W kontekście uwag dotyczących gier prowadzonych na płaszczyźnie na-zewniczej w serialu komediowym Świat według Kiepskich warto podkreślić, że między płaszczyzną komizmu językowego i sytuacyjnego przebiega nie-ostra granica. Spoiwem tych asocjacji są sylwetki bohaterów, opisane kary-katuralnie13(mają ciekawe życiorysy, przeżywają niezwykłe przygody, wyka-zują skłonność do popadania w tarapaty oraz umiejętność wymyślania nietuzinkowych, niemożliwych do realizacji pomysłów).
Postaci serialu reprezentują wiekowo przekrój społeczny, obrazując w sposób czytelny dla odbiorcy skonkretyzowane postawy wobec życia i wartości. Ferdynand Kiepski jest bezrobotny (por. W tym kraju nie ma pracy dla ludzi z moim wykształceniem), Halinka — jego żona, to dyplomowana
pie-161
11 — Współczesne...
ka Koziołka Matołka oraz Radia Maryja. Kobieta jednak często zapomina o zasadach dekalo-gu, oszukując swoich bliskich. Przykładem na to może być fakt, że na wózku inwalidzkim jeździ tylko dla przyjemności (kiedy zechce, wstaje z wózka).
12 Por. np.: M. G a r c a r z: „Świat według Kiepskich” — wylęgarnia neologizmów. W: Język trzeciego tysiąclecia III: zbiór referatów z konferencji, Kraków, 4—7 marca 2004. T. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny. Red. G. S z p i l a. Kraków 2005, s. 247—254.
13 Komiczne, bo obsesyjne, są podejrzenia Paździocha o to, że każdy z sąsiadów kiedyś donosił do SB. Sugestywnie twierdzi, że Kiepski w PRL-u był tajnym współpracownikiem pod pseudonimem Laczek (gw. laczek — ‘pantofel’), Halinka donosiła jako Balbina, Babcia — Kanalia, jego żona Helena — jako Alexis, a Boczek — jako Grubas.
lęgniarka, Paździoch14 handluje bielizną na bazarze, Helena Paździoch15 — bezrobotna (czasem pomaga mężowi na targowisku), Boczek pracuje w ma-sarni, Edzio — jest listonoszem, Rozalia Kiepska — emerytką, Borysek — ren-cistą, erotomanem, a rodzeństwo — Mariolka16 i Walduś17 Kiepscy to nasto-letni uczniowie.
Nadanie bohaterom specyficznych, „mówiących” lub aluzyjnych form identyfikacji to swoisty rodzaj serialowych gier komunikacyjnojęzykowych na poziomie onimii. Nazwy te (przez rozmaite asocjacje, zestawienia oraz skojarzenia) są podstawą kreacji humoru słownego (por.: Arnold — Arnold Leoncjo Jan; Marian Janusz — Marian Heinrich Gottlieb; Ferdynand18). Komu-nikujący się z sobą serialowi bohaterowie oprócz oficjalnych form imion najczęściej wykorzystują ich hipokorystyczne warianty (por.: Ferduś, Halin-ka, Halincia); większość z nich używana jest tylko w wersji zdrobniałej (por. imiona: Edzio, Mariolka, Walduś, Borysek, Anielka, Paulinka, Marysia, Jadzia).
Dla postaci epizodycznych, pojawiających się okazjonalnie (w jednym odcinku), wymyślono oryginalne nazewnicze formy identyfikujące (por. np.
Ksiądz Kręć to nowy proboszcz parafii we Wrocławiu; Siostra Konsoleta — sympatyczna zakonnica grająca na gitarze; Pleniak — czterdziestoletni sąsiad Kiepskich, który ma o dwadzieścia lat młodszą żonę).
Interesującą warstwę nazewniczą stanowią wymyślone dla bohaterów przezwiska. Niektórzy z nich mają ich kilka i fakt ten poświadcza imitację potocznych zachowań językowych, dla których charakterystyczny jest pro-ces stosowania wielu (często równolegle) przezwisk (np. identyfikacyjnych, potencjalno-okolicznościowych i intymnych), towarzyszących człowiekowi w różnych fazach i sytuacjach jego życia (np. Ferdynand — Ferdek jest często
14 Komizm tkwi w faktach z życia tego bohatera: niegdyś współpracował z SB (to po-świadcza jego żona), a aktualnie pracuje na bazarze przy alei Solidarności (ten fakt związany z przeszłością bohatera w połączeniu z owym celowo dobranym do kontekstu urbanoni-mem, stanowiąc swego rodzaju ambiwalencję komunikacyjną, jest autotelicznym źródłem komizmu).
15 Erotomanka, materialistka, dominuje nad mężem, stale wyrzuca go z domu i przyjmu-je na Wigilię.
16 Postać ta jest karykaturą typowej nastolatki z ubogiej rodziny. Dziewczyna ubiera się trendy, lubi dyskoteki, i mimo braku perspektyw jest optymistką. Pobiła rekord Guinessa we wzdychaniu do aktora, Bogusława Lindy.
17 Niezbyt rozwinięty intelektualnie młody człowiek, który z trudnościami skończył za-wodówkę. Jego autorytetem jest ojciec (z nim pije piwo, ogląda mecze piłki nożnej, kibicuje tej samej drużynie i walczy z Babką Kiepską).
18 Początkowo Ferdynand Kiepski miał nosić imię Ludwik (tak napisano w scenariuszu), jednak imię to nie podobało się aktorowi — Andrzejowi Grabowskiemu, który wcielił się w tę postać, gdyż jak powiedział w jednym z wywiadów: Był kiedyś Ferdynand Wspaniały, to niech teraz będzie Ferdynand Kiepski.
nazywany przez żonę Jełopem, przez Paździocha — Pijakiem, a przez te-ściową Rozalię Babkę — Kanalią; w przeszłości, o czym widz dowiaduje się niejednokrotnie, bohater nazywany był Cycem).
W kontekście przytaczanych gier komunikacyjnych na poziomie nazew-nictwa warte odnotowania jest, iż Babka Rozalia, choć rzeczywiście jest te-ściową Ferdynanda, nazywana jest przez bohaterów Babką Kiepską (fakt ten nie tylko stanowi pewien typ gry z odbiorcą, ale naśladuje potoczne formy aktywności językowej na poziomie kontaktów rodzinnych). W gru-pie nazw identyfikacyjnych wyodrębnia się też specyficzny rodzaj gier związany z nominacją nazewniczą (por. m.in. tradycję imienniczo-przydom-kową: stryjeczny dziadek Ferdka był Niemcem <Ferdynand Urlik Doperdek>
po którym bohater odziedziczył imię; syn Ferdynanda Kiepskiego — Walde-mar otrzymuje patronimiczny przydomek Cyc — po ojcu). Sąsiad Paździoch jest przebiegły, bez skrupułów wykorzystuje i oszukuje innych, dlatego też nazwany został przez Kiepskiego Mendą. Przezwisko Boczek zaliczyć można do polimotywacyjnych, o różnych nominacjach: bezpośredniej i pośredniej, por. 1) Boczek to podstawowa forma identyfikacji bohatera — nazwisko Õ motywacja deantroponimiczna; 2) apelatyw wieloaspektowo identyfikuje bohatera: a) jest on otyły, leniwy, ociężały umysłowo; b) pracuje w rzeźni i lubi tłuste potrawy, a spośród nich najbardziej boczek Õ motywacja ape-latywna.
Również na płaszczyźnie nazwiskotwórczej wyzyskano wiele mechani-zmów poświadczających prowadzenie gier z odbiorcą na poziomie nazew-nictwa. Kilka nazwisk ma charakter „mówiący”. Charakteryzują one w spo-sób pośredni lub bezpośredni bohatera, por. Kiepski — pot. kiep < ‘nijaki, nieatrakcyjny, słaby, pospolity, mierny, niczym się niewyróżniający, głupi’;
Paździoch — <właściwie Paździoch von Bimberstein> — ktoś negatywnie odbie-rany, zbyteczny, zakała; von Bimberstein < trudniący się produkcją, pośred-nictwem, handlem lub rozprowadzaniem alkoholu z nielegalnego źródła — to zarazem aluzyjna informacja, czym może się zajmować bohater); Helena Paździoch (z domu Meissner — aluzja: Janusz Meissner <porucznik wojsko-wy, pisarz i dziennikarz; również znana kancelaria radców prawnych>).
W odniesieniu do wieloczłonowego nazwiska (por. Babka Kiepska ma kilka odmężowskich nazwisk: Małolepsza19-Kozłowska-Kopeć), na szczególną
uwa-163
11*
19 Istotną informacją potwierdzającą kolejną formę gry komunikacyjnojęzykowej na po-ziomie nazewnictwa jest to, że Pelagia Małolepszy (posiadająca sporo negatywnych cech cha-rakteru), była jedną z głównych bohaterek serialu W słońcu i w deszczu, wyreżyserowanego przez Sylwestra Szyszkę. Film ten prezentował obraz polskiej wsi u progu lat osiemdzie-siątych XX w. na przykładzie losów rodziny Małolepszych. Fakty te — przyjęta forma identy-fikacji bohaterki serialu Świat według Kiepskich (por. Pelagia Małolepsza a Pelagia Małolepsza-Kozłowska-Kopeć i Kiepska) oraz jej wiejskie pochodzenie stanowią dodatkowy dowód na intertekstualną grę prowadzoną z odbiorcą tekstu kultury.
gę zasługuje zestawienie jego dwóch pierwszych form (por. Kiepska-Mało-lepsza — jako przykład pleonazmu, parodii tautologicznej, w której dookreś-lono leksem Kiepska, konstruując złożenie w postaci neologizmu).
Nazwisko Kozłowska to aluzja do upodobań bohaterki, która uwielbiała ani-mowaną bajkę o Koziołku Matołku, nazwisko Kopeć zaś (etymol. sadza), charakterystyczne dla odapelatywnych nazwisk odprzydomkowych, po-wstałych w środowiskach wiejskich, informuje o jej pochodzeniu. Warte uwagi jest również dwumotywacyjne nazwisko: aluzyjno(maskująco)-apel-atywne sąsiadki Kiepskich (por. Podlaska-Dżekson) mające dwie nominacje:
1) odwołanie do autentycznego nazwiska aktorki grającej tę postać (por.
Podleska) i / lub 2) kiełbasy podlaskiej; drugi człon nazwiska to spolszczo-na kalka obcego kulturowo spolszczo-nazwiska, akcentującego miejsce poprzedniego pobytu bohaterki.
Podobne zabiegi kreacyjne, odnoszące się do prowadzenia gier komuni-kacyjnojęzykowych na płaszczyźnie nazewniczej, odbywają się na poziomie chrematonimii i elementów urbanonimii (geonimii).
Do podstawowych, a zarazem ulubionych czynności głównego bohate-ra Ferdynanda należą: picie alkoholu (piwa Mocny Full i wódki Kiepska) oraz palenie papierosów Kiepy (nazwa pochodząca z grypsery — pot. kiepa
< wypalony papieros). W specyficzny sposób nazywa też specjalną kon-strukcję, wyciętą formę w kartkach książki na 25 ml lub 50 ml, w której ukrywa alkohol — to książka Stanisława Ignacego Mickiewicza — Pan Tade-usz, okazjonalnie Mateusz (tkwiący w błędzie rzeczowym komizm to rów-nocześnie rodzaj gry z odbiorcą). Syn Kiepskiego, Walduś, często oddaje się lekturze czasopisma Muły (magazyn sportowy dla panów). W scenariu-szu pojawiła się też aluzja do autentycznej nazwy czasopisma Życie na pachnąco < Życie na gorąco (to pastisz na stosowany w filmach zabieg pro-duct placement20); por. również formułę aluzyjną pomieszczoną w dialogu
— bohaterka Halinka mówi do męża: Kochanie, nie dramatyzuj, nie jesteś w Teatrze Telewizji!
Nazwani w charakterystyczny sposób główni bohaterowie zostali usytu-owani w specyficznym miejscu akcji. Kiepski wraz z rodziną, sąsiedzi Paź-dzioch oraz Boczek mieszkają we wrocławskiej starej kamienicy, przy ulicy Ćwiartki 3/4 (celowa gra znaczeniami, por. ćwiartka to 1/4 litra), co po raz kolejny, aluzyjnie ujawnia ich słabość do alkoholu. Warte uwagi jest
rów-20 Życie na gorąco wyreżyserowany przez Andrzeja Konica to również polski serial sensa-cyjny, opowiadający przygody dziennikarza Maja, a stylizowany na zachodnią produkcję typu Bonda. I, jak pisze A. M u r d o c h (Kreatywność w reklamie. Warszawa 2005, s. 184):
product placement to sposób promocji polegający „na celowym (choć pozornie niezamierzo-nym) umieszczaniu produktu danej marki (również firmy czy pomysłu) w formie werbalnej lub / i wizualnej w filmie kinowym lub innym medium [...], za które lokujący zobowiązuje się do świadczeń (finansowych, rzeczowych lub innych) na rzecz producenta”.
nież to, iż w jednym z odcinków odbiorcy dowiadują się, że Ferdynand to bohater narodowy Browarni (pot. browar — piwo), krainy zamieszkanej przez Żłopusiów (por. gw. żłopać — ‘pić’), a emeryt Borysek ma działkę przy ulicy Trutniów (por. truteń < ‘owad’ < ‘osoba nic nierobiąca’).