gerontologia (gr. Geron – starzec, logos – nauka) jest nauką zajmującą się procesem starzenia i wielodyscypli-narną dziedziną wiedzy. Swym zasięgiem obejmuje pro-blematykę starzenia się i starości z zakresu wielu nauk, w tym medycyny, biologii, genetyki, psychologii, socjolo-gii, demografii. To również nauka dotycząca ustrojów żywych, a w szczególności człowieka oraz badania wszel-kich aspektów procesu biologicznego, psychologicznego i społecznego starzenia się. W kręgu swoich zainteresowań obejmuje ludzi zbliżających się do starości i znajdujących się na jej przedpolu (40–50 lat). Gerontologia obfituje w naj-rozmaitsze hipotezy usiłujące odgadnąć przyczyny tego procesu, podlegającego nieustannej weryfikacji i testowa-niu. Hipotezy gerontologiczne wiążą starzenie się organi-zmów ludzkich ze zmianami zachodzącymi w komórkach zdolnych do podziału (np. fibroblasty), bądź w komórkach, które nie mogą się już dzielić (np. neurony), bądź też w sub-stancji pozakomórkowej (np. w kolagenie tkanki łącznej).
Gerontologii nie należy mylić z geriatrią. Geriatria to
medy-cyna starości. Historycznie wywodzi się z interny, jako
„królowej nauk medycznych”, ale aktualnie obejmuje rów-nież inne zagadnienia związane ze schorzeniami wieku podeszłego, czerpiąc m.in. z medycyny rodzinnej, neuro-logii lub psychiatrii. To dziedzina medycyny, która jest również interdyscyplinarną nauką o chorobach wieku pode-szłego i zajmuje się zdrowiem starszych osób, oraz zapew-nieniem im pomocy medycznej. Normalne i patologiczne zmiany związane z procesem starzenia są bardzo złożone.
Normalne procesy geriatryczne to: a) starzenie biologiczne, postępujące oraz samoistne; b) obniżona zdolność do utrzy-mania homeostazy; c) obniżona odpowiedź na bodźce fizyczne i emocjonalne; d) obniżone rezerwy organizmu;
e) zmiany zachodzące i dotyczące wszystkich układów oraz mózgu – najważniejszego narządu z wieloma składowymi występującymi w zespole, jak i oddzielnie jako organy samodzielne. Cechy charakteryzujące starzenie się w roz-szerzonym ujęciu geriatrycznym to: a) utrata sił oraz wytrzy-małości fizycznej; b) pogorszenie widzenia – soczewki stają się grubsze i cięższe, a oczy wymagają coraz lepszego opro-tezowania. Jest to przyczyną upośledzenia widzenia przed-miotów bliskich. Pierwszymi zauważalnymi zmianami mogą być między innymi: trudności z czytaniem liter dru-kowanych, np. gazet. U wielu osób według myślenia geria-trycznego, pomiędzy 65. a 70. rokiem życia występuje dale-kowzroczność, zaś u połowy tych osób może rozwijać się katarakta; c) gorsza pamięć krótkotrwała; d) nadmierne owłosienie występujące w przewodach nosowych oraz słu-chowych; e) upośledzenie w obrębie słuchu, u 1/3 ludności powyżej 65. roku życia początek tego upośledzenia oraz tempo jego narastania wykazuje różnice indywidualne. Bar-dzo często przyczyną niedosłuchu może być u starszych ludzi blokowanie kanału słuchowego woskowiną; f) male-jąca zdolność do rozpoznawania zapachów, a także
zwięk-T a b e l a 2. Podsumowanie najczęstszych zespołów przedwczesnego starzenia Zespół
–choroba gen Białko Funkcja Główne objawy kliniczne
Hutchinsona–
gilford LMMA Lamina A mutacja c1824T,ekson 11 o 150 pz, Lamina C nie jest zmieniona
struktura jądra, -trasdukcja
makrocefalia, rozszerzenia żylne na czaszce. łysienie, wąska
„ptasia” twarz, pomarszczona skóra, brak warstwy tłusz-czowej w tkance podskórnej, duże i wypukłe oczy, brak płatków ucha, brak zębów, karłowatość, miażdżyca, zawały i udary
Werner WRN WRN DNA helikaza
(8p12 -p11.2) naprawa DNA,
rekombinacja rodzice często spokrewnieni, „ptasia” twarz, zaćma obustron-na, liczne zmiany skórne, przedwczesne siwienie i utrata owłosienia, niski wzrost i brak skoku pokwitaniowego
Bloom BLM BLM DNA
Helikaza. (15q26.1), naprawa DNA, rekombinacja (nadmierna homologiczna)
niski wzrost, nadwrażliwość na światło słoneczne, deformacje twarzy, teleangiektazja, zaburzenia odporności, cukrzyca typ 2, niepłodność u mężczyzn oraz upośledzanie płodności u kobiet, do 300 razy częściej nowotwory
-Thomson RECQL4(8q24.3) DNA helikaza Nieznana, niedobór
hormonu wzrostu wady rozwojowe, zaćma, hipogonadyzm, niski wzrost, no-wotwory, łysienie
Cockaye CSA, CSB,
XPD, XPB, XPG CSA WD - repeat protein, CSB DNA helikazy. XPB DNA -helikaza, XPD DNA helikaza, XPG egzonukleaza
naprawa DNA, związana z transkrypcją, transkrypcja
niejednorodny obraz kliniczny, wzrost poniżej 5 percenty-la, opóźnienie rozwoju i dojrzewania układowego, zaćma, głuchota czuciowo -nerwowa, próchnica zębów
szenie trudności rozpoznawania czterech podstawowych smaków: słodkiego, słonego, kwaśnego i gorzkiego; g) zmniejszenie masy kośćca, cecha ta pojawia się pomiędzy 55. i 75. rokiem życia; podczas tego okresu może dojść do ubytków w tkance kostnej, łącznej i w masie mięśnio-wej; dochodzi do zmniejszenia się także całkowitej obję-tości wody w organizmie; h) zmianie podlega także wyso-kość ciała w centymetrach. Zarówno u kobiet, jak i mężczyzn ma to związek z osłabieniem grup mięśniowych oraz zmia-nami zwyrodnieniowymi kręgosłupa; i) ponad 10 procent kobiet powyżej 50. roku życia ma duże problemy z osteo-porozą, można powiedzieć, że większe niż mężczyźni (co nie jest regułą. Wraz z wiekiem bardziej bolą stawy, słabną mięśnie, kości łatwiej się łamią; j) starzenie skóry – pierw-szym tego objawem może być suchość spowodowana utratą zdolności zatrzymywania i wiązania wody w naskórku człowieka. Pojawia się utrata elastyczności w skórze i pierw-sze zmarszczki mimiczne wokół ust i oczu. Naskórek ulega zmianie, staje się dużo cieńszy i bardziej szorstki. Na sku-tek różnorodnego wydzielania melaniny zdarzają się liczne brązowe plamy w miejscach często odkrywanych. Pojawia się problem z krążeniem, naczynia włosowate stają się kru-che. Następuje utrata tłuszczowej tkanki w podskórnej war-stwie. Te zmiany sprawiają, że skóra jest bardziej pomarsz-czona i obwisła oraz postępuje łysienie – zanik owłosienia;
k) menopauza i andropauza. U kobiet zanika zdolność do rozmnażania się po 40. roku życia. W przypadku zdro-wych mężczyzn jest inaczej, oni zachowują tę funkcję do sta-rości. Starzenie kobiet charakteryzuje się większą gwał-townością niż w przypadku mężczyzn; l) zmiany biochemiczne w organizmie oraz degeneracja fizjologiczna o charakterze postępującym we wszystkich typach komó-rek, tkanek i we wszystkich narządach; m) podatność na cho-roby; n) pojawiające się różnice w układzie
-sercowym, a dotyczą one wewnętrznej błony mniejszych oraz większych tętnic i naczyń włosowatych. Stają się one grubsze, przez co dochodzi do zwężenia, w konsekwencji zmniejszeniu ulega światło tętnic i są przez to dużo sztyw-niejsze. Występują problemy z ukrwieniem, co powoduje zmiany w obszarach bardzo oddalonych od serca, szcze-gólnie w stopach i podudziach. Dochodzi w nich do wielu przebarwień skórnych, owrzodzeń oraz zaników. Charak-terystyczne dla osób starszych jest to, że nogi i ręce na sku-tek utrudnionego krążenia częściej ulegają ziębnięciu.
U starszych ludzi z genetycznymi predyspozycjami oraz pod wpływem zewnętrznych czynników, takich jak palenie tytoniu czy też niewłaściwa dieta, może dojść do tak zwa-nych zmian miażdżycowych. Zmiany te mogą doprowadzić do śmierci, na przykład z powodu zawału serca, dusznicy bolesnej czy udaru mózgu. Z upływem lat dostrzega się częstsze zmiany w żyłach, które z czasem ulegają rozsze-rzaniu i zwiotczeniu, co w konsekwencji może prowadzić do wystąpienia hemoroidów i żylaków; o) zmiany zacho-dzące w układzie odpornościowym. Układ odpornościowy staje się wolniejszy i dużo mniej czujny. Można zaobser-wować spadek zdolności limfocytów B do produkowania przeciwciał. Zwiększa się produkcja przeciwciał nakiero-wanych przeciwko białkom własnego pochodzenia i nasila się ryzyko chorób wywołanych przez autoimmunoagresję, np. reumatoidalne zapalenie stawów, choroby degenera-cyjne, toczeń rumieniowaty. Ryzyko nasila się wraz z wie-kiem człowieka; p) zmiany zachodzące w układzie hormo-nalnym. Pojawiają się wraz z wiekiem i można zaobserwować stopniowe zmniejszenie się poziomu hor-monów tarczycy, DEA (Drug Enforcement Administration), wzrostu, insuliny, androgenów, testosteronu, melatoniny, aldosteronu. Układ hormonalny słabnie i wolniej reaguje na zmiany zachodzące w środowisku. U osób w podeszłym wieku występuje zaburzenie snu, zmianie ulega jego czas trwania i długość poszczególnych faz. Coraz więcej badań świadczy o istnieniu zależności pomiędzy ilością i jakością snu a chorobami neurodegeneracyjnymi, w tym chorobą Alzheimera. Najszerzej zakrojone badania, w których udział wzięło ponad 15 tysięcy kobiet, sugerują, że mózg osób śpiących mniej niż pięć godzin na dobę, a także tych, które śpią więcej niż dziewięć godzin, pracuje gorzej niż w przy-padku osób śpiących siedem godzin. Zbyt krótki lub zbyt długi sen ma, według autorów, związek z o dwa lata szyb-szym starzeniem się mózgu. Uczestniczki obserwowane były przez 14 lat (w momencie rozpoczęcia badań były w średnim wieku). Funkcje kognitywne uległy pogorszeniu także u pań, których długość snu zmieniła się o więcej niż dwie godziny wraz z wkroczeniem w późniejszy okres życia – mówią naukowcy z Brigham and Women’s Hospi-tal w Bostonie. Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, którzy badali jakość snu wśród ponad 1,3 tys. kobiet po 75. roku życia, doszli z kolei do wniosku, że zaburzenia oddychania podczas snu (przede wszystkim bezdech senny) ponad dwukrotnie zwiększają ryzyko wystą-pienia łagodnych zaburzeń poznawczych i demencji w ciągu
pięciu lat. U mężczyzn po 50. roku życia występuje tzw.
andropauza, charakteryzująca się uderzeniami gorąca, impo-tencją, utratą libido, uczuciem zmęczenia, zaburzeniami snu, depresją, zmniejszeniem beztłuszczowej masy ciała i masy kości, wzrostem masy tłuszczu, głównie w zakresie tułowia oraz zmniejszonym wydzielaniem hormonów: dehy-droepiandrosteronu, hormonu wzrostu i IGF -I, melatoniny oraz testosteronu. Częstość występowania „andropauzy”
w populacji mężczyzn w większym stopniu zależy od ich ogólnego stanu zdrowia niż od wieku. Palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, nieprawidłowe odżywianie, nie-właściwy tryb życia, genetycznie zaprogramowany proces przedwczesnego starzenia się oraz towarzyszące choroby sprzyjają występowaniu „andropauzy”. I tak w wieku 55–65 lat 40% populacji mężczyzn ma nadciśnienie tętnicze, a 30%
hipercholesterolemię. W wieku 75–80 lat 26% mężczyzn przebyło zawał serca, 10% ma jawną cukrzycę, 25% zabu-rzenia tolerancji glukozy, 18% chorobę Alzheimera, a 44%
przerost gruczołu krokowego. Są to dane mówiące o toczą-cym się procesie starzenia mężczyzn. Kolejne zaprezento-wane wnioski przedstawiają 8 lat badań przeprowadzonych we Francji wśród 5 tys. osób po 65. roku życia. Badacze stwierdzili, że starzenie się mózgu związane jest z nad-mierną sennością w ciągu dnia (uskarżało się na nią 18%
uczestników). Badacze Washington University School of Medicine w St. Louis po analizie próbek krwi i płynu mózgowo -rdzeniowego trzech grup ochotników (osób z demencją, ich zdrowych rówieśników oraz osób młod-szych) ustalili, że zaburzenia cyklu snu i czuwania były związane z tworzeniem się złogów amyloidowych zwia-stujących chorobę Alzheimera. Naukowcy zgodnie pod-kreślają, że wyniki wszystkich tych badań należy traktować jako wstępne. Choć wskazują na zależność pomiędzy zabu-rzeniami snu a starzeniem mózgu, nie jest to związek przyczynowo -skutkowy. Osoby cierpiące na bezsenność nie są więc skazane na demencję, zachodzą zmiany w ukła-dzie pokarmowym; ściany jelit i inne warstwy stają się dużo cieńsze. Jelito traci swoją elastyczność, w konsekwen-cji prowadzi to do zmniejszenia się perystaltyki jelit, czę-ściej dochodzi do zaparć. Zachodzą zmiany w składzie flory bakteryjnej fizjologicznej przewodu pokarmowego i w innych układach. Zmniejsza się wydzielanie gruczołów żołądkowych i ślinowych, na przykład starcza niedokwa-śność, która jest spowodowana obniżeniem wydzielania się kwasu solnego; s) kurczenie nerek. Zjawisko to pojawia się w granicach 30.–80. roku życia, wówczas nerki tracą do 50%
swojej wydolności; t) zmiany zachodzące w układzie ner-wowym w przebiegu procesów starzenia, zmniejsza się masa mózgu (dotyczy zawartości płynu), a także poszcze-gólnych komórek. Najsilniejszemu kurczeniu ulegają płaty czołowe, odpowiedzialne za procesy myślowe. Następstwem tego są kłopoty z koncentracją na danej czynności oraz zmniejszeniem zdolności skupienia się na dwu lub więcej rzeczach jednocześnie. Zaobserwować można zmiany w hipokampie, narządzie odpowiedzialnym za powstawa-nie oraz przywoływapowstawa-nie wspompowstawa-nień. Zmpowstawa-niejsza się liczba
komunikacji między komórkami nerwowymi. Zachodzi starzenie się komórek glejowych, obniżona jest sprawność receptorów, wydłużeniu ulega czas reakcji i zmniejsza się szybkość dowolnych ruchów. U osób w podeszłym wieku częściej pojawiają się zaburzenia psychiczne na przykład depresja oraz zaburzenia świadomości, choroba Alzheimera lub inne otępienia. Innym zjawiskiem jest starzenie się psy-chiczne człowieka.