Granice współczesnych państw są wynikiem długiego procesu historycz-nego25. Pojęcie „granicy” pojawiło się w stosunkach międzynarodowych znacznie później niż pojęcie „terytorium”, bo dopiero w okresie średniowie-cza26. Granice różnej wielkości organizmów państwowych wyznaczają wa-runki przyrodnicze i obszary etniczne, które są rozdzielone naturalnymi lub sztucznymi liniami demarkacyjnymi rozgraniczającymi strefy wpływów poli-tycznych lub gospodarczych27. Nie należy też zapominać o znaczeniu granicy dla klasyfikacji zewnętrznych procesów migracyjnych28. Ponadto korzystne położenie przygraniczne i przy ważnych szlakach komunikacyjnych skupisk ludzkich i większych ośrodków miejskich stwarzało im możliwość pełnienia roli ponadlokalnego centrum migracyjnego29. Współczesna koncepcja granicy państwowej datuje się od czasów śmierci Karola Wielkiego, kiedy terytoria lenne rozdzielono między kilku sukcesorów (podobnie jak później w epo-ce piastowskiej w Polsepo-ce), ale dopiero pod koniec XIX w. upowszechnił się typ granicy linearnej30. Są to geometryczne linie styku dwóch suwerennych
R. Wapiński, Kresy: alternatywa czy zależność? Ossolineum, Wrocław 1988, s. 9.
J. Kolbuszewski, Kresy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1996, s. 5.
W. Wrzesień, Kresy czy pogranicze? Problem Ziem Zachodnich i Północnych w polskiej myśli poli-tycznej XIX i XX wieku, w: A. Sadowski, Pogranicze polsko-białoruskie, Trans Humana, Białystok 1995, s.119.
24 Por. E. Kopeć, Południowo-zachodnie kresy Rzeczypospolitej, Uniwersytet Śląski. Katowice 1981.
25 Por. R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wydawnictwo „Rzeka”, Wrocław 1998.
26 R. Bierzanek, J. Simonides, Prawo międzynarodowe publiczne, PWN, Warszawa 1985, s. 213.
27 Repetytorium z geografii gospodarczej, red. I. Filera, PWE, Warszawa 1994.
28 J.Z. Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 1994, s. 282.
29 A. Sulik, Czynniki rozwoju gospodarczego miasta XIX i w początkach XX w. W: Mysłowice – zarys rozwoju miasta, red. W. Długoborski, Śląsk, Katowice 1977, s. 73 i nast.
30 Zob. J. Barbag, Zarys geografii politycznej. PWN, Warszawa 1971.
Andrzej Rączaszek 62
państw, oddzielające je równocześnie od siebie. Pojęcie „granicy linearnej”
wywodzi się od Wielkiej Rewolucji Francuskiej, gdyż tak rozumiana granica pojawia się w traktatach zawieranych przez Francję w latach 1797, 1801, 1814 i wreszcie w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego z 1815r. Jest to zbież-ne w czasie także ze wzrostem roli języka narodowego do wyznaczania granic terytorialnych państwa.
Pogranicze jest terminem określającym pewną sferę życia społecznego sąsiadujących krajów34. Pograniczem jest obszar – terytorium, na którym ma miejsce określony typ współżycia dwóch lub więcej grup kulturowych, naj-częściej etnograficznych, językowych, wyznaniowych, narodowościowych35. Tradycyjnie pogranicze wyodrębniano na zasadzie terytorialnej jako obszar przy granicy, jako pogranicze36. Z punktu widzenia jednego kraju i w węż-szym ujęciu jest to przede wszystkim pojęcie geograficzne, które oznacza pas ziemi przylegający do granicy państwa. Z punktu widzenia organizacji funkcjonowania państwa pas ten nie musi być szeroki, oznacza bowiem je-dynie umowną granicę funkcjonowania dwóch samodzielnych podmiotów prawa międzynarodowego. Od tej zasady istnieją odstępstwa, których przy-czyną jest zwykle stan stosunków łączących graniczące państwa bądź od-rębność systemów politycznych panujących po obu stronach granicy. Je-żeli granica dzieli strony skonfliktowane lub ograniczające zjawisko „prze-puszczalności” granicy, pas ziemi „niczyjej” może być na tyle szeroki, aby uniknąć możliwości przenikania w obie strony. W szczególnie drastycznych przypadkach długotrwałych konfliktów (np. Korea, Bośnia, Liban, Kosowo) na tym terenie mogą nawet stacjonować siły rozjemcze czy międzynarodowe kontyngenty pokojowe. Możliwa jest też sytuacja, że jedna strona nie obawia się groźby przenikania myśli i ludność danego państwa zamieszkuje bezpo-średnio przy granicy (np. dawny Berlin Zachodni), podczas gdy druga strona (np. dawny ZSRR) z różnych przyczyn stara się trzymać własnych obywateli w znacznej odległości od granicy i wynikających z niej możliwości przenika-nia różnych wpływów. Ze względów praktycznych, przy braku konfliktów
mię- Por. L. Ehrlich, Prawo międzynarodowe, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1958.
R. Bierzanek, J. Simonides, op. cit., s. 214.
T. Komusella, Język jako instrument nacjonalizmu w Europie Środkowej – Sprache als ein Instru-ment des Nationalismus in Mitteleuropa, w: Nacjonalizm a tożsamość narodowa w Europie Środko-wowschodniej. Nationalismus und nationale Identität in Ostmitteleuropa im 19. und 20. Jahrhundert, red. B. Linek, K. Struve. PIN – Instytut Śląski w Opolu, Stowarzyszenie Instytut Śląski, Verlag Herder-Institut, Opole, Marburg 2000, s. 159.
34 Zob. Z. Kurcz, Problemy społeczno-gospodarcze na polskich pograniczach, w: Problemy rozwoju lokalnego, regionalnego i na polskich pograniczach, red. W. Patrzałek, Uniwersytet Wrocławski, Wroc-ław, 1996.
35 Pogranicze jako problem kultury, Materiały z konferencji naukowej Uniwersytetu Opolskiego, Opo-le 1994, s. 5.
36 S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1989, s. 589.
Wybrane problemy pogranicza... 63
dzy państwami rozdzielonymi granicą, pas ziemi niczyjej na granicy lądowej może liczyć kilka metrów lub mieć jedynie graniczne oznaczenia (np. aktualna granica polsko-niemiecka w Świnoujściu, polsko-czeska pod Paczkowem itd.), co wystarcza dla rozdzielenia odrębnych systemów administracyjnych.
Aczkolwiek powyższe uwagi odnoszą się w znacznej mierze do znanych nam przykładów z ostatnich lat, to jednak znaczenie pogranicza można uza-sadnić także przykładami z historii37. Nie sięgając do historycznych przykła-dów Wału Hadriana czy Chińskiego Muru38 można podać, jak zabezpieczano pogranicze także w dawnej Polsce. Umocniona licznymi zamkami linia Jury Krakowsko-Wieluńskiej stanowiła teren przygraniczny XIV-wiecznej Korony.
Fortyfikacje powstałe głównie w czasach Kazimierza Wielkiego miały za zada-nie strzec granicy, od której zada-niedaleko było do stołecznego Krakowa. Potężna twierdza Kudak nad Dniestrem miała strzec Kresów przed Krymską Ordą. Po-dobne znaczenie miały umocnienia Jampola i Raszkowa nad granicą wołoską, Kamieniec Podolski i podobne umocnienia, także w innych krajach39. Wraz z rozwojem technik militarnych takie umocnienia traciły na znaczeniu40, czę-sto powodując przy tym zapóźnienie w rozwoju jedynie z tytułu swego istnie-nia41, ale samo zagadnienie odrębności pogranicza pozostało. Z czasem więk-szego znaczenia zaczęło nabierać przenikanie wzajemne narodów i kultur. Są to problemy warte dogłębnego rozpoznania socjologicznego czy nawet antro-pologicznego.
Tereny przygraniczne to także pojęcie geograficzne i badań przestrzen-nych. Oznacza ono pas ziemi należącej do danego państwa w dowolny sposób wykorzystywanej. Z punktu widzenia siły oddziaływania granicy na funk-cjonowanie społeczności pogranicza pas ten może być różnej szerokości. Wy-godnym rozwiązaniem jest traktowanie jednostek podziału administracyjnego kraju jako obszarów przygranicznych. Biorąc pod uwagę rzeczywisty wpływ tego specyficznego położenia, nie każda jednostka administracyjna w cało-ści może być traktowana jako obszar przygraniczny. Zasadnicze znaczenie ma tutaj wielkość jednostki administracyjnej przylegającej do granicy. Jeśli dla uproszczenia będziemy posługiwać się polskimi jednostkami administra-cyjnymi, można stwierdzić, że województwo częściej było jednostką za dużą,
37 Por. J. Plechanow, Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów, KiW, Warszawa 1949, s. 132.
38 Zob. J. Barbag, Geografia polityczna ogólna, PWN, Warszawa, 1978, s. 62.
39 Por. J. Bohdanowicz, M. Dzięcielski, Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji, Uniwer-sytet Gdański, Gdańsk, 1996.
40 Tradycyjny trzymilowy pas morskich wód terytorialnych – na odległość strzału armatniego, czy wolne przedpole za murami miejskimi. Por. A. Rączaszek, Obraz kraju równowagi demograficznej na przykładzie Austrii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1983.
41 P. Dobrowolski, M. Łata, Wielki Region Saar-Lor-Lux. Przykład współpracy transgranicznej w Europie, ATLA 2, Wrocław 2001, s. 46.
Andrzej Rączaszek 64
aby traktować je w całości jako obszar przygraniczny. Wyjątkiem były lata 1975-1998 (tzw. małe województwa) i dla tego okresu badania obszarów przy-granicznych mogą obejmować całe województwa.
Dobrą jednostką do badania wpływu oddziaływania granicy były powiaty.
W tym przypadku jednak brak ciągłości podziału, ponieważ jednostki te zli-kwidowano w 1975 r.42 Stąd też dla minionych kilkudziesięciu lat (od lat 70.) terenami przygranicznymi był umownie „pas dwóch gmin”43, co oznacza, że w taki sposób określano siłę wpływu granicy na otoczenie. Wpływ ten był na tyle silny, że należało wziąć pod uwagę nie jedną gminę przygraniczną, ale również następną do niej przylegającą. Można zatem stwierdzić, że dla badań obszarów przygranicznych gmina jest (była) jednostką zbyt małą. To samo będzie dotyczyć istniejących do 1975 r. jeszcze mniejszych (aż 4671)44 jed-nostek administracyjnych, jakimi były gromady45. Istniały one także w Pol-sce międzywojennej, ale nie należały do jednostek podziału terytorialnego46. Przejściowo istniały także jeszcze mniejsze przestrzennie jednostki podziału administracyjnego kraju – osiedla47, ale dla niniejszego opisu nie miały one istotnego znaczenia (maksymalnie istniało 47 osiedli w 1961 r.).
Przegląd jednostek administracyjnych państwa uświadamia jednocześnie, jak często podział terytorialny ulega zmianom i jak różne rozwiązania są tu stosowane48. Warto zwrócić uwagę na fakt, że poza podziałem zasadniczym obowiązująca regulacja prawna zakłada istnienie także podziału pomocni-czego i podziału specjalnego49. Powoduje to brak możliwości prowadzenia badań porównawczych w dłuższym okresie. Z tego powodu badaniem moż-na objąć powiaty jako jednostki przygraniczne do 1975 r., a moż-następnie gminy i województwa w latach 1975-1998 i ponownie powiaty od 1999 r. Należy tak-że dodać, tak-że w różnych okresach województwa i powiaty miały różną wiel-kość i zmieniały się ich granice, a zatem ich badanie obecnie nie umożliwia przeprowadzenia pełnych porównań.
42 Ustawa z 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz zmianie usta-wy o radach narodousta-wych, Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91.
43 Gminy przygraniczne, Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, 1997, s. 5.
44 Liczba gromad według stanu w 1970 r., Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 1971.
45 E. Rączka, Rady narodowe, KAW, Warszawa 1979, s. 16.
46 J. Molenda, Podział terytorialny kraju. Podstawowe problemy, w: Samorząd terytorialny i rozwój lokalny, red. A. Piekara, Z. Niewiadomski, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992, s. 206.
47 Ustawa z 25 września 1954 r. o osiedlach i radach narodowych osiedli, Dz.U. 1954, nr 43, poz. 192.
48 Por. W. Chróścielewski, Podziały terytorialne specjalne, PWN, Warszawa 1987.
49 E. Ochendowski, op. cit., s. 274 i nast.
Wybrane problemy pogranicza... 65