Klinika Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego ul. 28 Czerwca 1956 roku 135/147, 61-545 Poznań
Kierownik: dr hab. n. med., prof. AM Włodzimierz Samborski
1 Klinika Otolaryngologii Dziecięcej Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego ul. Szpitalna 27/33, 60-572 Poznań
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Michał Grzegorowski
Summary
Introduction: Acute phase proteins may be regarded as laboratory markers of inflammatory processes of vari-ous origin, but they also play several important biological roles. As majority of them are glycoproteins alterations in glycosylations profiles form additional sign of disturbances in the cytokines network during inflammation and allow to distinguish between acute and chronic inflammatory conditions.
Material and methods: A group of 25 children, aged from 6 to 13 years, admitted due to tonsillectomy was examined using skin tests towards specific allergens. Fifteen children out of the whole group showed reaction to pollens, whereas in ten children no allergen was detected despite clear allergic symptoms. In sera samples from every child concentrations of C-reactive protein, alpha1-acid glycoprotein (AGP) and alpha1-antichymotrypsin (ACT) were measured using rocket immunoelectrophoresis acc. to Laurell, and glycosylations profiles of AGP and ACT were determined, using crossed affino-immunoelectrophoresis acc. to Bøg–Hansen.
Results: Lower concentration of AGP and higher of ACT was shown for children allergic to pollens. Glycosylation profile of both proteins was altered towards higher reac-tivity with ConA for children allergic to pollens, whereas rather chronic image was observed in children allergic to unknown allergen. The latter image was similar to previ-ously described in children with food allergies.
Conclusions: The presence of allergic reaction may alter the cytokine network activity in children, thus affecting also the immune status, independently from chronic inflamma-tory process in tonsillitis.
K e y w o r d s: glycosylation profile − acute phase proteins
− allergy − chronic tonsillitis.
Streszczenie
Wstęp: Białka ostrej fazy można uznać za laboratoryj-ny wykładnik procesów zapallaboratoryj-nych o różnej etiologii, ale pełnią one także liczne istotne role biologiczne. Jako że większość z nich to glikoproteiny, zmiany dotyczące ich bocznych łańcuchów cukrowcowych są dodatkowym sy-gnałem o zakłóceniach w sieci cytokinowej, zachodzących podczas zapalenia i mogą służyć jako wyznacznik stanów zapalnych o ostrym lub przewlekłym charakterze.
Materiał i metody: Badaniom poddano grupę 25 dzieci w wieku od 6 do 13 lat, przyjętych na oddział laryngologicz-ny ze wskazań do tonsylektomii. Wszystkie dzieci podda-no badaniom testami skórnymi (Stallergens). Piętnaścioro dzieci z całej grupy wykazało obecność reakcji alergicznych na pyłki, a u 10 nie ustalono alergenu mimo występowa-nia objawów. Od wszystkich dzieci zabezpieczono próbkę krwi, pobraną do badań rutynowych i wykonano w suro-wicy oznaczenie stężeń białka C-reaktywnego, kwaśnej
40 MAGDALENA SOBIESKA, IWONA STEINER, BEATA PUCHER, MICHAŁ GRZEGOROWSKI, WŁODZIMIERZ SAMBORSKI alfa1-glikoproteiny (AGP) i alfa1-antychymotrypsyny (ACT)
z profilami glikozylacji. Stężenia białek badano metodą immunoelektroforezy rakietkowej, używając przeciwciał i roztworów standardowych firmy DakoCytomation (Dania).
Profil glikozylacji badano metodą immunoelektroforezy krzyżowej powinowactwa według Bǿg-Hansena z ConA, jako ligandem.
Wyniki: Niższe stężenia AGP i ACT wykazano u dzieci uczulonych na pyłki. Profil glikozylacji obu białek był u tych dzieci przesunięty w kierunku większej reaktywności z Co-nA, podczas gdy u dzieci, u których nie ustalono alergenu, obraz glikozylacji był przewlekły. Podobny obraz opisano wcześniej u dzieci z alergią pokarmową.
Wnioski: Reakcje alergiczne mogą powodować zmiany w funkcjonowaniu sieci cytokinowej u dzieci, wpływając na status immunologiczny niezależnie od przewlekłego procesu zapalnego, jaki towarzyszy zapaleniu migdałków podniebiennych.
H a s ł a: profil glikozylacji − białka ostrej fazy − alergia
− przewlekłe zapalenie migdałków podniebien-nych.
Wstęp
Podstawą zaliczenia do kategorii „białko ostrej fazy”
jest zmiana surowiczego stężenia podczas odpowiedzi (re-akcji) ostrej fazy co najmniej o 25%. W większości białka te są pochodzenia wątrobowego; warto wspomnieć, że czę-sto w odpowiedzi na bodziec stężenie konkretnego białka w tkankach może się wyraźnie różnić od surowiczego, jednak właśnie to ostatnie jest najczęściej badane.
Białka ostrej fazy (BOF) są laboratoryjnym wykładni-kiem istnienia i aktywności procesu zapalnego, stąd pomiar ich stężeń może dostarczać informacji o stanie organizmu.
Natomiast biologicznie białka ograniczają reakcję zapal-ną, uczestniczą w procesach naprawczych, mogą wywierać wpływ modulujący (zwykle hamujący) na limfocyty T, za-pobiegają utracie cennych składników (np. żelaza) [1].
Za uruchomienie syntezy białek ostrej fazy w trakcie reakcji na bodziec uszkadzający bądź zapalny odpowiadają przede wszystkim trzy cytokiny: interleukina (IL)-1, czyn-nik martwicy nowotworów (TNFα) i IL-6, choć także inne (transformujący czynnik wzrostu, interferon γ, wątrobowy czynnik wzrostu) mogą wywierać potem wpływ wzma-gający produkcję czy modulujący proporcje syntetyzowa-nych białek. Odrębnie regulowane są zmiany glikozylacji.
O ile zapoczątkowanie produkcji białek odbywa się głów-nie pod wpływem wymienionych cytokin, na jej wielkość i czas trwania wpływa szereg innych czynników, zarówno działających w tym samym czasie, jak obecnych już przed zaistnieniem reakcji zapalnej. Jednym z najważniejszych czynników modulującym działanie cytokin są glikokorty-kosterydy. Ich wpływ na ekspresję genów różnych białek jest różny, zależny także od gatunku. Ponadto należy
pa-miętać, że cytokiny nie działają w odosobnieniu, a zatem wywierany przez nie efekt nie tylko jest wypadkową działań poszczególnych mediatorów, ale ich działania w różnych kombinacjach mogą być addytywne, synergistyczne czy antagonistyczne.
Wszystkie glikoproteiny syntetyzowane przez wątrobę, a zatem większość glikoprotein surowicy, zawierają boczne łańcuchy cukrowcowe powiązane z łańcuchem białkowym wyłącznie pierwszym typem wiązania, czyli N-glikozydo-aminowym [2]. Występujące na nich oligosacharydy mogą się składać z samych reszt mannozy (typ bogatomannozo-wy), z N-acetyloglukozoaminy, galaktozy, fukozy i kwasu sjalowego (typ złożony) albo mogą być mieszane (hybry-dowe), czyli zawierające łańcuchy obu typów. Wszystkie złożone oligosacharydy, a takie są składnikiem glikoprotein produkowanych przez wątrobę, zawierają identyczny rdzeń utworzony z dwóch reszt N-acetyloglukozoaminy i z trzech reszt mannozy. Część rdzenna połączona jest z łańcuchem polipeptydowym poprzez GlcNAc, która łączy się z aspa-raginą łańcucha polipeptydowego, położoną w sekwencji Asn-X-Ser lub Tre, gdzie X to dowolny aminokwas. Oprócz części rdzennej w skład heteroglikanów wchodzą dwa, trzy lub cztery łańcuchy boczne, nazwane antenami, odchodzące od rdzennych α1,3 i α1,6 reszt Man, stąd mówi się o oli-gosacharydach dwu-, trój- lub czteroantenarnych. Anteny zbudowane są głównie z N-acetyloglukozoaminy, galakto-zy i galaktozoaminy. Ponadto mogą dodatkowo zawierać fukozę, a na końcu kwas sjalowy [2, 3]. Wyszczególnione struktury antenarne mogą ponadto zawierać dodatkową, tzw. „rozdzielającą” GlcNAc, połączoną wiązaniem 1,4 z αMan części rdzennej.
Biosynteza N-związanych łańcuchów cukrowcowych białek surowicy zachodzi początkowo w części szorstkiej siateczki endoplazmatycznej, a dalsze etapy modyfikacji reszt cukrowcowych, potranslacyjnie w części gładkiej sia-teczki endoplazmatycznej i w aparacie Golgiego. Glikozyla-cja uwarunkowana jest poziomem substratów (nukleotydów przenoszących reszty cukrowe) i swoistą dla danej tkanki aktywnością glikozylotransferaz, jak i obecnością ich duktów [2]. Nagromadzenie lub obniżenie zawartości pro-duktów glikozylacji w komórce może być wynikiem zmian na jednym lub kilku etapach ich syntezy. Coraz więcej jest dowodów na to, że struktura oligosacharydów jest ściśle związana z ich funkcją i podlega precyzyjnej regulacji. Za przyczynę powstawania bardziej rozgałęzionych, złożonych glikanów uważa się tworzenie dodatkowego rozgałęzienia (anteny) łańcucha oligosacharydowego. Dodatkowa antena powstaje w wyniku podwyższenia aktywności transferazy-5--galaktozy, która zapoczątkowuje syntezę tego rozgałęzienia.
Te dodatkowe rozgałęzienia mogą być następnie podstawione przez inne cukry, takie jak: galaktoza, fukoza, kwas sjalowy.
Stwierdzono, że niektóre transferazy podlegają regulacji w czasie rozwoju osobniczego, a ich ekspresja jest zależna od stopnia zróżnicowania komórek [3].
Glikany pełnią w komórce dwa rodzaje funkcji. Pierw-sza wynika z ich właściwości fizykochemicznych i dotyczy
GLIKOZYLACJA BIAŁEK OSTREJ FAZY Z ZAPALENIEM MIGDAŁKÓW PODNIEBIENNYCH I OBJAWAMI ALERGII 41 stabilizacji białek poprzez udział w formowaniu struktur
trzeciorzędowych, ochrony przed działaniem proteaz, stabi-lizacji błony komórkowej oraz kontroli jej przepuszczalności i utrzymywania ładunku elektrycznego powierzchni komór-ki. Drugi rodzaj stanowią funkcje biologiczne, a głównie pośredniczenie w oddziaływaniach międzykomórkowych.
Warstwa różnorodnych złożonych struktur cukrowcowych stanowi najbardziej zewnętrzną część powierzchni komórki i potencjalnie jest zdolna do przenoszenia informacji roz-poznawanych przez inne komórki. Rozmaitość glikanów oraz ich zróżnicowana ekspresja komórkowa i tkankowa sugerują, że mogą to być oddziaływania swoiste. Komórki ssaków posiadają białka o charakterze lektyn, które potra-fią rozpoznawać struktury cukrowe na innych komórkach.
Lektyny to glikoproteiny, zdolne rozpoznawać konkretne reszty oligocukrowe, często jeszcze tylko występujące w danej konfiguracji [4].
Cechą charakterystyczną glikoprotein surowicy, a tym samym białek ostrej fazy, jest heterogenny charakter ich reszt cukrowcowych. Ten typ heterogenności nazwano mi-kroheterogennością. Obejmuje on dwie jej formy: główną i poboczną. Mikroheterogenność główna dotyczy różno-rodności struktur antenarnych, poboczna natomiast różnic ilościowych kwasu sjalowego i fukozy. W warunkach fi-zjologicznych ilość grup cząsteczek (wariantów) tego sa-mego białka o identycznej strukturze bocznych łańcuchów cukrowcowych jest stała. Przy badaniu glikozylacji metodą immunoelektroforezy lub chromatografii powinowactwa z lektynami, oznacza to, że ilość i proporcje wariantów, czyli grup cząsteczek tego samego białka obarczonych podobnymi cukrowcami są stałe. W przebiegu zjawiska ostrej fazy obserwuje się zaburzenie proporcji występują-cych fizjologicznie wariantów, a często pojawiają się inne, o zupełnie zmienionej reakcji z daną lektyną.
Najogólniej można powiedzieć, że przeprowadzone dotąd badania z użyciem ConA pozwalają wnioskować o istnieniu dwóch zasadniczych i w miarę wspólnych ten-dencji w zmianach glikozylacji BOF: w ostrych zapaleniach występuje względny wzrost ilości struktur dwuantenarnych [5, 6, 7, 8], a w ciąży i w przewlekłych stanach zapalnych przewaga trój- i czteroantenarnych cukrowców [9, 10].
Ostry profil glikozylacji kojarzy się w przypadku pozy-tywnych BOF zazwyczaj z ich podwyższonym stężeniem, podczas gdy przewlekły obraz glikozylacji można wykryć zarówno przy podwyższonym, jak i obniżonym stężeniu danego białka, zależnie od etiologii i charakteru procesu zapalnego. Ponadto procesy zmian glikozylacji mogą się częściowo nakładać, w efekcie czego powstaje obraz za-ostrzonego profilu glikozylacji typowego dla stanów prze-wlekłych (jednoczesna przewaga struktur trójantenarnych i obecność wariantów silnie reagujących z lektyną, czyli o przeważająco dwuantenarnych cukrowcach).
Najszerzej badaną ludzką glikoproteiną jest niewątpliwie kwaśna α1-glikoproteina, czyli orozomukoid. Struktura jej bocznych łańcuchów cukrowcowych była badana wieloma metodami, zarówno przez wiązanie z lektynami, jak i
prepa-ratywną chromatografię [11]. Wiele jest też prac, w których opisywano jej zależny od mikroheterogenności wpływ na różne komórki układu immunologicznego [12]. Dotyczy to zwłaszcza pojawiania się ugrupowań sLeX i ich wpływu na diapedezę leukocytów [13]. Wszystkie białka ostrej fazy, z wyjątkiem białka C-reaktywnego, surowiczego składnika amyloidu A i albuminy, są glikoproteinami. W badaniach najczęściej pojawia się kwaśna alfa1-glikoproteina (AGP), a w badaniach wykonywanych uprzednio przez autorów – również alfa1-antychymotrypsyna (ACT).
Badanie glikozylacji AGP ujawnia u zdrowych ludzi obecność trzech wariantów, od niereagującego z ConA do silnie reagującego, stanowiących odpowiednio W0 − 43%, W1 − 45% i W2 − 12%. W ciąży i w przewlekłych stanach zapalnych reaktywność z ConA spada.
Badanie glikozylacji ACT pozwoliło opisać występowa-nie prawidłowo czterech wariantów, od słabo (A1) do silwystępowa-nie reagującego (A4) z ConA. Stanowią one przeciętnie po 25%
całkowitego stężenia tego białka. U dzieci oraz w ostrych stanach zapalnych pojawia się czasem wariant piąty (A5), bardzo silnie reagujący z ConA, stanowiący przeciętnie do 5% całości. W ciąży, podobnie jak w przypadku AGP, reaktywność ACT z ConA spada.
Materiał i metody
Badaniami objęto grupę 25 dzieci w wieku od 6 do 13 lat, poddawanych zabiegowi tonsylektomii. W ocenie klinicznej ani w badaniach laboratoryjnych nie stwier-dzano obecności wykładników ostrego stanu zapalnego.
Wszystkim dzieciom wykonano testy skórne za pomocą zestawu podstawowego firmy Stallergens. W momencie przyjęcia u żadnego z dzieci nie stwierdzano reakcji alergicznej. Porównano grupę dzieci, u których testy wykazały alergię na pyłki (n = 15) i dzieci, u których, mimo objawów alergii, testy skórne wypadły ujemnie (n = 10). Materiał stanowiły resztkowe surowice, pozostałe po rutynowych badaniach laboratoryjnych. W badaniach uwzględniono następujące białka: CRP oraz AGP i ACT z profilami glikozylacji. Stężenia białek badano metodą immunoelektroforezy rakietowej [14], używając przeciw-ciał i roztworów standardowych firmy DakoCytomation (Dania). Profil glikozylacji badano metodą immunoelek-troforezy krzyżowej powinowactwa według Bǿg-Hansena, z ConA jako ligandem [15].
Wyniki
Stężenie CRP nie odbiegało od normy w obu bada-nych grupach. Stężenia obu badabada-nych glikoprotein były nieznacznie niższe niż wartości obserwowane u dzieci zdrowych, przy czym obniżenie to dotyczyło głównie ACT (odpowiednio 759 ± 276 i 728 ± 309 mg/L w obu grupach dla AGP i 235 ± 107 i 283 ± 105 mg/L dla ACT). Zwraca
42 MAGDALENA SOBIESKA, IWONA STEINER, BEATA PUCHER, MICHAŁ GRZEGOROWSKI, WŁODZIMIERZ SAMBORSKI uwagę stężenie ACT, obniżone przede wszystkim u dzieci,
u których nie ustalono rodzaju alergenu.
Gdy poddano analizie proporcje wariantów AGP i ACT, uzyskanych w badaniu immunoelektroforezy krzyżowej z konkanawaliną A jako liganiem, ustalono, że różni się on znacznie pomiędzy grupami. Udział wariantów w całkowi-tym stężeniu białka przedstawiono na rycinach, odpowiednio dla AGP na rycinie 1 i dla ACT na rycinie 2.
że samo przewlekłe zapalenie migdałków podniebiennych także może indukować zmiany w profilu glikozylacji obu badanych białek [9], ale zdecydowanie o charakterze prze-wlekłym, wydaje się zatem, że widoczne oznaki zaostrzenia procesu można przypisać procesom związanym z reakcjami alergicznymi.
Podobnie jeśli chodzi o glikozylację ACT, zmiany w grupie dzieci uczulonych na nieokreślony antygen miały wyraźnie charakter ostry (większej reaktywności z ConA), podczas gdy profil oznaczony u dzieci uczulonych na pyłki można określić jako „przewlekły zaostrzony”.
Wnioski
Tendencja zmian dla obu badanych glikoprotein była podobna, co może przemawiać za wspólnym mechanizmem regulacji glikozylacji obu białek przez cytokiny. Ciekawym jest, że w podobnych grupach dzieci różnica wydaje się wy-nikać z charakteru alergenu, a zatem być może z charakteru odpowiedzi immunologicznej, przeważającej w danym typie reakcji. Wymaga to jednak dalszych badań.
Obraz zmian glikozylacji tych samych białek, przesu-nięty w kierunku mniejszej reaktywności z ConA, czyli w stronę bardziej rozgałęzionych struktur cukrowcowych, został opisany u dzieci z alergią pokarmową [16, 17]. Być może nie tylko rodzaj alergenu, ale lokalizacja reakcji aler-gicznej odgrywa rolę, jeśli chodzi o rodzaj toczącego się procesu zapalnego. Charakterystyczne dla alergii pokar-mowych było jednak również obniżone surowicze stężenie ACT. Przedstawione wyniki są zaledwie przyczynkiem do zrozumienia procesów toczących się w ustroju dziecka, należy jednak podkreślić, że obecność reakcji alergicznej znacząco zmienia charakter procesu zapalnego i może do-datkowo wpływać na przebieg leczenia dzieci poddawanych zabiegowi tonsylektomii.
Piśmiennictwo
1. Sobieska M.: Homeostatyczna funkcja białek ostrej fazy w odporności.
Referat zjazdowy na I Krajowym Sympozjum Immunologów Wete-rynaryjnych, Świnoujście, 12−14.05.1994 r. Pol. J. Immun. 1994, 19, Suppl. 2.
2. Streyer L.: Biochemia. PWN, Warszawa 1997.
3. Mackiewicz A.: Badania mechanizmów regulujących glikozylację białek ostrej fazy. [Maszynopis powielany] Akad. Med. w Poznaniu, Poznań 1988.
4. Hatton M.W.C., Marz L., Regoeczi E.: On the significance of hetero-geneity of plasma glycoproteins possessing N-glycans of the complex type: a perspective. Trends Biochem. Sci. 1983, 92, 287−290.
5. Sobieska M., Kostro K., Wołoszyn S., Wiktorowicz K.E.: Acute phase proteins in domestic and laboratory animals − a useful tool in veterinary diagnostics. Pol. J. Immun. 1995, 20, 135−155.
6. Sobieska M., Machyńska-Bućko Z.: Zmiany stężeń wybranych białek ostrej fazy u oparzonych. Rocz. Oparzeń, 1996−1997, 7−8, 25−32.
7. Sobieska M., Mikstacki A., Wiktorowicz K.: Zmiany stężeń cytokin i wybranych białek ostrej fazy pod wpływem urazów wielonarządo-wych. Now. Lek. 1998, 67 (4), 515−523.
W0 − wariant niereagujący z ConA / ConA non-reactive variant; W1 − wariant słabo reagujący z ConA / ConA weakly reactive variant; W2 − wariant reagujący z ConA / ConA reactive variant; W3 − wariant silnie reagujący z ConA / ConA
strongly reactive variant
Ryc. 1. Proporcja wariantów kwaśnej alfa1-glikoproteiny składających się na całkowite stężenie białka u dzieci uczulonych na pyłki i u dzieci,
u których w testach skórnych nie ustalono rodzaju alergenu Fig. 1. Proportion of distinctly glycosylated variants forming the total AGP concentration in children allergic to pollens and in those allergic to
unknown allergen
A1 − wariant słabo reagujący z ConA / ConA weakly reactive variant; A2, A3 – warianty reagujące z ConA / ConA reactive variants; A4 − wariant silnie
reagujący z ConA / ConA strongly reactive variant
Ryc. 2. Proporcja wariantów alfa1-antychymotrypsyny składających się na całkowite stężenie białka u dzieci uczulonych na pyłki i u dzieci, u których
w testach skórnych nie ustalono rodzaju alergenu Fig. 2. Proportion of distinctly glycosylated variants forming the total ACT concentration in children allergic to pollens and in those allergic to
unknown allergen
Dyskusja
W grupie dzieci, u których nie udało się ustalić alergenu w porównaniu z grupą dzieci uczulonych na pyłki zwraca uwagę bardziej zmieniony profil glikozylacji. Składa się na to większy udział wariantów odpowiednio W0 lub A1, ale także obecność silnie reagujących z ConA wariantu W3 AGP. Obraz glikozylacji w grupie dzieci uczulonych na pyłki jest zmieniony bardziej w kierunku przewlekłe-go zaostrzoneprzewlekłe-go procesu zapalneprzewlekłe-go, natomiast w drugiej grupie dzieci obraz bliższy jest typowym zmianom obser-wowanym podczas ostrego zapalenia. Należy podkreślić,
GLIKOZYLACJA BIAŁEK OSTREJ FAZY Z ZAPALENIEM MIGDAŁKÓW PODNIEBIENNYCH I OBJAWAMI ALERGII 43
8. Sobieska M., Wiktorowicz K., Mikstacki A.: Selected acute phase pro-teins in patients with polytrauma. Shock, 1997, Suppl. 7, 15−16.
9. Steiner I., Grzegorowski M., Sobieska M.: Stężenie wybranych białek ostrej fazy i immunoglobulin u dzieci przed i po tonsylektomii. Now.
Lek. 1995, 64 (6), 695−700.
10. Wittmann K., Ciszyńska A., Sobieska M., Wiktorowicz K.: Badanie stężeń i profili glikozylacji alfa2-makroglobuliny i ceruloplazminy w przebiegu fizjologicznej ciąży. Now. Lek. 1999, 68 (7), 654−664.
11. Stubbs H.J., Shia M.A., Rice K.G.: Preparative purification of tetra-antennary oligosaccharides from human asialyl orosomucoid. Anal.
Biochem. 1997, 247 (2), 357−365.
12. Fournier T., Medjoubi N.N., Porquet D.: Alpha-1-acid glycoprotein.
Biochim. Biophys. Acta, 2000, 1482 (1−2), 157−171.
13. Jorgensen H.G., Elliott M.A., Priest R., Smith K.D.: Modulation of sialyl Lewis X dependent binding to E-selectin by glycoforms of alpha-1-acid
glycoprotein expressed in rheumatoid arthritis. Biomed. Chromatogr.
1998, 12 (6), 343−349.
14. Laurell C.B.: Quantitative estimation of proteins by electrophoresis in agarose gel containing antibodies. Scand. J. Clin. Invest. 1972, 124, 21−28.
15. Bǿg-Hansen T.C.: Crossed immuno-affinoelectrophoresis: an analytical method to predict the result of affinity chromatography. Anal. Biochem.
1973, 56, 480–488.
16. Springer E., Sobieska M., Wiktorowicz K.: Measurements of acute phase proteins in food allergy and tolerance. XVII International Congress of Allergology and Clinical Immunology, 15–20 October 2000, Sydney, Australia. Abstract P-540.
17. Springer E., Sobieska M.: Monitorowanie białek ostrej fazy w alergii i tolerancji pokarmowej. VII Zjazd Polskiego Towarzystwa Alergolo-gicznego, Łódź, 27–30 sierpnia 2000.
.
ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E ANNALS OF THE POMERANIAN MEDICAL UNIVERSITY
2006, 52, 2, 45–49
ELżBIETA GAWRYCH, IRENA MAZURKIEWICZ, ARTUR KWAS, JERZY WęGRZYNOWSKI1