Polityka regionalna i jej początki
Początki zorganizowanej polityki regionalnej i planowania przestrzennego jako narzędzia tej dziedziny wiązane są z następstwami światowego kryzysu ekonomicz
nego (lata 1929-1933) i pojawieniem się różnych form interwencjonizmu gospodar
czego ówczesnych rządów głównych państw Europy i Ameryki.
Kryzys ujawnił nieskuteczność dominujących dotąd liberalnych doktryn ekono
micznych w rozwiązywaniu nowych, trudnych problemów gospodarczych i społecz
nych, dostarczył impulsów do rozwoju nowych idei w sferze teorii i praktyki eko
nomicznej, w tym ukształtowania nowej teorii we współczesnej ekonomii - keyne- sizmu.
Pojawiły się żądania, również ze strony grup finansowo-przemysłowych, od
stąpienia od liberalnej doktryny nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze na rzecz jego zaangażowania w procesy gospodarowania, celem przeciwdziałania de
presji, ożywienia gospodarki, pobudzenia wzrostu produkcji, obrotów i zysków.
Zjawiska kryzysowe miały postać geograficznie zróżnicowaną: najsilniej odczu
wały skutki kryzysu kraje, a w ich obrębie obszary (regiony) wysoko uprzemysło
wione, w których nastąpił największy spadek produkcji, dochodów i zatrudnienia.
Terytorialne zróżnicowanie skutków kryzysu wymusiło regionalnie skonkretyzo
wane działania interwencyjne państw: należało zidentyfikować obszary, które prze
de wszystkim wymagały pomocy i wskazać skuteczne środki i metody jej udziela
nia. Tego typu poczynania dały początek współczesnej polityce regionalnej, inicjując jej późniejszy rozwój i zdobywanie coraz ważniejszej pozycji w ramach ogólnej polityki ekonomicznej. Wśród krajów, w których miał miejsce szybki roz
56 Z bigniew M ikołąjew icz
wój różnych form polityki regionalnej, jeszcze przed i po II wojnie światowej zna
lazła się również Polska.
Planowanie i polityka regionalna w Polsce międzywojennej
W wyniku I wojny światowej na mapie Europy ponownie pojawiło się państwo polskie, zepchnięte na 123 lata w niebyt w wyniku zaborów dokonanych pod koniec XVIII w. przez trzy ówczesne mocarstwa: Rosję, Austrię i Prusy.
Na kształt nowej, odrodzonej Polski składały się obszary położone na obrzeżach każdego z państw zaborczych, traktowane przez nie w sposób marginalny, nieżycz
liwy, a często wręcz wrogi, gospodarczo zaniedbywane. Równocześnie obszary byłych zaborów różniły się istotnie:
- stopniem ogólnego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego;
- poziomem uprzemysłowienia i urbanizacji;
- poziomem i warunkami życia ludności;
- stopniem rozwoju systemów infrastruktury, zwłaszcza komunikacyjnej i ener
getycznej;
- istnieniem odmiennych przepisów prawnych, systemów pieniężnych, kredyto
wych, celnych, powiązań gospodarczych itp.
Pilna konieczność ujednolicenia i scalenia terytorialnej organizacji odrodzonego państwa, odbudowy zniszczonych w wyniku wojny miast i osiedli, uruchamiania nieczynnych i ewakuowanych przez państwa zaborcze zakładów przemysłowych itp. stwarzały naturalną potrzebę działań w przestrzeni na rzecz wewnętrznej inte
gracji państwa i sterowania procesami jego rozwoju. Przejawem takich działań były m.in.:
- odbudowa i zagospodarowanie zniszczonych zasobów mieszkaniowych, prze
mysłowych, systemów transportowych;
- budowa nowoczesnego portu morskiego i nowego miasta Gdyni, niezbędna wobec utworzenia Wolnego Miasta Gdańsk poza granicami państwa polskiego;
- budowa wielkiej magistrali kolejowej łączącej Śląsk z Gdynią;
- budowa magistrali kolejowej Warszawa - Poznań i inne inwestycje.
Do realizacji podejmowanych przedsięwzięć niezbędne były narzędzia - plany zagospodarowania miast i gmin, ich bliższego i dalszego otoczenia, a następnie plany rozwoju większych obszarów - regionów i kraju.
Zrozumienie tych potrzeb najwcześniej ujawniło się w środowiskach nauki. Już w 1923 r. z inicjatywy prof. Oskara Sosnowskiego, kierownika Katedry Architektu
ry Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, powstaje Towa
rzystwo Urbanistów Polskich, jedna z pierwszych na świecie organizacji fachowych w dziedzinie urbanistyki, skupiające początkowo architektów-urbanistów, głównie wykształconych w katedrach urbanistyki Politechniki Warszawskiej (prof. Tadeu
sza Tołwińskiego) i Politechniki Lwowskiej (prof. Ignacego Drekslera). TUP staje się szybko znaczącą organizacją interdyscyplinarną grupującą specjalistów różnych
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 57
zawodów, zainteresowanych planowaniem i realizacją planów rozwoju miast, re
gionów (województw) i innych obszarów1.
Między innymi z ich inicjatywy ukazało się już w 1928 r. Rozporządzenie Prezy
denta Rzeczypospolitej Polskiej „O prawie budowlanym i zabudowie osiedli”. Jest to jeden z pierwszych na świecie ustawowych aktów prawnych, dotyczących sporządzania planów przestrzennych, regulujących zasady zabudowy i zainwesto
wania miast, osiedli i innych obszarów.
Rozporządzenie wprowadziło ujednolicone przepisy i zasady inwestowania i zagospodarowania przestrzeni (dotychczas różne w każdym z zaborów), wprowa
dziło ekonomiczne instrumenty aktywnej polityki przestrzennej, przyznając szereg ulg podatkowych inwestorom prywatnym, podejmującym inwestycje na obszarach słabo uprzemysłowionych i opóźnionych w rozwoju gospodarczym.
Rozporządzenie Prezydenta RP stwarzało podstawę powoływania pierwszych w Polsce instytucji zajmujących się opracowaniem planów regionalnych:
- Biura Planu Regionalnego Warszawy - 1930 r.;
- Biura Planu Regionalnego Łodzi - 1931 r.;
- Biura Planu Wybrzeża Morskiego - 1931 r.;
- Biura Planu Regionalnego Poznania - 1932 r.;
- Biura Planu Zagłębia Górniczo-Hutniczego - 1932 r.
Do roku 1939 utworzono w kraju 13 biur (pracowni) planowania regionalnego2.
W lipcu 1936 r. Sejm przyjął ustawę nowelizującą Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r., która rozszerzyła znacznie zakres planowania przestrzennego. Wpro
wadziła pojęcie i nową kategorię planów w postaci tzw. regionalnych planów zabu
dowania i zasadę trójszczeblowego planowania przestrzennego.
W tym samym roku, przy poparciu ówczesnego wicepremiera Eugeniusza Kwiat
kowskiego powołano (prawdopodobnie pierwszą na świecie) Pracownię Planu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, pracującą pod kierownictwem Stanisława Malessy.
W wyniku podjętych studiów przestrzennych i społeczno-gospodarczych w Pra
cowni opracowano pierwszy zarys koncepcji przestrzennego zagospodarowania Polski3.
Nowe instytucje i podstawy prawne stworzyły możliwość podjęcia na szeroką skalę prac studialnych i planistycznych, stosując w praktyce model trójszczeblowe
go planowania przestrzennego, realizowanego w skali lokalnej (miejscowe, urbani
styczne) regionalnej i krajowej.
W miarę umacniania systemu planowania przestrzennego poszerzono problema
tykę planów, obejmując, oprócz zagadnień techniczno-przestrzennych, w coraz więk
szym stopniu zagadnienia społeczno-gospodarcze. Doskonalił się warsztat planistycz
1 B. M alisz, P rzyszły kształt Polski, W arszaw a 1976, s. 64.
2 J. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, s. 25 i nn.
3 B. M alisz, P rzyszły..., op.cit., s. 68.
58 Z bigniew M ikołajew icz
ny, wzrastała rola planowania przestrzennego w kierowaniu procesami rozwoju kraju, regionów i miast.
Z ciekawszych opracowań w zakresie planowania regionalnego należy wyróżnić plan zagospodarowania Skalnego Podhala (autorstwa Jana Chmielewskiego), obej
mujący obszar podtatrzańskiego pasma Witów-Bukowina, na przestrzeni ok. 40 km.
Intencją planu było uporządkowanie i racjonalne rozmieszczenie żywiołowo dotąd narastającej zabudowy osiedli i obiektów turystyczno-wypoczynkowo-sanatoryj- nych wzdłuż projektowanej nowej drogi i kolei elektrycznej. W ten sposób zamie
rzano chronić obszary polskich Tatr i nie dopuszczać do nadmiernej centralizacji funkcji Zakopanego. Koncepcja planu nie została jednak zrealizowana, a problem, obecnie znacznie trudniejszy, oczekuje na rozwiązanie.
Innym wybitnym opracowaniem okresu międzywojennego było sporządzone w latach 1933-1936 studium przestrzennego rozwoju wielkiego miasta nazwane
„Warszawa Funkcjonalna” (rys. 1).
Opracowanie uznawane jest jako pierwowzór późniejszych modeli regionu zur
banizowanego. Autorzy (Jan Chmielewski i Szymon Syrkus) w koncepcji zapro
ponowali decentralizację funkcji Warszawy, miasta liczącego wówczas około 1,3 min ludności, które wskutek nadmiernej koncentracji zabudowy i przemieszania funkcji nie było w stanie racjonalnie się rozwijać. Procesy decentralizacji realizo
wane miały być w postaci lokalizacji funkcji mieszkaniowej, przemysłowej i usług podstawowych w dwóch głównych pasmach rozwojowych miasta:
a) na kierunku północ-południe, od Modlina do Czerska (ok. 105 km), b) na kierunku wschód-zachód, od Tłuszcza do Żyrardowa (ok. 130 km).
W rejonie ówczesnego śródmieścia, przy skrzyżowaniu wymienionych pasm roz
wojowych, wykształcone miało być centrum usług stołecznych i ogólnomiejskich.
Skrzyżowania głównych szlaków komunikacyjnych wyznaczały rejony, w któ
rych lokowane powinny być wtórne (dzielnicowe, osiedlowe) ośrodki usługowe, odciążające śródmieście.
Obszary poza zasięgiem pasm rozwojowych jako „urbanistycznie bierne”, w po
staci otwartych czterech klinów, spełniać powinny funkcje rekreacyjne i wypoczyn
kowe oraz rozwoju rolnictwa i ogrodnictwa.
Wstępna koncepcja „Warszawy Funkcjonalnej”, przedstawiona w 1933 r. na Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej, była jedną z głównych inspiracji opracowania Karty ateńskiej, określającej podstawowe zasady organizacji przestrzeni, spełniającej rolę swoistego „katechizmu” współczesnej urbanistyki i gospodarki przestrzennej.
W tworzonych biurach planowania regionalnego podejmowano opracowania stu
dialne i planistyczne znacznych obszarów kraju, w postaci tzw. regionalnych pla
nów zabudowania. Do roku 1938 opracowaniami objęto przeszło 50% ówczesnego terytorium kraju (rys. 2).
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 59
Rys. 1. Schem at „W arszaw y F unkcjonalnej” (w g J. C hm ielew skiego i S. Syrkusa, 1936 r.)
Rys. 2. T ereny objęte planow aniem regionalnym w Polsce w 1938 r.
A - okręgi regionalnych planów zabudow ania; 1 - w arszaw ski, 2 - łódzki, 3 - poznański, 4 - tereny górzyste woj. stanisław ow skiego, 5 - półn o cn a część woj. pom orskiego, 6 - krakowski, 7 - zagłębia górniczo-hutni
czego, 8 - białostocki, 9 - W ołynia, 10 - lwowski, 11 - kielecko-radom ski; B - przybliżona granica studiów szczegółow ych (C i B - objęte planow aniem regionalnym Zw iązku Z iem G órskich); D - przybliżona granica studiów Centralnego O kręgu P rzem ysłow ego.
Źródło: J. Leśniak, P lanow anie p rzestrzen n e, W arszaw a 1985, s. 26.
60 Zbigniew M ikołajew icz
Przygotowywano również koncepcję budowy centralnego Okręgu Przemysłowe
go (COP). To największe przedsięwzięcie gospodarcze okresu międzywojennego, realizowane w latach 1937-1939, miało na celu:
- podniesienie zdolności obronnej państwa, niezbędnej wobec jawnych już przygotowań do wojny ze strony hitlerowskich Niemiec;
- przygotowanie podstaw do szerzej zakrojonej industrializacji kraju;
- zmniejszenie istniejących międzyregionalnych rozpiętości ekonomicznych.
W skład COP włączono 46 powiatów ówczesnych województw: kieleckiego, lu
belskiego, krakowskiego i lwowskiego, obejmujących łącznie ok. 15% powierzchni kraju, zamieszkałego przez ok. 18% ludności Polski. Obszar COP obejmował trzy główne rejony, w obrębie których zrealizowano podstawowe inwestycje:
a) rejon radomsko-kielecki:
- budowa zakładów przemysłu metalowego, maszynowego i zbrojeniowego w Radomiu, Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej, Ostrowcu Świętokrzyskim;
b) rejon lubelski:
- budowa zakładów przemysłu metalowego, samochodowego i amunicji w Świd
niku, Kraśniku i Lublinie;
c) rejon sandomiersko-rzeszowski:
- budowa huty i miasta Stalowa Wola, fabryki opon samochodowych i kauczu
ku syntetycznego w Dębicy, fabryki samochodów w Mielcu, fabryki silników i ob
rabiarek w Rzeszowie, fabryki broni w Sanoku, elektrowni wodnej w Rożnowie i inne.
W ciągu niespełna trzech lat powstało w granicach COP ok. 10 tys. nowych miejsc pracy. Dalsze inwestycje przerwała najazdem wojsk hitlerowskich i sowiec
kich II wojna światowa.
System planowania przestrzennego i polityka regionalna w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Działania wojenne i trwająca prawie sześć lat okupacja niemiecka ziem polskich spowodowały ogromne straty demograficzne i materialne. Liczba ludności zamiesz
kująca Polskę w 1945 r. była o prawie 11 min mniejsza niż w momencie wybuchu granicach polski, na tzw. ziemiach odzyskanych, znalazły się znaczne zasoby węgla kamiennego i brunatnego, rud cynkowo-ołowiowych, miedzi, niklu, złóż mineral
nych oraz obszary wyżej uprzemysłowione i zurbanizowane z dużymi miastami:
4
N a podstaw ie w yników N arodow ego Spisu Pow szechnego z 1946 r.
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 61
Olsztynem, Gdańskiem, Koszalinem, Szczecinem, Wrocławiem, Wałbrzychem, Opolem, Gliwicami, w większości wyludnione, zburzone i zrujnowane.
Straty rzeczowe w gospodarce, w obecnych granicach kraju, oceniono na 39%
wartości majątku narodowego z 1939 r., w tym w przemyśle - ok. 33%, w rolnic
twie - 35%, w transporcie 56%, w handlu - 30%. Ogólny stopień zniszczeń budyn
ków mieszkalnych i administracyjnych oszacowano na ok. 30%5.
W warunkach ogromnych i pilnych potrzeb - odgruzowania i uporządkowania zniszczonych miast i osiedli, odbudowy i uruchomienia zakładów przemysłowych, udrożnienia szlaków komunikacyjnych, przemieszczenia wielkich mas ludności w nowych granicach państwa - szybko odżyły i okrzepły postępowe, przedwojenne tradycje planowania przestrzennego w Polsce. Sprzyjały temu prace planistyczne prowadzone w czasie wojny, na polecenie rządu emigracyjnego w Londynie i szyb
ki powrót do kraju zatrudnionych przy nich kadr urbanistów i planistów przestrzen
nych, z zamiarem włączenia się w procesy jego odbudowy i rozwoju. Z ich zaanga
żowania ukazał się już 2 kwietnia 1946 r. dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Był to podstawowy, pionierski akt prawny, dowód żywotności i zapału ocalonych z wojny kadr planistów przestrzennych, wyraz ich nadziei, że w nowych warunkach wywalczonej niepodległości stworzone będą warunki realiza
cji wzniosłych społecznych celów planowania przestrzennego. Podkreślić należy, że dekret ten wyprzedził o 1,5 roku późniejszy dekret o planowej gospodarce naro
dowej (październik 1947 r.), wprowadzający w Polsce system scentralizowanego planowania gospodarczego, na wzór systemu radzieckiego.
Dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju stanowił m.in., że wszystkie poczynania w zakresie użycia terenu i rozmieszczenia ludności powinny być dostosowane do postanowień planów zagospodarowania przestrzennego, pod
kreślając tym samym wysoką rangę i użyteczność tych planów.
Na podstawie dekretu przywrócono i wprowadzono w życie zasadę trójszczeblo
wego planowania przestrzennego, powołano instytucje odpowiedzialne za tę sferę działalności:
- na szczeblu centralnym - Główny Urząd Planowania Przestrzennego;
- na szczeblu ówczesnych województw - regionalne dyrekcje planowania prze
strzennego.
Prace nad planami miejscowymi (urbanistycznymi) organizowano w ramach biur projektowych, głównie przez powołane „Miastoprojekty”. Wielkim ich sukcesem było m.in. opracowanie w latach 1946-1949 dla wszystkich miast ziem odzyska
nych tzw. planów porządkowania lub „uproszczonych planów ogólnych”. Na szczeb
lu regionalnym opracowano m.in.: plan zespołu portowego Gdańsk - Gdynia, plan Dolnośląskiego Okręgu Węglowego, plan Warszawskiego Zespołu Miejskiego.
5 J. K aliński, G ospodarka P o lski w latach 1944-1989, W arszaw a 1995, s. 9 i nn.; J. K aliński, Z. Landau, G ospodarka P o lski w X X wieku, W arszaw a 1999, s. 182 i nn.
62 Z bigniew M ikolajew icz
W tym samym czasie w GUPP podjęto prace nad Studium planu krajowego zagospodarowania przestrzennego. Sporządzono szeroko zakrojone studia do
tyczące środowiska przyrodniczego (rozmieszczenie surowców naturalnych, rodza
je gleb, walory turystyczno-wypoczynkowe obszarów i inne), lokalizacji przemysłu, osadnictwa, studia demograficzne - niezbędne zwłaszcza dla obszarów, które zna
lazły się w nowych granicach państwa.
Koncepcja Studium zagospodarowania przestrzennego kraju, nawiązując do zasad
„Warszawy Funkcjonalnej”, oparta została na systemie tworzonych pasm infrastruk
turalnych (komunikacyjnych, energetycznych i innych) wewnętrznych i zewnętrz
nych, łączących główne ośrodki aktywności gospodarczej i demograficznej (rys. 3).
Rys. 3. Studium planu krajow ego. T endencje kierunkow e Źródło: G łów ny U rząd Planow ania P rzestrzennego, W arszaw a 1946.
W tak określonych „pasmach rozwojowych” zachodzić miały procesy intensyw
nego gospodarowania, poprzez lokalizację nowego przemysłu, usług, urbanizacji.
W propozycjach dotyczących rozmieszczenia przemysłu przyjęto założenia deglo- meracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) na rzecz wzmocnienia sąsiednich ośrodków: Opola, Częstochowy, Krakowa, Bielska-Białej. Zakładano również tworzenie nowych biegunów wzrostu, ożywiających północne i wschodnie obszary kraju, wówczas słabo uprzemysłowione: w widłach Wisły i Sanu (na
wiązując do przedwojennej koncepcji COP), w rejonie Piły i rejonie Białystok- -Lomża. Koncepcja Studium przewidywana była do realizacji w trzech etapach:
I - odbudowy i zakończenia ruchów migracyjnych - do 1950 r.,
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 63
II - okres uprzemysłowienia kraju - do 1965 r.,
III - pełnej urbanizacji, rozwoju osadnictwa i usług - do 1985 r.
W wielu ocenach dokonanych ex post podkreśla się dużą zbieżność ustaleń przy
jętych w Studium z późniejszym, rzeczywistym przebiegiem procesów gospodar
czych. Autorów Studium uznaje się za prekursorów kolejnych koncepcji przestrzen
nego zagospodarowania kraju, zwłaszcza pochodzących z lat 70. i końca lat 90.
Istotną słabością Studium i innych opracowań w zakresie planowania przestrzen
nego z tego okresu był brak ich powiązania z zapoczątkowanym wówczas planowa
niem gospodarczym.
Ta słabość, a także instytucjonalne rozdzielenie obydwu systemów planowania, różna pozycja instytucji planistycznych (GUPP i CUP) w strukturze władz państwa, różnice celów i podejmowanych problemów (racjonalne rozmieszczenie i harmonij
ny rozwój w długiej perspektywie planowania przestrzennego a bieżące trudności uruchomienia przemysłu i transportu, wyżywienia ludności, odbudowy kraju itp.
problemy planowania gospodarczego) stały się źródłem ostrej krytyki planowania przestrzennego ze strony kręgów politycznych i rządowych.
I tak w 1949 r. nastąpił zanik systemu planowania przestrzennego w Polsce: zlik
widowano Główny Urząd Planowania Przestrzennego, rozwiązano regionalne dyrek
cje planowania przestrzennego, a planowanie miejscowe przekazano w gestię Mini
sterstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych.
W rezultacie planowanie regionalne i krajowe zanikło, zastąpione przez tzw. te
renowe przekroje planów gospodarczych, a planowanie miejscowe, pozbawione związków z planowaniem krajowym i regionalnym, dotknięte zostało głębokim kryzysem.
W ten sposób jeden z najważniejszych w powojennych dziejach Polski okres, plan sześcioletni (1950-1955), w którym realizowano wielki program inwestycyj
ny, kształtujący na wiele dziesięcioleci podstawowe struktury przemysłu i gospo
darki polskiej, pozbawiony został koordynacji i kontroli z punktu widzenia popraw
ności przestrzennej podejmowanych decyzji. Skutkiem okazały się liczne niepra
widłowości i błędy lokalizacyjne, np. wadliwa lokalizacja wielkiej huty żelaza i bu
dowa miasta Nowa Huta pod Krakowem (dziś dzielnica miasta Krakowa).
Planowe reaktywowanie systemu planowania przestrzennego oraz gospodarki i polityki przestrzennej było następstwem zmian politycznych (nowe ekipy władz rządowych i partyjnych) i reform wprowadzanych w wyniku tzw. odwilży paździe
rnikowej 1956 r.
Postulaty organizacji społecznych i zawodowych (słynny Memoriał Towarzy
stwa Urbanistów Polskich, wnioski Kongresu Ekonomistów Polskich) skutkowały m.in. powołaniem organu centralnego do spraw miejscowego planowania prze
strzennego w postaci Komitetu Urbanistyki i Architektury (prezes - Zygmunt Skib- niewski). Planowanie krajowe pozostało w gestii nowego organu - Komisji Plano
wania przy Radzie Ministrów, w ramach której powołany został Zakład Planów
64 Zbigniew M ikolajew icz
Perspektywicznych i społeczna (doradcza) Komisja Planu Perspektywicznego, pod kierownictwem prof. Michała Kaleckiego.
Rada Ministrów w 1957 r. podjęła uchwałę o rozpoczęciu prac nad społeczno- -gospodarczym planem perspektywicznym na lata 1961-1975, stwarzając tym sa
mym podstawy przyszłej współpracy organów planowania społeczno-gospodarcze
go i planowania przestrzennego.
W województwach zorganizowano wojewódzkie pracownie urbanistyczne jako podstawowe instytucje miejscowego planowania przestrzennego. Powstały instytu
cje naukowe zajmujące się gospodarką i polityką przestrzenną, w tym Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju przy Prezydium PAN (1958 r.).
W lipcu 1961 r. ukazała się ustawa o planowaniu przestrzennym, zastępująca de
kret z 1946 r., stwarzająca nowe impulsy do rozwoju planowania przestrzennego.
Powołano liczne, interdyscyplinarne placówki naukowe działające również w sfe
rze planowania przestrzennego i gospodarki przestrzennej, jak afiliowane przy PAN:
- Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych (1965 r.);
- Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” (1968);
- Komitet „Człowiek i Środowisko” (1968 r.), a także resortowe placówki naukowo-badawcze, w tym:
- Instytut Urbanistyki i Architektury;
- Instytut Gospodarki Komunalnej;
- Instytut Gospodarki Mieszkaniowej,
tworzące w latach późniejszych (1974 r.) Instytut Kształtowania Środowiska, a obec
nie Instytut Gospodarki Przestrzennej. Równocześnie tworzono nowe organizacje planistyczne, w tym:
- wojewódzkie pracownie planów regionalnych;
- powiatowe zespoły urbanistyczne - do opracowań miejscowych planów ogól
nych zagospodarowania przestrzennego i projektów wyznaczania terenów budowla
nych (plany uproszczone);
- biura studiów i projektów inżynierii miejskiej - opracowujące plany rozwoju systemów infrastruktury (komunikacyjnej, energetycznej, wodnej) na potrzeby miej
scowego i regionalnego planowania przestrzennego.
W Polsce nastąpił imponujący rozwój teorii i praktyki planowania przestrzennego.
W roku 1970 uruchomiono wielki program badawczy pod nazwą „Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju”, koordynowany przez Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN. Wprowadzono w ten sposób problematy
kę przestrzenną na listę węzłowych problemów badawczo-naukowych.
W latach 1971-1974 podjęto szeroko zakrojone prace nad planem zagospodaro
wania przestrzennego kraju, prowadzone przez Pracownię Planu Krajowego Komi
sji Planowania przy Radzie Ministrów. Do prac nad planem zaangażowano instytu
ty i komitety PAN, resortowe instytuty naukowo-badawcze, wojewódzkie pracownie planów regionalnych, instytucje planowania miejscowego i resortowe biura projek
towe (dla studiów rozwoju energetyki, gospodarki wodnej, komunikacji itp.).
G en ez a i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 65
Opracowane założenia planu ( styczeń 1973 r.), a następnie projekt planu (marzec 1974 r.) uzyskały akceptacje najwyższych władz państwowych i politycznych kraju.
Planowany przestrzenny rozwój kraju oparto na zasadzie rozwoju węzłowo-pas- mowego. W węzłach i pasmach rozwojowych przewidywano koncentrację ludności i działalności gospodarczej, tereny pozostałe rezerwując na potrzeby rolnictwa i funkcji wypoczynkowo-turystycznych. Podstawową konstrukcję planu oparto na systemie osadniczym, rozwijanym na zasadzie policentrycznej, umiarkowanej kon
centracji (rys. 4). Obszarami koncentracji miały być wyznaczone 23 aglomeracje6 i 15 krajowych ośrodków rozwoju oraz łączące je pasma infrastruktury.
aglom eracje miejskie ukształtow ane i kształtujące się
aglom eracje potencjalne
krajowe ośrodki rozwoju
pow iązania ciągami infrastruktury techniczno-ekonom icznej (ilość linii - zróżnicowanie zdolności usługowej) obszary wypoczynkowo-turystyczne
Rys. 4. System osadniczy policentrycznej koncentracji
Źródło: B. Malisz (red.), 40 lat planowania struktury przestrzennej Polski, W arszawa 1978.
Na podstawie ustawy z 1961 r. nastąpił dynamiczny rozwój miejscowego plano
wania przestrzennego. Polska szkoła urbanistyczna stała się znana na świecie. Pola
cy angażowani byli przez agendy ONZ jako eksperci, organizatorzy i autorzy pla
nów urbanistycznych w krajach Afryki, krajach arabskich (Algeria, Libia, Egipt, Irak) i azjatyckich. Do projektowania i kierowania odbudową zniszczonej trzęsie
niem ziemi stolicy Macedonii - Skopije, ONZ zaangażowała zespół polskich archi- tektów-urbanistów, pracujących pod kierunkiem ówczesnego głównego architekta Warszawy.
6 Jedną z nich była kształtująca się aglom eracja opolska.
5 - Polityka regionalna..
66 Z bigniew M ikołajew icz
Wielkie uznanie w świecie zyskała głośna teoria progów rozwojowych prof. Bo
lesława Malisza7. Do warsztatu urbanistycznego wkroczyła problematyka analizy ekonomicznej i rachunku ekonomicznego. Dla wszystkich miast w Polsce opraco
wano (1963 r.) uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego. Większość osadnictwa wiejskiego została objęta „planami zespołów wiejskich jednostek osad
niczych” w granicach powiatu oraz miejscowymi planami zagospodarowania prze
strzennego.
Opracowywano studia zagospodarowania przestrzennego dla większości aglome
racji miejskich8, a wcześniej - plany regionalne województw9.
Ten „złoty okres” planowania, gospodarki i polityki przestrzennej został prze
rwany w połowie lat 70. w wyniku zmian w podziale administracyjnym kraju.
W miejsce dotychczasowych 17 dużych województw powołano 49 nowych, lik
widując równocześnie powiaty.
widując równocześnie powiaty.