• Nie Znaleziono Wyników

Polityka regionalna i jej początki

Początki zorganizowanej polityki regionalnej i planowania przestrzennego jako narzędzia tej dziedziny wiązane są z następstwami światowego kryzysu ekonomicz­

nego (lata 1929-1933) i pojawieniem się różnych form interwencjonizmu gospodar­

czego ówczesnych rządów głównych państw Europy i Ameryki.

Kryzys ujawnił nieskuteczność dominujących dotąd liberalnych doktryn ekono­

micznych w rozwiązywaniu nowych, trudnych problemów gospodarczych i społecz­

nych, dostarczył impulsów do rozwoju nowych idei w sferze teorii i praktyki eko­

nomicznej, w tym ukształtowania nowej teorii we współczesnej ekonomii - keyne- sizmu.

Pojawiły się żądania, również ze strony grup finansowo-przemysłowych, od­

stąpienia od liberalnej doktryny nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze na rzecz jego zaangażowania w procesy gospodarowania, celem przeciwdziałania de­

presji, ożywienia gospodarki, pobudzenia wzrostu produkcji, obrotów i zysków.

Zjawiska kryzysowe miały postać geograficznie zróżnicowaną: najsilniej odczu­

wały skutki kryzysu kraje, a w ich obrębie obszary (regiony) wysoko uprzemysło­

wione, w których nastąpił największy spadek produkcji, dochodów i zatrudnienia.

Terytorialne zróżnicowanie skutków kryzysu wymusiło regionalnie skonkretyzo­

wane działania interwencyjne państw: należało zidentyfikować obszary, które prze­

de wszystkim wymagały pomocy i wskazać skuteczne środki i metody jej udziela­

nia. Tego typu poczynania dały początek współczesnej polityce regionalnej, inicjując jej późniejszy rozwój i zdobywanie coraz ważniejszej pozycji w ramach ogólnej polityki ekonomicznej. Wśród krajów, w których miał miejsce szybki roz­

56 Z bigniew M ikołąjew icz

wój różnych form polityki regionalnej, jeszcze przed i po II wojnie światowej zna­

lazła się również Polska.

Planowanie i polityka regionalna w Polsce międzywojennej

W wyniku I wojny światowej na mapie Europy ponownie pojawiło się państwo polskie, zepchnięte na 123 lata w niebyt w wyniku zaborów dokonanych pod koniec XVIII w. przez trzy ówczesne mocarstwa: Rosję, Austrię i Prusy.

Na kształt nowej, odrodzonej Polski składały się obszary położone na obrzeżach każdego z państw zaborczych, traktowane przez nie w sposób marginalny, nieżycz­

liwy, a często wręcz wrogi, gospodarczo zaniedbywane. Równocześnie obszary byłych zaborów różniły się istotnie:

- stopniem ogólnego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego;

- poziomem uprzemysłowienia i urbanizacji;

- poziomem i warunkami życia ludności;

- stopniem rozwoju systemów infrastruktury, zwłaszcza komunikacyjnej i ener­

getycznej;

- istnieniem odmiennych przepisów prawnych, systemów pieniężnych, kredyto­

wych, celnych, powiązań gospodarczych itp.

Pilna konieczność ujednolicenia i scalenia terytorialnej organizacji odrodzonego państwa, odbudowy zniszczonych w wyniku wojny miast i osiedli, uruchamiania nieczynnych i ewakuowanych przez państwa zaborcze zakładów przemysłowych itp. stwarzały naturalną potrzebę działań w przestrzeni na rzecz wewnętrznej inte­

gracji państwa i sterowania procesami jego rozwoju. Przejawem takich działań były m.in.:

- odbudowa i zagospodarowanie zniszczonych zasobów mieszkaniowych, prze­

mysłowych, systemów transportowych;

- budowa nowoczesnego portu morskiego i nowego miasta Gdyni, niezbędna wobec utworzenia Wolnego Miasta Gdańsk poza granicami państwa polskiego;

- budowa wielkiej magistrali kolejowej łączącej Śląsk z Gdynią;

- budowa magistrali kolejowej Warszawa - Poznań i inne inwestycje.

Do realizacji podejmowanych przedsięwzięć niezbędne były narzędzia - plany zagospodarowania miast i gmin, ich bliższego i dalszego otoczenia, a następnie plany rozwoju większych obszarów - regionów i kraju.

Zrozumienie tych potrzeb najwcześniej ujawniło się w środowiskach nauki. Już w 1923 r. z inicjatywy prof. Oskara Sosnowskiego, kierownika Katedry Architektu­

ry Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, powstaje Towa­

rzystwo Urbanistów Polskich, jedna z pierwszych na świecie organizacji fachowych w dziedzinie urbanistyki, skupiające początkowo architektów-urbanistów, głównie wykształconych w katedrach urbanistyki Politechniki Warszawskiej (prof. Tadeu­

sza Tołwińskiego) i Politechniki Lwowskiej (prof. Ignacego Drekslera). TUP staje się szybko znaczącą organizacją interdyscyplinarną grupującą specjalistów różnych

G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 57

zawodów, zainteresowanych planowaniem i realizacją planów rozwoju miast, re­

gionów (województw) i innych obszarów1.

Między innymi z ich inicjatywy ukazało się już w 1928 r. Rozporządzenie Prezy­

denta Rzeczypospolitej Polskiej „O prawie budowlanym i zabudowie osiedli”. Jest to jeden z pierwszych na świecie ustawowych aktów prawnych, dotyczących sporządzania planów przestrzennych, regulujących zasady zabudowy i zainwesto­

wania miast, osiedli i innych obszarów.

Rozporządzenie wprowadziło ujednolicone przepisy i zasady inwestowania i zagospodarowania przestrzeni (dotychczas różne w każdym z zaborów), wprowa­

dziło ekonomiczne instrumenty aktywnej polityki przestrzennej, przyznając szereg ulg podatkowych inwestorom prywatnym, podejmującym inwestycje na obszarach słabo uprzemysłowionych i opóźnionych w rozwoju gospodarczym.

Rozporządzenie Prezydenta RP stwarzało podstawę powoływania pierwszych w Polsce instytucji zajmujących się opracowaniem planów regionalnych:

- Biura Planu Regionalnego Warszawy - 1930 r.;

- Biura Planu Regionalnego Łodzi - 1931 r.;

- Biura Planu Wybrzeża Morskiego - 1931 r.;

- Biura Planu Regionalnego Poznania - 1932 r.;

- Biura Planu Zagłębia Górniczo-Hutniczego - 1932 r.

Do roku 1939 utworzono w kraju 13 biur (pracowni) planowania regionalnego2.

W lipcu 1936 r. Sejm przyjął ustawę nowelizującą Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r., która rozszerzyła znacznie zakres planowania przestrzennego. Wpro­

wadziła pojęcie i nową kategorię planów w postaci tzw. regionalnych planów zabu­

dowania i zasadę trójszczeblowego planowania przestrzennego.

W tym samym roku, przy poparciu ówczesnego wicepremiera Eugeniusza Kwiat­

kowskiego powołano (prawdopodobnie pierwszą na świecie) Pracownię Planu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, pracującą pod kierownictwem Stanisława Malessy.

W wyniku podjętych studiów przestrzennych i społeczno-gospodarczych w Pra­

cowni opracowano pierwszy zarys koncepcji przestrzennego zagospodarowania Polski3.

Nowe instytucje i podstawy prawne stworzyły możliwość podjęcia na szeroką skalę prac studialnych i planistycznych, stosując w praktyce model trójszczeblowe­

go planowania przestrzennego, realizowanego w skali lokalnej (miejscowe, urbani­

styczne) regionalnej i krajowej.

W miarę umacniania systemu planowania przestrzennego poszerzono problema­

tykę planów, obejmując, oprócz zagadnień techniczno-przestrzennych, w coraz więk­

szym stopniu zagadnienia społeczno-gospodarcze. Doskonalił się warsztat planistycz­

1 B. M alisz, P rzyszły kształt Polski, W arszaw a 1976, s. 64.

2 J. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, s. 25 i nn.

3 B. M alisz, P rzyszły..., op.cit., s. 68.

58 Z bigniew M ikołajew icz

ny, wzrastała rola planowania przestrzennego w kierowaniu procesami rozwoju kraju, regionów i miast.

Z ciekawszych opracowań w zakresie planowania regionalnego należy wyróżnić plan zagospodarowania Skalnego Podhala (autorstwa Jana Chmielewskiego), obej­

mujący obszar podtatrzańskiego pasma Witów-Bukowina, na przestrzeni ok. 40 km.

Intencją planu było uporządkowanie i racjonalne rozmieszczenie żywiołowo dotąd narastającej zabudowy osiedli i obiektów turystyczno-wypoczynkowo-sanatoryj- nych wzdłuż projektowanej nowej drogi i kolei elektrycznej. W ten sposób zamie­

rzano chronić obszary polskich Tatr i nie dopuszczać do nadmiernej centralizacji funkcji Zakopanego. Koncepcja planu nie została jednak zrealizowana, a problem, obecnie znacznie trudniejszy, oczekuje na rozwiązanie.

Innym wybitnym opracowaniem okresu międzywojennego było sporządzone w latach 1933-1936 studium przestrzennego rozwoju wielkiego miasta nazwane

„Warszawa Funkcjonalna” (rys. 1).

Opracowanie uznawane jest jako pierwowzór późniejszych modeli regionu zur­

banizowanego. Autorzy (Jan Chmielewski i Szymon Syrkus) w koncepcji zapro­

ponowali decentralizację funkcji Warszawy, miasta liczącego wówczas około 1,3 min ludności, które wskutek nadmiernej koncentracji zabudowy i przemieszania funkcji nie było w stanie racjonalnie się rozwijać. Procesy decentralizacji realizo­

wane miały być w postaci lokalizacji funkcji mieszkaniowej, przemysłowej i usług podstawowych w dwóch głównych pasmach rozwojowych miasta:

a) na kierunku północ-południe, od Modlina do Czerska (ok. 105 km), b) na kierunku wschód-zachód, od Tłuszcza do Żyrardowa (ok. 130 km).

W rejonie ówczesnego śródmieścia, przy skrzyżowaniu wymienionych pasm roz­

wojowych, wykształcone miało być centrum usług stołecznych i ogólnomiejskich.

Skrzyżowania głównych szlaków komunikacyjnych wyznaczały rejony, w któ­

rych lokowane powinny być wtórne (dzielnicowe, osiedlowe) ośrodki usługowe, odciążające śródmieście.

Obszary poza zasięgiem pasm rozwojowych jako „urbanistycznie bierne”, w po­

staci otwartych czterech klinów, spełniać powinny funkcje rekreacyjne i wypoczyn­

kowe oraz rozwoju rolnictwa i ogrodnictwa.

Wstępna koncepcja „Warszawy Funkcjonalnej”, przedstawiona w 1933 r. na Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej, była jedną z głównych inspiracji opracowania Karty ateńskiej, określającej podstawowe zasady organizacji przestrzeni, spełniającej rolę swoistego „katechizmu” współczesnej urbanistyki i gospodarki przestrzennej.

W tworzonych biurach planowania regionalnego podejmowano opracowania stu­

dialne i planistyczne znacznych obszarów kraju, w postaci tzw. regionalnych pla­

nów zabudowania. Do roku 1938 opracowaniami objęto przeszło 50% ówczesnego terytorium kraju (rys. 2).

G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 59

Rys. 1. Schem at „W arszaw y F unkcjonalnej” (w g J. C hm ielew skiego i S. Syrkusa, 1936 r.)

Rys. 2. T ereny objęte planow aniem regionalnym w Polsce w 1938 r.

A - okręgi regionalnych planów zabudow ania; 1 - w arszaw ski, 2 - łódzki, 3 - poznański, 4 - tereny górzyste woj. stanisław ow skiego, 5 - półn o cn a część woj. pom orskiego, 6 - krakowski, 7 - zagłębia górniczo-hutni­

czego, 8 - białostocki, 9 - W ołynia, 10 - lwowski, 11 - kielecko-radom ski; B - przybliżona granica studiów szczegółow ych (C i B - objęte planow aniem regionalnym Zw iązku Z iem G órskich); D - przybliżona granica studiów Centralnego O kręgu P rzem ysłow ego.

Źródło: J. Leśniak, P lanow anie p rzestrzen n e, W arszaw a 1985, s. 26.

60 Zbigniew M ikołajew icz

Przygotowywano również koncepcję budowy centralnego Okręgu Przemysłowe­

go (COP). To największe przedsięwzięcie gospodarcze okresu międzywojennego, realizowane w latach 1937-1939, miało na celu:

- podniesienie zdolności obronnej państwa, niezbędnej wobec jawnych już przygotowań do wojny ze strony hitlerowskich Niemiec;

- przygotowanie podstaw do szerzej zakrojonej industrializacji kraju;

- zmniejszenie istniejących międzyregionalnych rozpiętości ekonomicznych.

W skład COP włączono 46 powiatów ówczesnych województw: kieleckiego, lu­

belskiego, krakowskiego i lwowskiego, obejmujących łącznie ok. 15% powierzchni kraju, zamieszkałego przez ok. 18% ludności Polski. Obszar COP obejmował trzy główne rejony, w obrębie których zrealizowano podstawowe inwestycje:

a) rejon radomsko-kielecki:

- budowa zakładów przemysłu metalowego, maszynowego i zbrojeniowego w Radomiu, Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej, Ostrowcu Świętokrzyskim;

b) rejon lubelski:

- budowa zakładów przemysłu metalowego, samochodowego i amunicji w Świd­

niku, Kraśniku i Lublinie;

c) rejon sandomiersko-rzeszowski:

- budowa huty i miasta Stalowa Wola, fabryki opon samochodowych i kauczu­

ku syntetycznego w Dębicy, fabryki samochodów w Mielcu, fabryki silników i ob­

rabiarek w Rzeszowie, fabryki broni w Sanoku, elektrowni wodnej w Rożnowie i inne.

W ciągu niespełna trzech lat powstało w granicach COP ok. 10 tys. nowych miejsc pracy. Dalsze inwestycje przerwała najazdem wojsk hitlerowskich i sowiec­

kich II wojna światowa.

System planowania przestrzennego i polityka regionalna w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Działania wojenne i trwająca prawie sześć lat okupacja niemiecka ziem polskich spowodowały ogromne straty demograficzne i materialne. Liczba ludności zamiesz­

kująca Polskę w 1945 r. była o prawie 11 min mniejsza niż w momencie wybuchu granicach polski, na tzw. ziemiach odzyskanych, znalazły się znaczne zasoby węgla kamiennego i brunatnego, rud cynkowo-ołowiowych, miedzi, niklu, złóż mineral­

nych oraz obszary wyżej uprzemysłowione i zurbanizowane z dużymi miastami:

4

N a podstaw ie w yników N arodow ego Spisu Pow szechnego z 1946 r.

G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 61

Olsztynem, Gdańskiem, Koszalinem, Szczecinem, Wrocławiem, Wałbrzychem, Opolem, Gliwicami, w większości wyludnione, zburzone i zrujnowane.

Straty rzeczowe w gospodarce, w obecnych granicach kraju, oceniono na 39%

wartości majątku narodowego z 1939 r., w tym w przemyśle - ok. 33%, w rolnic­

twie - 35%, w transporcie 56%, w handlu - 30%. Ogólny stopień zniszczeń budyn­

ków mieszkalnych i administracyjnych oszacowano na ok. 30%5.

W warunkach ogromnych i pilnych potrzeb - odgruzowania i uporządkowania zniszczonych miast i osiedli, odbudowy i uruchomienia zakładów przemysłowych, udrożnienia szlaków komunikacyjnych, przemieszczenia wielkich mas ludności w nowych granicach państwa - szybko odżyły i okrzepły postępowe, przedwojenne tradycje planowania przestrzennego w Polsce. Sprzyjały temu prace planistyczne prowadzone w czasie wojny, na polecenie rządu emigracyjnego w Londynie i szyb­

ki powrót do kraju zatrudnionych przy nich kadr urbanistów i planistów przestrzen­

nych, z zamiarem włączenia się w procesy jego odbudowy i rozwoju. Z ich zaanga­

żowania ukazał się już 2 kwietnia 1946 r. dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Był to podstawowy, pionierski akt prawny, dowód żywotności i zapału ocalonych z wojny kadr planistów przestrzennych, wyraz ich nadziei, że w nowych warunkach wywalczonej niepodległości stworzone będą warunki realiza­

cji wzniosłych społecznych celów planowania przestrzennego. Podkreślić należy, że dekret ten wyprzedził o 1,5 roku późniejszy dekret o planowej gospodarce naro­

dowej (październik 1947 r.), wprowadzający w Polsce system scentralizowanego planowania gospodarczego, na wzór systemu radzieckiego.

Dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju stanowił m.in., że wszystkie poczynania w zakresie użycia terenu i rozmieszczenia ludności powinny być dostosowane do postanowień planów zagospodarowania przestrzennego, pod­

kreślając tym samym wysoką rangę i użyteczność tych planów.

Na podstawie dekretu przywrócono i wprowadzono w życie zasadę trójszczeblo­

wego planowania przestrzennego, powołano instytucje odpowiedzialne za tę sferę działalności:

- na szczeblu centralnym - Główny Urząd Planowania Przestrzennego;

- na szczeblu ówczesnych województw - regionalne dyrekcje planowania prze­

strzennego.

Prace nad planami miejscowymi (urbanistycznymi) organizowano w ramach biur projektowych, głównie przez powołane „Miastoprojekty”. Wielkim ich sukcesem było m.in. opracowanie w latach 1946-1949 dla wszystkich miast ziem odzyska­

nych tzw. planów porządkowania lub „uproszczonych planów ogólnych”. Na szczeb­

lu regionalnym opracowano m.in.: plan zespołu portowego Gdańsk - Gdynia, plan Dolnośląskiego Okręgu Węglowego, plan Warszawskiego Zespołu Miejskiego.

5 J. K aliński, G ospodarka P o lski w latach 1944-1989, W arszaw a 1995, s. 9 i nn.; J. K aliński, Z. Landau, G ospodarka P o lski w X X wieku, W arszaw a 1999, s. 182 i nn.

62 Z bigniew M ikolajew icz

W tym samym czasie w GUPP podjęto prace nad Studium planu krajowego zagospodarowania przestrzennego. Sporządzono szeroko zakrojone studia do­

tyczące środowiska przyrodniczego (rozmieszczenie surowców naturalnych, rodza­

je gleb, walory turystyczno-wypoczynkowe obszarów i inne), lokalizacji przemysłu, osadnictwa, studia demograficzne - niezbędne zwłaszcza dla obszarów, które zna­

lazły się w nowych granicach państwa.

Koncepcja Studium zagospodarowania przestrzennego kraju, nawiązując do zasad

„Warszawy Funkcjonalnej”, oparta została na systemie tworzonych pasm infrastruk­

turalnych (komunikacyjnych, energetycznych i innych) wewnętrznych i zewnętrz­

nych, łączących główne ośrodki aktywności gospodarczej i demograficznej (rys. 3).

Rys. 3. Studium planu krajow ego. T endencje kierunkow e Źródło: G łów ny U rząd Planow ania P rzestrzennego, W arszaw a 1946.

W tak określonych „pasmach rozwojowych” zachodzić miały procesy intensyw­

nego gospodarowania, poprzez lokalizację nowego przemysłu, usług, urbanizacji.

W propozycjach dotyczących rozmieszczenia przemysłu przyjęto założenia deglo- meracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) na rzecz wzmocnienia sąsiednich ośrodków: Opola, Częstochowy, Krakowa, Bielska-Białej. Zakładano również tworzenie nowych biegunów wzrostu, ożywiających północne i wschodnie obszary kraju, wówczas słabo uprzemysłowione: w widłach Wisły i Sanu (na­

wiązując do przedwojennej koncepcji COP), w rejonie Piły i rejonie Białystok- -Lomża. Koncepcja Studium przewidywana była do realizacji w trzech etapach:

I - odbudowy i zakończenia ruchów migracyjnych - do 1950 r.,

G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 63

II - okres uprzemysłowienia kraju - do 1965 r.,

III - pełnej urbanizacji, rozwoju osadnictwa i usług - do 1985 r.

W wielu ocenach dokonanych ex post podkreśla się dużą zbieżność ustaleń przy­

jętych w Studium z późniejszym, rzeczywistym przebiegiem procesów gospodar­

czych. Autorów Studium uznaje się za prekursorów kolejnych koncepcji przestrzen­

nego zagospodarowania kraju, zwłaszcza pochodzących z lat 70. i końca lat 90.

Istotną słabością Studium i innych opracowań w zakresie planowania przestrzen­

nego z tego okresu był brak ich powiązania z zapoczątkowanym wówczas planowa­

niem gospodarczym.

Ta słabość, a także instytucjonalne rozdzielenie obydwu systemów planowania, różna pozycja instytucji planistycznych (GUPP i CUP) w strukturze władz państwa, różnice celów i podejmowanych problemów (racjonalne rozmieszczenie i harmonij­

ny rozwój w długiej perspektywie planowania przestrzennego a bieżące trudności uruchomienia przemysłu i transportu, wyżywienia ludności, odbudowy kraju itp.

problemy planowania gospodarczego) stały się źródłem ostrej krytyki planowania przestrzennego ze strony kręgów politycznych i rządowych.

I tak w 1949 r. nastąpił zanik systemu planowania przestrzennego w Polsce: zlik­

widowano Główny Urząd Planowania Przestrzennego, rozwiązano regionalne dyrek­

cje planowania przestrzennego, a planowanie miejscowe przekazano w gestię Mini­

sterstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych.

W rezultacie planowanie regionalne i krajowe zanikło, zastąpione przez tzw. te­

renowe przekroje planów gospodarczych, a planowanie miejscowe, pozbawione związków z planowaniem krajowym i regionalnym, dotknięte zostało głębokim kryzysem.

W ten sposób jeden z najważniejszych w powojennych dziejach Polski okres, plan sześcioletni (1950-1955), w którym realizowano wielki program inwestycyj­

ny, kształtujący na wiele dziesięcioleci podstawowe struktury przemysłu i gospo­

darki polskiej, pozbawiony został koordynacji i kontroli z punktu widzenia popraw­

ności przestrzennej podejmowanych decyzji. Skutkiem okazały się liczne niepra­

widłowości i błędy lokalizacyjne, np. wadliwa lokalizacja wielkiej huty żelaza i bu­

dowa miasta Nowa Huta pod Krakowem (dziś dzielnica miasta Krakowa).

Planowe reaktywowanie systemu planowania przestrzennego oraz gospodarki i polityki przestrzennej było następstwem zmian politycznych (nowe ekipy władz rządowych i partyjnych) i reform wprowadzanych w wyniku tzw. odwilży paździe­

rnikowej 1956 r.

Postulaty organizacji społecznych i zawodowych (słynny Memoriał Towarzy­

stwa Urbanistów Polskich, wnioski Kongresu Ekonomistów Polskich) skutkowały m.in. powołaniem organu centralnego do spraw miejscowego planowania prze­

strzennego w postaci Komitetu Urbanistyki i Architektury (prezes - Zygmunt Skib- niewski). Planowanie krajowe pozostało w gestii nowego organu - Komisji Plano­

wania przy Radzie Ministrów, w ramach której powołany został Zakład Planów

64 Zbigniew M ikolajew icz

Perspektywicznych i społeczna (doradcza) Komisja Planu Perspektywicznego, pod kierownictwem prof. Michała Kaleckiego.

Rada Ministrów w 1957 r. podjęła uchwałę o rozpoczęciu prac nad społeczno- -gospodarczym planem perspektywicznym na lata 1961-1975, stwarzając tym sa­

mym podstawy przyszłej współpracy organów planowania społeczno-gospodarcze­

go i planowania przestrzennego.

W województwach zorganizowano wojewódzkie pracownie urbanistyczne jako podstawowe instytucje miejscowego planowania przestrzennego. Powstały instytu­

cje naukowe zajmujące się gospodarką i polityką przestrzenną, w tym Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju przy Prezydium PAN (1958 r.).

W lipcu 1961 r. ukazała się ustawa o planowaniu przestrzennym, zastępująca de­

kret z 1946 r., stwarzająca nowe impulsy do rozwoju planowania przestrzennego.

Powołano liczne, interdyscyplinarne placówki naukowe działające również w sfe­

rze planowania przestrzennego i gospodarki przestrzennej, jak afiliowane przy PAN:

- Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych (1965 r.);

- Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” (1968);

- Komitet „Człowiek i Środowisko” (1968 r.), a także resortowe placówki naukowo-badawcze, w tym:

- Instytut Urbanistyki i Architektury;

- Instytut Gospodarki Komunalnej;

- Instytut Gospodarki Mieszkaniowej,

tworzące w latach późniejszych (1974 r.) Instytut Kształtowania Środowiska, a obec­

nie Instytut Gospodarki Przestrzennej. Równocześnie tworzono nowe organizacje planistyczne, w tym:

- wojewódzkie pracownie planów regionalnych;

- powiatowe zespoły urbanistyczne - do opracowań miejscowych planów ogól­

nych zagospodarowania przestrzennego i projektów wyznaczania terenów budowla­

nych (plany uproszczone);

- biura studiów i projektów inżynierii miejskiej - opracowujące plany rozwoju systemów infrastruktury (komunikacyjnej, energetycznej, wodnej) na potrzeby miej­

scowego i regionalnego planowania przestrzennego.

W Polsce nastąpił imponujący rozwój teorii i praktyki planowania przestrzennego.

W roku 1970 uruchomiono wielki program badawczy pod nazwą „Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju”, koordynowany przez Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN. Wprowadzono w ten sposób problematy­

kę przestrzenną na listę węzłowych problemów badawczo-naukowych.

W latach 1971-1974 podjęto szeroko zakrojone prace nad planem zagospodaro­

wania przestrzennego kraju, prowadzone przez Pracownię Planu Krajowego Komi­

sji Planowania przy Radzie Ministrów. Do prac nad planem zaangażowano instytu­

ty i komitety PAN, resortowe instytuty naukowo-badawcze, wojewódzkie pracownie planów regionalnych, instytucje planowania miejscowego i resortowe biura projek­

towe (dla studiów rozwoju energetyki, gospodarki wodnej, komunikacji itp.).

G en ez a i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce 65

Opracowane założenia planu ( styczeń 1973 r.), a następnie projekt planu (marzec 1974 r.) uzyskały akceptacje najwyższych władz państwowych i politycznych kraju.

Planowany przestrzenny rozwój kraju oparto na zasadzie rozwoju węzłowo-pas- mowego. W węzłach i pasmach rozwojowych przewidywano koncentrację ludności i działalności gospodarczej, tereny pozostałe rezerwując na potrzeby rolnictwa i funkcji wypoczynkowo-turystycznych. Podstawową konstrukcję planu oparto na systemie osadniczym, rozwijanym na zasadzie policentrycznej, umiarkowanej kon­

centracji (rys. 4). Obszarami koncentracji miały być wyznaczone 23 aglomeracje6 i 15 krajowych ośrodków rozwoju oraz łączące je pasma infrastruktury.

aglom eracje miejskie ukształtow ane i kształtujące się

aglom eracje potencjalne

krajowe ośrodki rozwoju

pow iązania ciągami infrastruktury techniczno-ekonom icznej (ilość linii - zróżnicowanie zdolności usługowej) obszary wypoczynkowo-turystyczne

Rys. 4. System osadniczy policentrycznej koncentracji

Źródło: B. Malisz (red.), 40 lat planowania struktury przestrzennej Polski, W arszawa 1978.

Na podstawie ustawy z 1961 r. nastąpił dynamiczny rozwój miejscowego plano­

wania przestrzennego. Polska szkoła urbanistyczna stała się znana na świecie. Pola­

cy angażowani byli przez agendy ONZ jako eksperci, organizatorzy i autorzy pla­

nów urbanistycznych w krajach Afryki, krajach arabskich (Algeria, Libia, Egipt, Irak) i azjatyckich. Do projektowania i kierowania odbudową zniszczonej trzęsie­

niem ziemi stolicy Macedonii - Skopije, ONZ zaangażowała zespół polskich archi- tektów-urbanistów, pracujących pod kierunkiem ówczesnego głównego architekta Warszawy.

6 Jedną z nich była kształtująca się aglom eracja opolska.

5 - Polityka regionalna..

66 Z bigniew M ikołajew icz

Wielkie uznanie w świecie zyskała głośna teoria progów rozwojowych prof. Bo­

lesława Malisza7. Do warsztatu urbanistycznego wkroczyła problematyka analizy ekonomicznej i rachunku ekonomicznego. Dla wszystkich miast w Polsce opraco­

wano (1963 r.) uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego. Większość osadnictwa wiejskiego została objęta „planami zespołów wiejskich jednostek osad­

niczych” w granicach powiatu oraz miejscowymi planami zagospodarowania prze­

strzennego.

Opracowywano studia zagospodarowania przestrzennego dla większości aglome­

racji miejskich8, a wcześniej - plany regionalne województw9.

Ten „złoty okres” planowania, gospodarki i polityki przestrzennej został prze­

rwany w połowie lat 70. w wyniku zmian w podziale administracyjnym kraju.

W miejsce dotychczasowych 17 dużych województw powołano 49 nowych, lik­

widując równocześnie powiaty.

widując równocześnie powiaty.