Gmina położona jest w południowo - zachodniej części powiatu, na obrzeżu Pagórów Chełmskich, dlatego ma charakter wyżynny. Charakteryzuje się niezwykłym bogactwem przyrodniczym. Występuje tutaj wielu rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt, co sprawia, że gmina należy do najciekawszych w powiecie chełmskim. Bezpośrednie sąsiedztwo miasta Chełma ma istotny wpływ na przeobrażenie środowiska przyrodniczego. Mimo to gmina zachowuje ogromny potencjał ekologiczny. Świadczy o tym wielka różnorodność oraz liczba obiektów objętych lub zasługujących objęcie ochroną prawną. Stosunkowo duża, jak na warunki gminy podmiejskiej, jest również powierzchnia lasów (ok. 19%).
Są to głównie lasy mieszane i liściaste, niezwykle bogate w chronione gatunki roślin (m.in. lilia złotogłów, groszek wschodniokarpacki, wawrzynek, wilcze łyko, barwinek pospolity, storczyki). Szczególnie interesujący pod tym względem jest kompleks leśny koło Zawadówki.
W północnej części gminy, w pobliżu Stańkowa, znajduje się zbiornik retencyjny o powierzchni ok.43 ha. Jest to ostoja wielu chronionych gatunków ptaków, zwłaszcza mew, rybitw, dzikich kaczek. W szuwarach porastających brzegowe partie zbiornika znalazł schronienie niezwykle rzadki i zagrożony wyginięciem ptak bąk. Największą osobliwością faunistycznątej okolicy jest niewątpliwie wymierający w skali kraju żółw błotny. Oba gatunki są wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Groble otaczające zbiorniki są doskonałym miejscem do obserwacji tych zwierząt, gdyż wygrzewają się na słońcu w letnie dni. Na terenie gminy znajdują się również miejsca lęgowe żółwi, lecz jest ich bardzo niewiele i niestety, nie zapewniają przetrwania tego gatunku. W odległości kilku kilometrów na wschód od w okolicy Nowin, Srebrzyszcza i Brzeźna znaj dują się unikalne w skali Europy, torfowiska węglanowe objęte ochroną rezerwatową (rezerwaty Bagno Srebrzyskie i Brzeźno). Lasy występujące w sąsiedztwie torfowisk są ostoją takich rzadkości ornitologicznych jak:
orlik krzykliwy i bocian czarny, obydwa gatunki wpisane do PCKZ. Torfowiska zostały zaliczone do obszarów szczególnie ważnych dla ochrony ptaków wodno błotnych w Europie. W północnej i wschodniej części gminy, charakteryzującej się najwyższymi walorami przyrodniczymi utworzono Chełmski Park Krajobrazowy.
Na terenie gminy występują również pojedyncze, cenne obiekty chronione jako pomniki przyrody. Elementem krajobrazu kulturowego są licznie występujące na terenie gminy parki podworskie. Bez wątpienia urozmaicają i wzbogacają one rolniczą przestrzeń gminy. Stanowią również ostoję dla wielu gatunków zwierząt a zwłaszcza ptaków. Spośród dziewięciu parków podworskich najcenniejszym i najlepiej zachowanym nadano status parków zabytkowych. Są to parki: podworski z końca XIX w. w Stawie, podworski z XVI w. w Nowosiółkach oraz park w Srebrzyszczu z drugiej połowy XVII w.
W 2000 r. rozpoczęta została największa inwestycja gminna - budowa wodociągów w Depułtyczach Starych, Rożdżałowie, Krzywicach, Żółtańcach,, Uhrze, Zagrodzie, i Depułtyczach Nowych. Nowa sieć i przyłącza będzie mieć 35 km długości, a z wody skorzysta 350 odbiorców.
Antonin. (23°35'E i 51°09'N) W 2000 r. mieszkały tam 64 osoby, w tym 14 dzieci w wieku od 0 do 15 roku życia. 4 uczniów uczęszczało do szkół średnich. Było 14 gospodarstw rolnych. Ich właściciele posiadali między innymi: 5 samochodów osobowych, 7 traktorów i 10 telefonów stacjonarnych. 6 gospodarzy mieszkało w domach drewnianych, a 2 budowało nowe domy. Ostatnie wesele odbyło się w 1997 r. W 1999 r. przyszło na świat ostatnie dziecko. W tym samym czasie odbył się ostatni pogrzeb. Był folwark, na bazie którego utworzono Stację Rolniczo -Doświadczalną. (Zachował się budynek administracji, na frontonie którego umieszczono wykuty nad wejściem napis: „Stacja Rolniczo-Doświadczalna"). W 2000 r. teren wraz z obiektem znajdował się w granicach miasta Chełma. We wsi był przejazd kolejowy niestrzeżony.[507] Miejscowość należała do Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Św. Ducha w Chełmie.[329,s.113]
Z dziejów
- Po bitwie pod Chełmem w r. 1794 (odbyła się ona miedzy górą kredową pod Antoninem, a wzgórzem, gdzie zbudowano stadion miejski), gdy generał Zajączek cofał się , biskup Ważyński zmuszony był również uchodzić. Powstanie Kościuszkowskie upadło, a potem przyszedł ostatni rozbiór Polski.[343,s.27]
- 11 listopada 1823 r. w wyniku bezgotówkowego kontraktu kupna i sprzedaży dobra wsi Serebryszcze z przyległościami Gdola, Gotówka i folwarkiem Antonin przechodzą w posiadanie Justyny z Grabowskich Sokołowskiej, wdowy po Ignacym Sokołowskim, stolniku brzesko - kujawskim, teściowej Antoniego Grothusa.[365,s.37]
- 1860 r. Kajetan Smorczewski w miejscu poprzedniego folwarku Antonin zakłada nowy zwany Podgórze.(...) Około 1861 r. przeprowadzone zostaje hipoteczne rozdzielenie dóbr na trzy części: dobra Serebryskie, Antonin i Koza Gotówka.[365,s.39]
- Dobra S. (Serebryszcze) składały się w 1866 r. z folw. S. i Antonin, rozl. mr. 5522, gr. i ogr. mr. 810, łąk mr. 722, lasu mr. 692, past. i zarośli mr. 1507, nieuż. mr.
1971.[482,t.10,s.339]
Antonin, 1) A., wś, gm. Krzywiczki, pow. chełmski. Istniała tu cukrownia, zatrudniająca 110 rob. i produkująca za 21,00 rs. rocznie.[482,t.I,s.42]
- Kolonia niemiecka założona w 1878 r. Powstała na dobrach Dorohusk, których właścicielem był lir. Teodor Suchodolski.[500,s.261]
- W 1935 r. w kol. Antonin 13 osoby płaciły podatek gruntowy. Rolnicy posiadali 49 morgi 100 prętów ziemi. Musieli odpracować 22 " dniówek szarwarkowychi.[196]
- Zachowało się pismo Gminy Krzywiczki z 27 czerwca 1946 r. w sprawie przyjęcia Mariana Watrakiewicza mieszkańca kol. Antonin do Państwowego Gimnazjum Rolniczego w Pszczynie.[144]
- W 1950 r. W Antoninie było 61 płatników podatku gruntowego. Dodatkowo do
miejscowości przypisano Nadleśnictwo Pobołowice, które miało 2800 ha lasów.[145]
- W 1952 r. wymieniony z nazwy w dokumentach gminy Krzywiczki. W 1953 r. we wsi mieszkały 83 osoby. Do miejscowości należały 473 ha ziemi. Było państwowe gospodarstwo rolne, które użytkowało 114-115 ha.[l46]
- W 1954 r. ukazało się orzeczenie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmie, na mocy którego 7,50 ha ziemi po osobach przesiedlonych do ZSRR przeszło w 1945 r. wraz z wszelkimi przysługującymi im prawami na własność państwa.[19]
Depułtycze Królewskie. (23°27'E i 51°04’N) W 2000 r. mieszkało tam 177 osób, w tym 73 dzieci w wieku od 0 do 15 roku życia, 11 uczniów szkół średnich, 6 studentów, 18 wdów, 4 wdowców, 4 stare panny i 6 starych kawalerów. Było 50 gospodarstw rolnych. Ich właściciele posiadali, między innymi, 37 telefonów stacjonarnych, 48 samochodów osobowych, 50 ciągników, 1 samochód ciężarowy, 2 kombajny, 4 anteny satelitarne i 47 domów drewnianych, w tym 12 opuszczone.[507] Miejscowość należała do Parafii Rzymskokatolickiej w Starych Depułtyczach.[329,s.124]
Z dziejów
- Depułtycze Stare (Ruskie, Uchańskie) datowane na 1428 r. Należały wówczas do Parafii Rzymskokatolickiej w Chełmie. Depułtycze Królewskie (Litewskie) datowane na 1438 r.[74,s.57]
W 1432 r. znane jako Depolticze, w 1460 występują jako Dwyepolitcze, w 1504 -Dypolthicze.[344,s.163-164]
- Od roku 1508 są wzmianki o istnieniu tutaj cerkwi prawosławnej p.w.
Podwyższenia Krzyża Świętego, a następnie św. Mikołaja.[366,s.5]
- Parafia prawosławna istnieje od 1510 r. Z parafii (prawosławnych) wiejskich tego (chełmskiego) powiatu przez całe stulecie (XVI w.) wzmiankowane są cerkwie w: (...) Depułtyczach. W 1680 r. właściciele Depułtycz, bracia Paweł, Daniło, Wąsko, i Iwan, przysięgali np., że: „grunta Popowszczyzna y Mogiła Popowska (...) do funduszu cerkwi Depultyckiej Podniesienia s Krzyża należące, iako mamy z dziadów y rodziców
naszych wiadomości od kilku set lat y iako sami
pamiętamy".[366,s.148-149,165,227]
- Rejestr poborowych z 1531 r. podaje, że miejscowość należała do Parafii Rozesłania Apostołów w Chełmie.[495,s.272]
- Dipulticze wieś. W której tylko dworzyszcz osiadłych 2, z których dani żadnej nie dają, tylko posługa s nich (f 27 v) idzie. Na trzecim dworzyszczu siedzi ruski pop wolnie wedle przywileju swego od dzisiejszego KJM jemu danego i przed pany rewizormi ukazanego, którego contenta vide in alio libro f.820.[442,s.29]
Depułtycze 1.) królewskie, wś w pow. chełmskim, gm. Krzywiczki, par. Chełm.
Posiada szkołę, cerkiew par. dla Rusinów. R. 1827 było tu 28 dm. i 115 mk. 2.) D.
niskie, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Chełm. R. 1827 było tu 19 dm. i 128 mk. Depułtycze, r. 1564 Dipultice, pow. chełmski, wś królewska w ziemi chełmskiej;
miała w r. 1564 kościół par. łaciński i cerkiew, 2 łany, 2 zagr. Miał też tu dział swój Mikołaj Siennicki, płacący od 9 " łan., 8 zagr. i Skoruta 1 łan.[482,t.I,s.958]
- Dzierżawa JMP pana Gottarda Butlera, podkomorzego koronnego. Na którą prawa dla niebytności JM nie pokazano, w której są wsie te: Rostoka, Mołodutyn, Dypułtycze, nigdy jeszcze nie lustrowane.[441,s.217]
- Wieś Dypułtycze. W tej wsi było osiadłych pułanków 113/4, teraz osiadłych
pułłanków 5, z których każdy pługiem swym robi w tydzień 4 dni lecie, a zimie, do czego którego obrócą, także 4 dni w tydzień; a kto zaś tylko czwierć zasiewać będzie, tedy po 2 dni pługiem swym lecie, a zimie także po 2 dni robić powinien. Czynszu z pułłanku powinni dawać per 0/12 .... 2/0. Owsa z pułłanku po korcu, przychodzi owsa kor. 5 per fl. 1/6.... 6/0. Kapłonów z pułłanku po 2, przychodzi kapłonów 10 per 0/6 ...
2/0. Gęsi z pułanku po 2, przychodzi gęsi 10 per 0/8...2/20. Jajec z pułłanku 12, przychodzi jajec kop 1 per 0/0... 0/10. Przędzie powinni uprząść łokci 12, a kto czwierć zasiewać będzie, tedy połowę, jako czynszu, tak owsa, kapłonów, jajec i przędze dać powinien. Zagrodników jest 2, ci 3 dni lecie w tydzień pieszo odprawiać powinni, a zimie 2 dni. Czynszu per 0/6, kapłonów po 1, jajec po sześci ... 0/26.
ff.72v) Komorników jest 4, ci dzień w tydzień o pańskim chlebie robić powinni.
Summa prowentu z tej wsi facil fl. 13/26. Urodzaj w Dypultyczach (...) (w kopach):
żyta 46, żyta jarego 8, pszenicy ozimej 139, jęczmienia 55, owsa 82, hreczki 8, grochu 11, (v. 73)siana stert 2. (...) Skopszczyny było żyta kop 29/30, z czego kor. 14 3/4 per fl. 2... 29/15. Pszenice kop 40, z czego kor. 20 per fl. 3 ... 60/0. Owsa kop 10, z czego kor. per 11 1/6... 6/0. Jęczmienia, hreczki, grochu kop 4, z czego kor. 2 per fl.
2 ... 4/0. Summa prowentu z folwarku facit fl. 395/6. Arenda karczmy w tych 3 wsiach i spaśnego na rok facit fl. 100. Summa summarum z tych 4 wsi Rostoki, Lipinek, Mołodutyna, Dypultycz i 3 folwarków facit 1082/26. Stąd wytrąciwszy na 3 (f. 73 v)urzędników per fl. 16, fl. 48/26. Restat summy, od której kwarta ma być płacona, fl.
1034 [441.s.219-220]
- W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowały się akta: parafii greckokatolickiej z lat 1797- 1825, Urzędu Stanu Cywilnego Wyznania Greckokatolickiego z lat 1811-1874 (-1854) oraz 1875 oraz Urzędu Stanu Cywilnego Wyznania Prawosławnego z lat 1877-1896 (-1877-).[341,s.163,184 i 194]
- 26 lutego 1896 r. prawo do noszenia srebrnego medalu na aleksandrowskiej wstędze na pamiątkę imperatora Aleksandra III (...) otrzymał proboszcz wsi Depułtycze ks. J. Popiel.[5,s.237]
- Skromny obiekt dworski o pow. 1 ha. Znajduje, się w nim dworek murowany z białej opoki kredowej użytkowany przez szkołę, Wybudowano też nowy budynek szkolny. Układy przestrzenny i kompozycyjny parku wskazują na jego krajobrazowy charakter. Jedynym starszym elementem jest fragment alei kasztanowcowej. Przez park przepływa strumień tworzący staw. Park zawiera ok. 160 drzew należących do 20 gat. Największy udział mają: jesion wyniosły 30 szt., świerk pospolity 28, kasztanowiec biały 25, robinia akacjowa i sosna pospolitapo 20 szt., brzoza brodawkowa i topola biała po 10, klon jesionolistny 18 szt. Do rzadszych lub grubszych drzew należą: świerk kłujący 0,8 m obw.; dąb szypułkowy 3,5 m obw.
Zarośla zajmują ok. 20% pow. parku. Są to .głównie odrastające drzewa: wierzba krucha 3 a, S. alba 2 a, klon jesionolistny i jesion wyniosły po 1 a. Krzewy reprezentowane są przez 8 gat. Największy udział mają dereń świdłowa, śliwa ałycza, bez czarny i bez turecki po 5 a, szakłak pospolity 1 a.[362,s.170]
- Miejscowość wymieniona na mapie Józefa Michała Bazewicza (ilustrowany atlas Królestwa Polskiego z 1907 r.) jako Depułtycze Król.[332]
- W 1916 r. należały do gminy Krzywiczki. Mieszkało tam wówczas 107 osób, w
tym 4 Żydów.[73,s.202](...) W gminie Krzywiczki w 1916 r. było 4542 katolików, 598 prawosławnych, 102 ewangelików i 615 Żydów.[73,s.190]
- W Lubelskim Dzienniku Wojewódzkim nr 3, z 1932 r. zamieszczono listę kolejności osób, obowiązanych do dostarczenia samochodów i motocykli dla potrzeb wojska w czasie pokoju. Wymieniono tam między innymi samochód osobowy LB 74198, którego właścicielem był Franc-Józef Weinhold z majątku Depułtycze Ruskich.[65,s.59]
- W 1933 r. w szkole pracowała Anna Hamerska, a od 1937 r. uczyła Maria Orzechowska (od 1.03.1945 r. Parypse).por.[467]
- W spisie nauczycieli polskich gminy Krzywiczki, który sporządził 12 marca 1941 r.
płatnik nauczycielski Józef Sokołowski figuruje Orzechowska Maria z Depułtycz Królewskich.[200]
- W 1947 r. we wsi istniała 3 letnia szkoła przysposobienia rolniczego.[61,s.39]
- Od roku 1949 (...) administratorem parafii został ks. Henryk Pawłowski. „W tym czasie do pomocy na niedziele i święta dojeżdżał ks. Bolesław Pylak (wówczas jeszcze student, późniejszy biskup). Ks. Pylak - młody, gorliwy i przedsiębiorczy, zyskał sobie sympatię parafian. (...) W ciągu roku grodzi cmentarz grzebalny druciana siatką na żelaznych słupkach.[372,s.9]
- W 1954 r. ukazało się orzeczenie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmie, na mocy którego 308,90 ha ziemi po osobach przesiedlonych do ZSRR przeszła w 1945 r. wraz z wszelkimi
przysługującymi im prawami na własność państwa.[19]
- (1956 r.) Spółdzielnia produkcyjna w Depułtyczach Królewskich nie najlepiej się gospodaruje. (...) Na polach spółdzielni pozostawiono od jesieni lub nawet od wiosny zeszłego roku pobielacz, grabiarkę, koparkę do kartofli, brony itd. Przez całą zimę stał na polu motor z wodą w chłodnicy i młocarnia.[84]
- (1960 r.) Stanisław Skibiński w artykule „Ludzie i zabytki" wymienia znawców i społecznych opiekunów zabytków. Są to między innymi: Jan Panasiuk z kolonii Depułtycze Królewskie.[29]
- Jan Panasiuk w 1965 r. informował: Było to, kiedy ojciec miał jeszcze 14 lat.
Żniwiarze zbierający koło dużego kurhanu pszenicę zaczęli znajdować złote monety.
Ekonom Jentysa odpędziwszy ich od tego miejsca kazał oddać znalezione pieniądze, które miały pochodzić z żelaznego kotła z uchami. Monety te posiadali: Jakubicha — 2-3 szt., Nakoniaczka — 2 szt., Prystupicha 5 - szt., Wasyl — I szt.[87]
- 1 września 1966 r. oddano do użytku nowy gmach szkoły.[63,s.30]
Najstarsze obiekty budownictwa
- Szkoła, murowana, ok. 1930r., zagroda nr 23: dom i stodoła drewniane, przed 1939 r.,wł. Józefa Prościńskiego, 25 domów drewnianych wybudowanych w latach 1920- 1947.[473,s.56-57]
Depułtycze Królewskie - Kolonia. (23°26'E i 51°03'N) W 2000 r. mieszkało tam 335 osób, w tym 97 dzieci w wieku od 0 do 15 roku życia. Było 68 gospodarstw rolnych. Ich właściciele posiadali między innymi: 57 telefonów stacjonarnych.
Integralną częścią miejscowości jest Zofiówka.[529] W tej wsi mieszkały poetki ludowe, Adela Mazur i Teresa Szczepaniak.[530] We wsi znajdowały się
kurhany z wczesnego średniowiecza (V1-X1 w.) oraz zbiorowa mogiła z okresu 11 wojny światowej.[507] Miejscowość należała do Parafii Rzymskokatolickiej w Depułtyczachi.[329,s.124]
Z dziejów
- Nazwa wsi datowana na 1952 r.[344,s.163-164]
- W 1954 r. po nowym podziale administracyjnym powiatu chełmskiego miejscowość należała do GRN w Zagrodzie.[15]
- W 1961 r. występują wspólnie z Depułtyczami Królewskimi wsią. Należały wówczas do GRN w Zagrodzie.[16]
Najstarsze obiekty budownictwa
- 8 domów drewnianych i 1 murowany wybudowane w latach 1917 (nr 22)-1940.[426,s.57] Krzyż z kapliczką, drewn., ok. 1940 r.[530]
Cmentarze i mogiły
Mogiła powstańcza na kurhanie, XIX w. (1863). Położona po północnej stronie drogi Chełm - Siennica. Powierzchnia 0,025 ha.[530]
Zbiorowa mogiła wojenna. XX w. (1939-45).[530]
Horodyszcze. (23° 27 'E i 51° 11 'N) W 2000 r. mieszkały tam 642 osoby, w tym 154 dzieci w wieku od 0 do 15 roku życia. Było 145 gospodarstw rolnych. Ich właściciele posiadali między innymi: 141 telefonów stacjonarnych. Istniała szkoła podstawowa.[507] Integralną częścią miejscowości były Piaski.[529] W wodach miejscowych glinianek złowiono piranię. Jej autentyczność potwierdzili działacze PZW [452] Miejscowość należała do Parafii Rzymskokatolickiej w Czułczycach.[329,s.124]
Z dziejów
- Grodzisko Horodyszcze „Zamek". (...) Położone jest na obszarze Pagórów Chełmskich, w północnej części wsi Horodyszcze. Grodzisko zostało całkowicie zniszczone - przez jego środek przebiega obecnie droga. (...) Na podstawie cech morfologiczno - tektonicznych ceramiki przy uwzględnieniu położenia topograficznego grodziska, a także przybliżonych rozmiarów wydaje się, iż datowanie grodu na IX -XI wiek będzie najbliższe rzeczywistości. (...) Wykluczyć jednak należy istnienie grodziska na szczycie ,.Dziewiczej Góry" w Horodyszczu - Kolonii. Istniejące tam nasypy ziemne są fortyfikacjami najpewniej z czasów II wojny światowej. W czasie badań terenowych w 1978 r. oczyszczono profil istniejącego wykopu na szczycie góry i stwierdzono naturalny niezakłócony układ warstw: płytkie zaleganie piasku z poziomami orsztynów. Nie znaleziono natomiast ani jednego ułamka ceramiki na okolicznych polach. [340.s.47-48]
- Horodyszcze (Grodzyszcze). Pierwsza informacja pisana pochodzi z 1448 r.[360,s.124]
- Od 1522 r. -Hrodyscze, a od 1564 – Horodiscze.[344,s.168]
- Rejestr poborowych z 1531 r. podaje, że miejscowość należała do Parafii Rozesłania Apostołów w Chełmie.[495,s.272]
- W okresie 1 Rzeczypospolitej Horodyszcze i pobliski Staw położony nad rzeką Garką stanowiły jeden majątek lecz w każdej miejscowości funkcjonowały niezależne dwory i folwarki. W Horodyszczu zamieszkiwała rodzina Horodyskich a w Stawie Stawskich. Znany jest akt rozdziału dóbr z 1572 r. „(...) Stała się ugoda pomiędzy urodzonym Janem Horodyskim z jednej strony a żoną nieboszczyka Jana Czerskiego a teraz żoną szlachetnego Tomasza Stawskiego. (...) Najpierw dwór pana Horodyskiego ma w sobie morgów dziesięć, (...) dwór pana Stawskiego takiesz niemniejszy ni większy. [418.s.1]
- Horodyszcze - dwór drewniany z alkierzem. 1737 - dwór. Dwór na planie prostokąta z alkierzem bocznym, półtoratraktowy z sienią na osi. Po jednej stronie sieni izba o 3 oknach, ogrzewana zielonym piecem kaflowym; alkierzem, po drugiej stronie piekarnia. Dwór kryty słomą. Wybudowany przed rokiem 1737, zapewne w XVII w. Właścicielem w roku 1732 był Antoni Pokutyński.por.[471,s.170]
- Straty poniesione przez chełmski sobór katedralny i katedrę biskupią w położeniu materialnym na skutek pozbawienia majątków biskupich i soborowych w okresie rozbiorów Polski, były spowodowane odłączeniem od soboru od 1797 r. prawie
wszystkich wsi wchodzących w skład parafii cerkwi św. Paraskiewy i św. Mikołaja. W archiwum cerkiewno - historycznym przy chełmskim soborze katedralnym, między starodawnymi dokumentami zachowały się i dwie księgi metrykalne, z których jedna należała do byłej parafialnej Paraskiewskiej (Piatnickiej, obecnie nieistniejącej) cerkwi na Obołoniu, przedmieściu Chełma, a druga (w dwóch częściach) Świętomikołajewskiej, także byłej cerkwi parafialnej. Według tej drugiej - do Mikołajewskiej cerkwi od 1751 r. do 1772 r. należały wsie: Żółtańce, Pokrówka, Zawadówka, Strupin, Horodyszcze, Parypsy, Chełm (oczywiście jego część), przedmieście Chełma. Następnie według ksiąg metrykalnych parafii chełmskiego soboru katedralnego od 1797 r. do 1855 r. wszystkie one przynależały do soboru ze wskazaniem nawet domów w każdej wsi parafii, a w szczególności: (...) Horodyszcze-33.[5,s.454]
- Horodyszcze, wś, pow. chełmski, gm. Staw, par. Czułczyce. Jest tu kopalnia piaskowca używanego na kamienie młyńskie. W 1827 r. było 29 dm. i 265 mk.;
obecnie liczy gruntów dwór. 972 mr., włość. 798 mr. i 39 osad. Do wsi H. należy awuls Zielona lub Malowana.[482,t.I,s.142]
- W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowały się akta parafii greckokatolickiej z lal 1700 - 1725 oraz akta Urzędu Stanu Cywilnego Wyznania Prawosławnego z 1891 r.[341,s.194]
- Miejscowość wymieniona na mapie Józefa Michała Bazewicza (ilustrowany atlas Królestwa Polskiego z 1907 r.).[332]
- W 1907 r. założona została cegielnia hoffmanowska, której właścicielami byli: Ch Sztejnberg, W. Inlender i J. Brafman. Rocznie produkowała 2.000.000 szt.
cegieł.[65,s.4]
- W 1916 r. wieś należała do gminy Staw. Mieszkało tam wówczas 139 osób, w tym 11 Żydów. [73,s.203]
- 13 kwietnia 1931 r. zarejestrowane zostało miejscowe kółko rolnicze.[64,s.426]
- W 1936 r. w szkole pracował Henryk Gajewski (aresztowany przez gestapo i rozstrzelany), a od 1937 r. uczyła Maria Frąckowiak.por.[467]
- W Kolonii Horodyszcze przy szosie znajduje się pagórek, kształtem zbliżony do stożka jakiegoś wygasłego wulkanu lub olbrzymiego kurhanu. Lud nadał mu przed wiekami nazwę Góry Dziewiczej. Według żyjących do dziś legend, nazwa ma pochodzić jeszcze z czasów najazdów tatarskich, kiedy to dzicz tatarska miała wymordować lub zabrać w jasyr dziewice, które w gaiku na szczycie wzgórza miały swój klasztor. W 1886 r. w archiwum chełmskim był rękopis pt. „Słówko o mieście Chełmie", w którym była następująca wiadomość: „Ku karczmie Zielona nazwanej pokazują ci Górę Dziewiczą, grobowiec tysiącznych panien, Tatarzyna wściekłego ofiary, pocięte kindżałem". Jest to taka sama legenda, jak opowiadanie nieżyjącego już starca z Horodyszcza Jana Gałana, któremu jego przodkowie opowiadali o olbrzymich ludziach, z których jeden mieszkał na Dziewiczej, a drugi na Stawskiej Górze. Podawali oni sobie jakieś siekiery, które nosili za pasem. Inną popularną
legenda jest opowiadanie tego staruszka o zapadłych wraz z klasztorem dzwonach, których bicie dawni ludzie słyszeli (...) Przytaczający zapisana w rękopisie legendę biskup Modest podaje również prawdziwą wiadomość, że w jego czasach (1886 r.) na Górze Dziewiczej wykopano bardzo dużo kości ludzkich ze śladami „śmierci od miecza". Gdy w 1928 r. u podnóża Dziewiczej Góry budował sobie dom Jan Karczmarz, natrafił w miejscu wykopu pod fundament domu na dwa groby skrzyniowe z obstawa kamienną, w których były popielnice z prochami ludzkimi. Inny grobowiec znalazł on po przeciwnej (zachodniej) stronie wzgórza. O tych faktach opowiedział mieszkający tam Zygmunt Skaruch, który był również świadkiem wykopania tu wiosną 1944 r. pięknej siekiery krzemiennej. W północno - zachodniej części wierzchołka wzgórza wykopane zostały zniszczone przez rdzę jakby szczątki zbroi oraz większa ilość monet staropolskich z czasów Zygmunta III, czego był świadkiem mieszkaniec Chełma Stefan Stebelski.[72,s.13-14]
- XII 1942 hitlerowcy rozstrzelali 3 jeńców radzieckich.[470,s.41]
- W 1946 r. ławnikami Sądu Okręgowego w Lublinie byli Stefan Aponiak i Stanisław Molenda.[59,s.11]
- W 1946 r. sołtysem wsi był Antoni Darmochwał.''[175] Istniała szkoła podstawowa, w której uczyli: Stanisław Drzewiecki (kierownik) oraz Władysława Szubert.[l74]
- 19 lipca 1947 r. Komisja Przesiedleńczo Osiedleńcza przydzieliła poukraiński budynek na szkołę po Janie Litwinie we wsi Horodyszcze. (...) Niezależnie od tego również przydzielono 2 ha ziemi. Ziemia z zasiewami będzie należeć do personelu nauczycielskiego.[174]
- 2 sierpnia 1947 r. odbył się spis rolny. W tej miejscowości było 66 gospodarstw rolnych, uprawiano 273,73 ha ziemi, hodowano: 70 koni, 22 jałówki, 64 krowy, 86 sztuk trzody chlewnej, 15 owiec, 283 kury, 7 kaczek, 3 indyki i 8 uli z pszczołami.[175]
- W 1947 r. decyzją Wojewódzkiej Komisji do spraw upaństwowienia przedsiębiorstw w Lublinie do upaństwowienia przewidziano pożydowską Cegielnię
„Horodyszcze"[61, s.73]
- Orzeczeniem Starosty Powiatowego w Chełmie z 20 września 1949 r. (...) mienie położone we wsi Horodyszcze, gm. Staw, (...) składające się z gospodarstw rolnych, zabudowań, inwentarza żywego i martwego oraz ruchomości, pozostałe po osobach przesiedlonych do ZSRR (łącznie 112 gospodarstw opow. 398,10 ha) przejęte zostało 1 maja 1945 r. na własność państwa.por.[63]
- W latach 1960, 1963 i 1964 Antoni Marczuk ze wsi Jagodne informował: W czasie ukazu (1864 r. -SS) stary Litwin otrzymał ziemie na „Mogiłkach". Kiedy orał sochą zaprzężoną w woły, sosznik wszedł w ucho nakrywki, pod którą ukazało się w ziemi żelazne naczynie ze „złotymi" pieniędzmi, jakie już nie były w obiegu. W 1963 r.
- W latach 1960, 1963 i 1964 Antoni Marczuk ze wsi Jagodne informował: W czasie ukazu (1864 r. -SS) stary Litwin otrzymał ziemie na „Mogiłkach". Kiedy orał sochą zaprzężoną w woły, sosznik wszedł w ucho nakrywki, pod którą ukazało się w ziemi żelazne naczynie ze „złotymi" pieniędzmi, jakie już nie były w obiegu. W 1963 r.