. Oznaki innego podejścia do zdrowia jako do-bra powszechnego można odczytać już w Deklaracji praw dziecka z 1924 r.⁴⁷ W związku z rozwojem nowych form transportu konieczna stała się także regulacja przepisów dotyczących ochrony zdrowia na statkach lotniczych i handlowych⁴⁸. Umiędzynarodowienie kwestii zdrowia wpłynęło na stan ustawodawstw krajowych, w których zaczęto uwzględniać prawo jednostek do zachowania kondycji i stanu swego zdrowia⁴⁹. Wybuch ii wojny świato-wej zahamował operacyjne funkcjonowanie OiHp i HO. W czasie działań wojennych funkcjonowały organizacje humanitarne, a w 1943 r. utworzona została Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw pomocy i Odbu-dowy, tzw. UNrrA.